Skip to main content

Full text of "Ennianae poesis reliquiae"

See other formats 


t 


PA(oO 

tnGSpV 


^ 


STUDIA     IN 


THE  LIBRARY 

of 

VICTORIA  UNIVERSITY 

Toronto 


\ 


ENOTANAE  POESIS 
RELIQUIAE 


ITERATIS  CURIS 


RECENSUIT 


lOHAmES  VAHLE¥ 


V 


^^U.. 


LIPSIAE 
IN    AEDIBUS    B.  G.  TEUBNERI 

MCMni 


l^*''''V, 


/       l\ 


LIPSIAK  :    TYPIS  B.  O.  TKUBNERI 


PRAEFATIO 

Q.  Ennii  poetae  versibus  superstitibus  collectis  et  quantum 
fieri  potuit  emendatis  et  explicatis  restat  ut  nonnulla  pertractentur, 
de  quibus  in  singulorum  versuum  adnotatione  agi  apte  non  poterat. 
Quare  reliquiis  suo  apparatu  adornatis  duas  praemittere  disputationes 
constitui,  quarum  altera  historiam  Ennii  ab  ipsius  initiis  usque 
ad  hunc  librum  editum  persequi  conabor  eo  potissimum  consilio  ut 
ne  quid  testimoniorum  quod  exstat  de  Ennio  desideretur,  altera 
autem  de  libris  Ennianis  disseram,  ita  ut  eorum  materiam  et 
compositionem  iis  fere  numeris  et  rationibus  quibus  olim  explanare 
studeam. 

I.    HISTORIA  ENNII 

De  Q.  Ennii  rebus  disputaturus  initium  scribendi  facio  ab  iis 
quae  versus  servati  de  eo  vel  testimonia  quibus  ii  accepti  feruntur 
memoriae  produnt,  Itaque  plenum  nomen  eius  aKqo6xi,%iq  habebat 
quae  erat  in  nonnullis  libris  Quintus  Ennius  fecit  (inc.  lhi),  et 
hoc  duplex  nomen  eius  multi  poetae  et  scriptores  et  grammatici 
vulgarunt,  multi  Ennium  nominitarunt :  quo  nomine  poeta  ipse  se 
appellat  aut  ab  aliis  appellari  iubet  (vid.  infr.),  "Evviov  Suidas 
(Scip.  i)  et  Strabo  (v.  infr.);  Quintum  Persius  dixit  sed  ut  Ennius 
nomen  in  vicinia  esset  (ann.  i  fr.  xii)  cor  iubet  hoc  Enni  postquam  de- 
stertuit  esse  Maeonides  Quintus  pavone  ex  Pythagoreo.  Quem  Quin- 
tum  nostrum  vocat  Caesar  in  epistola  ad  Frontonem  (scen.  inc.  m), 
haud  improbabiliter  docti  homines  Q.  Ennium  esse  voluerunt,  et 
Ennius  cum  alibi  in  epistolis  Frontonianis  tum  in  eadem  epistola 
Sota  Ennianus  (p.  217)  memoratur. 

In  saturis  poetam  nonnumquam  de  se  suisque  rebus  verba 
fecisse  unum  certe  quod  exstat  exemplum  fidem  facit,  cum  in 
satura  (lib.  iii  fr.  i)  a  nescio  quo  se  his  verbis  salutari  finxit  Ikini 
poeta  salve  qui  mortalibus  Versus  propinas  flammeos  medullitus,  at- 
que  ubi  de  se  dixit,  ut  mea  est  opinio  item  in  saturis  (64),  num- 
quam  poetor  nisi  si  podager,  probabile  est  eum  plura  de  vita  sua 
ac  moribus  perstrinxisse.  Neque  est  quod  non  ipse  credatur  suam 
imaginis  formam  epigrammate  (i)  laudasse  quod  Ennianum  esse 
Cicero  testatur  aspicite  o  cives  senis  Enni  imaginis  formam:   Hic 


IV  I.  HISTORIA  ENNII 

vestrum  panxit  maxima  facta  patrum,  quae  a  poeta  sene  scripta 
sunt,  cum  iam  carminum  gloria  vigeret  quae  in  laudem  Romanorum 
fecerat. 

Graviora  de  Ennio  ex  ipsius  libris  excerpsit  M.  Varro,  qui 
quos  libros  de  poetis  scripsit  eorum  in  primo  de  Ennii  vita  egit; 
et  ut  ille  posterioris  aetatis  scriptoribus  locupletissimus  auctor  erat 
de  Ennio,  ita  ipsum  putaveris  non  adiisse  nisi  limpidissimos  fontes 
h.  e.  attendisse  si  quae  Ennius  ipse  de  se  in  carminibas  suis 
memorasset,  qui  quidem  etiam  de  Naevio  perhibuit  quae  ille  in 
carmine  testatus  erat  (vid.  Gell.).  Itaque  de  Ennio  Varronem  haec 
scribere  testis  Gellius  est  (ann.  xn  fr.  v)  Claudium  et  Tuditanum 
consuies  (quibus  ante  dixit  Gellius  Livium  Andronicum  primam 
fabulam  docuisse)  sequuntur  Q.  Yalerius  et  C.  MamUius  quibus 
natum  esse  Q.  Ennium  poetam  M.  Varro  in  primo  de  poetis  lihro 
scripsit  eumque  cum  septimum  et  sexagesimum  annum  haberet  duo- 
decimum  annalem  scripsisse  idque  ipsum  Ennium  in  eodem  UJyro 
dicere.  Alibi  exposui,  quam  condicionem  fuisse  huius  duodecimi 
annalium  libri  existimem,  ut  ea  commoda  esset  occasio,  qua  talia 
de  se  Ennius  expromeret.  De  cuius  libri  rationibus  si  recte  iudicavi, 
credibile  fit  non  merum  aetatis  annum  ibi  definivisse  Ennium 
verum  alia  plura  de  genere  et  patria  et  rebus  gestis  exposuisse, 
ut  hoc  nomine  huius  libri  exitus  accessisse  videatur  ad  similitudinem 
quandam  versumn  quibus  Horatius  extremam  libri  primi  epistolam 
finivit:  qui  ita  dicit  (nam  non  inutile  est  ad  hanc  rem  quam  ago 
horum  versuum  memorem  fuisse) 

Cum  tibi  sol  tepidus  plures  admoverit  aures, 
Me  libertino  natum  patre  et  in  tenui  re 
Maiores  pennas  nido  extendisse  loqueris, 
Ut  quantum  generi  demas  virtutibus  addas: 
Me  primis  urbis  belli  placuisse  domique, 
Corporis  exigui  praecanum  solibus  aptum 
Irasci  celerem,  tamen  ut  placabilis  essem. 
Forte  meum  si  quis  te  percontaMtur  aevum, 
Me  quater  undenos  sciat  implevisse  decembres 
Collegam  Lepidum  quo  duxit  LoUius  anno. 
Itaque  ut  huius  libri  finem,  quoad  eius  Kcebat,  pluribus  illustrarem, 
in  eodem  libro  posui  nullo  teste  non  solum  venustam  comparationem 
qua   fortis   equi  senectutem  cum  sua  composuit  (vi),   verum  etiam 
illa  quibus   se  Messapiae   originis   esse    et  Eudiis   oriundum   et   ex 
Rudino  homine  civem  Romanum  exstitisse  (vn.  vni)  non  sine  glo- 
ria   fassus   est:    quibus   fortasse   vel    illa    accedebant    quae    Gellius 
(ad  XII  fr.  vn)  narrat  Ennium   dixisse  sese  tria  corda  habere  quod 
loqui   Graece   et   Osce  et   Latine  sdret,    si   quidem   haec    non  tam 
de  sermone  vulgari  quam  de  scripto  libro  accipienda  sunt.   Verum 
tamen   si  cui  parum  probabile  videatur,  praeter  ea  quae  Varronis 


ENNH  VITA  V 

fide  constant  illa  quoque  quae  supra  collegi  in  illius  libri  exitu 
locum  habuisse,  nihilo  minus  baec  et  illa  totidem  sunt  Ennii  de 
se  testimonia.  Quae  curiosius  expendenda  sunt.  Ac  primum  quidem 
quod  Varro  non  solum  scribit  Ennium  cum  duodecimum  annalem 
exararet  ipso  teste  septimum  et  sexagesimum  annum  habuisse,  sed 
consules  quoque  memorat  quibus  consulibus  natus  sit  Ennius, 
colligere  licet  Varronem  hoc  non  sine  illo  effecisse,  verum  ex 
consulibus,  si  forte  nominati  erant  Horatii  exemplo,  quibus  sexa- 
gesimum  septimum  annum  agebat  Ennius,  computando  eruisse  quo 
consulari  anno  idem  natus  fuerit.  Raro  enim  exemplo  in  hoc  uno 
ex  vetustissimis  Romanorum  poetis  annus  natalis  antiquitus  consta- 
bat,  cum  plerique  quando  diem  obiissent  ex  "^annalium  monumentis' 
peti  posset,  de  natalibus  nihil  compertum  esset.  Et  Varronem  vide- 
mus  etiam  alia  in  Ennii  annalibus  quae  ad  computationem  anno- 
rum  pertinerent  sectatum  esse  et  indagasse,  qui  quae  Ennius  dixit 
(ann.  501  sq.)  septingenti  sunt  paulo  plus  aut  minus  anni  Augusto 
augurio  postquam  inclita  condita  Eoma  est,  non  tam  in  eam  aeta- 
tem  qua  haec  Ennius  scripserit  quam  in  sua  ipsius  tempora  cadjre 
affirmat. 

In  Ennii  autem  anno  natali  cujn  Varrone  conspirat  Cicero,  qui 
cum  ita  scribit  in  Bruto  18,72  Jiic  Livius  primam  fabulam  C.  Claudio 
Caeci  filio  et  M.  Tuditano  consulibus  docuit,  anno  ipso  ante  quam 
natus  est  Ennius,  post  Romam  conditam  autem  quarto  decimo  et 
quingentesimo ,  ut  hic  ait,  quem  nos  sequimur,  se  Attici  annalem 
sequi  fatetur,  cuius  libri  singularem  diligentiam  cum  alibi  velut 
in  oratore  (34,  120)  tum  supra  in  Bruto  (3,  14;  4,  15)  magnis 
et  meritis  laudibus  praedicavit.  Sed  qui  attenderit  apud  Gellium 
1.  c.  hoc  idem  de  Andronici  prima  fabula  cum  Varronis  de  Ennio 
memoria  coniungi,  dabit  fortasse  posse  fieri  ut  Atticus  in  ea  re  a 
Varronis  auctoritate  profectus  sit,  Minus  accuratum  est  sed  in 
summa  rei  non  discedit  testimonium  Ciceronis  quod  in  primo  dis- 
putationum  Tusculanarum  (1,3)  posuit:  ut  sero  a  Romanis  poeti- 
cam  acceptam  doceret  annis  fere  inquit  dx  post  JRomam  conditam 
Livius  fabulam  dedit  C.  Claudio  Caeci  fiUo  M.  Tuditano  consuUbus 
anno  ante  natum  Ennium,  qui  fuit  maior  natu  quam  Flautus  et 
Naevius.*)     Annum    eundem   et   eosdem   consules   designat,   sed   is 


*)  Pravo  iudicio  pergunt  interpretes  TuUiani  enuntiatum  relativum 
delere:  quod  adLivium  nimiram  pertinens  aptum  erat  ac  paene  necessarium 
propterea  quia  intererat  verum  initium  poesis  Romanae  indicari,  et  quia 
fuit  qui  Livium  iuniorem  Plauto  et  Naevio  haberet  (Brut.  18,  73).  Quod 
vero  ambiguitatem  pronominis  offendunt,  quae  nuUa  est,  si  quis  recte  sensum 
scriptoris  accepit,  multa  sunt  quae  probant  eam  ambiguitatem  scriptores 
non  refugisse,  velut  de  prov.  cons.  6, 14  itaque  ille  alter  aut  ipse  esthomo 
doctus  . . .  aut  amicos  habet  prudentiores  quam  Gabinius,  cuiusnullae  litterae 
proferuntur.  Quid  si  cuius  ad  Gabinium  referri  velis?  aut  pro  Mur.  3,  7 


VI  I.  HISTORIA  ENNn 

annus    utrum   quingentesimus   decimus   an   decimus    quartus   fuerit, 
in  incerto  relinquit,  neque  hoc  ibi  ad  rem  pertinebat.*) 

Horum  testium  fide  cum  Ennii  annus  natalis  satis  certo  con- 
stitutus  sit,  restat  ut  Hieronymi  indicium  perpendamus  qui  in 
Eusebii  canonibus  chronicis  ab  ipso  conversis  et  suppletis  ad  a. 
Abrabae  1777  (h.  e.  u.  c.  514)  scribit  Quintus  Ennius  poeta  Ta- 
renti  nascitur,  qui  a  Catone  quaestore  JRomam  translatus  hdbitavit  in 
monte  Aventino  parco  admodum  sumptu  contentus  et  unius  ancUlae 
ministerio.  In  quibus  quae  praeterea  habentur  deinceps  suis  lo- 
cis  disceptabuntur .  In  anni  autem  definitione  ut  ab  illis  testibus 
anno  discedit,  ita  sibi  ut  solet  constitit,  cum  a.  Abrahae  1849 
(h.  e.  a.  u.  c.  586)  scribit:  Ennius  poeta  septuagenario  maior  arti- 
culari  morho  perit  sepultusque  in  Scipionis  monumento  via  Appia 
intra  primum  db  urhe  miliarium;  quidam  ossa  dus  Budiam  ex 
laniculo  translata  adfirmant.  Qui  enim  a.  u.  c.  514  natus  a.  586 
mortuus  est  non  potest  non  septuagenario  maior  diem  obiisse.  Sed 
in  utroque  numero  putamus  erratum  esse,  incertum  quo  prin- 
ci^o.  Suetonius  enim,  quem  sequi  solet  Hieronymus,  quos  nu- 
meros  in  vita  Ennii  posuerit  nescitur,  qui  in  libeUo  de  gramm. 
2  p.  100  E.  cum  Cratetem  Mallotem  inter  secundiun  (a.  u.  c.  553) 
et  tei-tiiun  bellum  Punicum  (a.  u.  c.  605)  suh  ipsam  Ennii  mortem 
Romam  venisse  scribit,  annum  mortis  non  falso  sed  obiter  signi- 
ficavit.  Hieronymum  autem,  cuius  haec  sunt  de  Caecilio  ad  a. 
Abr.  1838  (h.  e.  a.  u.  575)  Statius  Caecilius  comoediarum  scriptor 
darus  Jiahetur  natione  Insuher  Gallus  et  Enniiprimum  contuhernalis ; 
qnidam  Mediolanensem  feru/nt;  mortuus  est  anno  post  mortem  Ennii 
et  iuxta  laniculum  sepultus,  non  alium  nunc  quam  illo  loco  annum 
mortis  Ennianae  probabile  est  sumpsisse. 

Sed  de  morte  Ennii  suppetunt  non  minus  certa  testimonia 
quam  de  anno  natali  et  ea  quidem  quibus  etiam  ille  confinnatur. 
Cicero  enim  in  Bruto  (20,  78)  de  C.  Sulpicio  Gallo  agens  scribit 
Jioc  praetore  ludos  Apollini  faciente  cum  Tliyestem  fahulam  docuisset 
Q.  Marcio  Cn.  ServUio  consulihus  mortem  ohiit  Ennius  (h.  e.  a.  u.  585). 
Quorum  fides  non  est  quod '  labefactetur  cum  Reifferscheidio.  Nihil 
enim  erat  quod  a  Cicerone  aut  Attico  (ne  de  Varrone  dicam)  illo 
tempore  certius  aut  facUius  cognosci  posset,  quam  aut  quo  anno 
Thyestes    fabula    data    esset    aut    quibus    consulibus   Ennius   poeta 


sed  me  non  minus  .  .  Ser.  Sulpicii  conquestio  quam  Catonis  accusatio 
commovebat,  qui  gravissime  se  ferre  dixit  eqs.  Ad  utrum  qui  pertinere 
dicimus,  Catonemne  an  Sulpicium? 

*)  Ne  quid  praetermittatur,  in  adnotatione  addam  quod  Cicero  in 
Bnito  18,  73,  cum  Accii  de  Livii  aetate  errorem  refutat,  C.  Cornelio 
Q.  Minucio  consulibus  (h.  e.  a.  557),  quibus  Accius  Livii  fabulam  datam 
esse  Toluit,  Ennium  xl  annos  natum  fuisse  scribit,  si  non  falso,  certe 
non  satis  accurate  dici. 


ENNE  VITA  VII 

clarissimus  mortem  obiisset.  Cui  memoriae  accedit  altera  eiusdem 
Ciceronis  qui  Catonem  in  dialogo  de  senectute  (5,  14)  ita  de  Ennio 
versibus  eius  de  senectute  (ann.  xii  fr.  vi)  memoratis  loquentem  in- 
duxit  equi  fortis  et  victoris  senectuti  comparat  suam:  quem  quidem 
prohe  meminisse  potestis,  anno  enim  undevicesimo  post  eius  mortem 
M  consules  T.  Flamininus  et  M'  Acilius  (h.  e.  a.  u.  604)  facti 
sunt,  ille  autem  Caepione  et  Fhilippo  iterum  consulibus  (h.  e.  a.  u.  585) 
mortuus  est,  cum  ego  quinque  et  sexaginta  annos  natus  (h.  e.  item 
a  u.  585,  quia  natus  erat  a.  520)  legem  Voconiam  magna  voce 
et  donis  lateribus  suasi.  sed  annos  septuaginta  natus  (tot  enim  vixit 
Ennius)  ita  ferebat  duo  quae  maxima  putantur  onera  paupertatem 
et  senectutem,  ut  eis  paene  delectari  videretur.*)  Perspicuum  est 
compluribus  indiciis  inter  se  consentientibus  eundem  a  Catone 
annum  dici  qui  est  apud  Ciceronem  in  Bruto,  et  his  quidem 
testimoniis  cum  annum  mortis  tum  per  septuaginta  annorum  aetatem 
etiam  annum  natalem  certissime  constitui.  Nihil  quo  utare  ex 
Gellii  tabulis  chronologicis  percipitur  quas  xvn  21,  49  exponit, 
qui  a  legatione  philosophorum  ab  Atheniensibus  Romam  missa 
(quam  notum  est  in  a.  u.  599  cadere)  ita  pergit  neque  magno 
intervallo  postea  Q.  Ennius  et  iuxta  Caecilius  et  Terentius  et  sub- 
inde  et  Pacuvius  et  Pacuvio  iam  sene  Accius  clariorque  tunc  in  poe- 
matis  eorum  obtrectandis  Lucilius  fuit,  in  quibus  quantum  pecca- 
tum  sit  non  est  quod  curiosius  explicetur. 

Rudinum**)  quod  Cicero  Ennium  et  Cicerone  teste  Ennius 
semet  ipse  dixit  (ann.  xii  fr.  iv  et  viii),  Eudiis  natum  intelligunt, 
id  quod  cum  alibi  tradatur,  velut  a  Silio  Italico  eo  loco  quem  in- 
fra  indicavi,  tum  a  Strabone,  qui  lib.  vi  inde  a  3,  5  p.  281 C  rrjv 
r&v  ^IccTtvycov  y(oqav  describens,  cum  de  traiectu  ageret  qui  Ta- 
rentum  inter  et  Brundisium  esset,  ita  scribit  ivTBvd^ev  8\  rrjQT^aavreg 
gjoQov  Ttveviia  ■KQOGeypvGv  roig  (lev  BgevreGtvojv  Xtfiesiv,  en^dvreg 
de  Tte^evovGt  cvvrofjLcoreQOv  ijit  'Podta)v  TtoXecog  ^EXXrjvidog,  i^ 
rjg  rjv  6  7tot7}r7}g"Evvtog,  situmque  urbis  paulo  post  (3,  6  p.  282) 
accuratius  hoc  modo  definit  ra  nev  iv  tc5  naQanloi  TtoXiyyta  etQrjrat, 
iv  de  rfj  (leCoyaia  'Podiat  re  ei<St  xal  Aovniat  x«l  (itKQOv 
vTteQ  rl^g  ^aXdrrr^g  AXrjria.***)  Qui  quas  potissimas  esse  eius  re- 
gionis  urbes  dicit,    Tarentum  et  Brundusium,  earum  virtutes  inter 


*)  Dubites  num  haec  ad  orationem  Ennii  redeant  in  qua  is  ex- 
trema  vita  de  paupertate  sua  et  senectute  dixerit.  Certe  haec  diversa 
sunt  ab  illis  de  equi  senectute  quae  dixit  Cato. 

**)  JRudinum  appellavit  Ennium  Ausonius  quoque  (ann.  575)  et  ex 
Cicerone  scholiastae  eius. 

***)  Pomponius  Mela  cum  scribit  ii  4,  p.  48,12  Parth.  post  Bariutn 
et  Gnatia  et  Ennio  cive  nohiles  Rudiae,  et  iam  in  Calabria  Brun- 
disium,  Valetium,  Lupiae  eqs  alium  locum  vel  eius  oppidi  alium  situm 
designare  mihi  non  videtur.  Geterum  cf.  Plin.  nat.  hist.  ni  99—102. 


Yni  I.  fflSTORIA  ENNII 

se  coUatas  aestimat  et  inprimis  Brundusinos  portus  Tarentinis 
superiores  praedicat  (1.  c.  nal  svXifisvov  8s  (laXXov  xb  BqsvxsGiov  ivi 
yccQ  axofiavt  noXXol  nXeiovTac  Xifieveg  axXvGtot  xxX).  Quare  Ennius 
si  de  patria  sua  verba  fecit,  versus  qui  habet  laudem  Brundusini 
portus  (ann.  488)  Brundisium  pulcro  praecindum  praepete  portu 
et  hic  fortasse  locum  (sed  ubi  non?)  nancisci  potuit.  Suetonius 
autem  si  forte  in  ea  parte  Virorum  Illustrium,  qua  Ennium  trac- 
tabat,  cum  Rudias  diceret  Tarenti  viciniam  memoraverat,  esset 
unde  Hieronymi  error  oreretur,  qui  Ennium  Tarenti  natimi  scrip- 
sit,  quamquam  idem  paene  inscius  et  ipse  Eudias  (sive  Budiam) 
Ennii  patriam  subindicat  cum  dicit  quidam  ossa  eius  Budiam  ex 
laniculo  translata  adfirmant.  Cur  enim  Rudias,  si  non  erat  natale 
solum?  De  terra  ipsa  in  qua  media  sitae  sunt  Rudiae  Strabo  (282) 
TTjg  elqri^evrig  inquit  leQQOvriGov,  riv  MeGGaniav  xe  nal  lanvylav  Kal 
KaXa^Qiav  Kal  2!aXevxivr}v  KOtvag  ot  itoXXol  TCQOGayoQevovGiv:  unde 
utrumque  intelligitur  et  quid  Calahria  ad  Ennium  et  quid  Messa- 
pia,  quem  Ovidius  (art.  am.  ni  409)  Calabris  in  montibus  ortum 
dixit  (similiter  Silius  loco  infra  citato),  et  cuius  poesim  Horatius 
c.  IV  8  Calabras  Pierides  appellavit,  ad  quae  in  Acronis  scholiis 
adnotatur  significat  Ennium  qui  facta  Africani  descripsit  oriundum 
de  Baudino  oppido  Caldbriae,  ideo  Caldbrae  Musae,  Messapium 
autem  Ennium  teste  Aeliano  Suidas  dixit  (cf.  ann.  xii  fr.  vii)  et  Mes- 
sapiam  originem  suam  Ennium  ipsum  memorasse  Servius  testis  est 
(ibid.)  eamque  pluribus  verbis  Silius  Italicus  (xii  393)  ornavit,  qui 
poetam  Ennium  centurionem  in  bello  Hannibalico  in  Sardinia  for- 
titer  pugnantem  in  honorem  poetae  poetica  quadam  libertate  finxit; 
qui  cum  canit 

Ennius,  antiqua  Messapi  ab  origine  regis, 
Miscebat  primas  acies,  Latiaeque  superbum 
Vitis  adornabat  dextram  decus;  Mspida  tdlus 
Miserunt  Calabri\  Budiae  genuere  vetustae^ 
Nunc  Budiae  solo  memorabile  nomen  alumno, 
possit   exemplo   esse  eius  modi  quo  forte  Ennius  patriam  suam  et 
originem  verbis  extulerat.*)  Nam  Ennium  originem  Messapiam  pro- 
didisse  dubitari  non  debuit,  ac  poetae  licuit,   ut  se  Messapium  af- 
firmaret,    dicere   se    a    rege   Messapo    originem   ducere,    qui    terrae 
nomen  dedit,  ut  Strabo  tradit  (ix  2,  13  p.  405  C)  iv  de  xy  ^Avd^rj- 
Sovia   Meaadmov  oQog  (Pausan.  ix  22,  5)   eaxlv  aitb  MeaaaTtov, 
og    eig    xriv    ^lanvyiav    eXQ^iov   Meaaaniav    xrjv    x^quv   exd- 
Xeaev]  idem  Stephanus  Byz.  p.  447 M.  Meaadmov  OQog  Ev^oiag . . . 
dnb  Msaadjtov  rov  (lexoiKi^aavxog  eig  IraXiav,  qui  paulo  ante 


*)  De  lingua  Messapia  et  inscriptionibus  circa  Rudias  inventis  olim 
Mommsenus  egit  in  dial.  Italiae  inferioris  p.  59  sqq.  Cf.  Deeckium  mus. 
Rhen.  xxxvi  577. 


ENOTI  VITA  IX 

Ms66a7tia  inquit  xwQa  ^laitvyiag  itQOGsirig  Tdqavxt.  xo  i&vixbv  Mte- 
6a7tiog.  TIav6av[ag  dsKaxo)  (10,  6);  Paulus  quoque  epitomator  Festi 
p.  90,  13  Th.  Messapia  Apulia  a  Messapo  rege  appellata,  quod 
fieri  potest  ut  ad  Ennium  redeat;  qui  quod  Messapiam  Apuliam  dicit, 
similiter  Servius  Dan.,  qui  in  Aen.  iii  531  sane  Calabria  ait  ante 
Messapia  vocata  est,  vm  710  lapygia  dicit  Apulia  dicta  est  (cf. 
georg.  m  475);  quod  Servius  scribit  xi  247  lapygia  pars  est  Apidiae 
in  qua  est  mons  Garganus  qui  per  Calahriam  usque  in  Adriaticum 
tenditur  pelagus  (cf.  xi  269.  271),  patefieri  videtur  non  esse  eam  diffe- 
rentiam  rei,  sed  appellationis. 

Calabriam  autem  totam,  non  solum  Rudias  urbem  quam 
Strabo  ^EXh]vL8a  rtohv  dicit,  Graeca  cultura  non  leviter  imbutam 
fuisse,  multis  rebus  probatur.  Quare  non  recte  fortasse  sed  non 
temere  nonnulli  Ennium  Graecum  vel  Semigraecum  appellitaverunt, 
utpote  quem  dubium  non  esset  Graeci  sermonis  ab  initio  peritum 
fuisse:  itaque  Suetonius  (de  gramm.  1  p.  100  E.)  scribit  antiquissimi 
doctorum,  qui  idem  et  poetae  et  Semigraeci  erant,  Livium  et  Ennium 
dico,  quos  utraque  lingua  domi  forisque  docuisse  adnotatum  est, 
et  Festus  (p.  412,  33  Th.)  ubi  memoravit  usum  duplicandi  in  scri- 
bendo  litteras  olim  nuUum  fuisse,  ita  pergit  quam  consuetudinem 
Ennius  mutavisse  fertur  utpote  Graecus  Graeco  more  usus,  quod 
illi  aeque  scribentes  ac  legentes  dupUcahant  mutas. 

Credibile  est  Ennium  etiam  alia  de  se  in  cai*minibus  teti- 
gisse,  quae  nobis  nisi  alienis  testibus  comperta  non  sunt.  Quod 
genus  Cornelius  Nepos  in  vita  Catonis  (1,4)  haec  de  Catone  refert : 
aedilis  plehi  factus  est  cum  C.  Helvio.  praetor  provinciam  ohtinuit 
Sardiniam,  ex  qua  quaesior  superiore  tempore  ex  Africa  decedens 
Q.  Ennium  poetam  deduxerat;  quod  non  minoris  existimamus  quam 
quemlihet  amplissimum  Sardiniensem  triumphum.  Quae  breviter  Hie- 
ronymus  reddit  his  verbis  iam  supra  allatis:  a  Catone  quaestore  Bo- 
mam  translatus:  nimis  enim  inepte  scribit  Nipperdeius  et  qui  Nip- 
perdeii  Nepotem  instauravit,  illa  quae  sunt  apud  Nepotem  ab  Hie- 
ronymo  confirmari;  sed  Hieronymus  sua  scilicet  a  Suetonio  ac- 
cepit,  Suetonius  autem,  queni  Nepote  auctore  etiam  in  vita  Teren- 
tiana  (p.  31 R.)  uti  videmus,  dubitari  non  potest  quin  fide  Nepotis 
haec  de  Ennio  in  vita  eius  perhibuerit  quam  in  Viris  Illustribus 
posuit.  Vestigium  tenue  eius  narratiunculae  ad  Aurelium  Victorem 
de  viris  illustribus  pervenit,  qui  quae  scribit  (c.  47)  de  Catone 
in  praetura  Sardiniam  suscepit,  uhi  ah  Ennio  Graecis  Utteris  in- 
stitutus,  particulam  veri  ineptiis  et  ficticiis  immixtam  exhibent.  Sed 
haec  quo  fonte  hausta  Nepotem  dicimus  memoriae  tradidisse?  Po- 
terant  profecto  a  Catone  memorari  (nam  quid  non  in  tanta  ampli- 
tudine  litterarum  omnis  generis?),  praesertim  si  tantam  vim  ei  rei 
tribuit   quantam  Nepos,   qui   quidem  poetae  fama  movebatur,  quae 


X  I.  HISTORIA  ENNn 

illo  tempore  nulla  dum  erat*):  poterant  ab  Ennio  ipso  naiTari,  in 
annalibus  temporum  et  rerum  gestarum  ordine  invitante,  quemad- 
modum  Naevium  in  carmine  belli  Punici  prodidisse  ipsum  se  in 
eo  bello  stipendia  fecisse  Varrone  teste  scribit  Gellius  1.  s.  s.,  ut 
Varronis  beneficio  etiam  illa  de  Ennio  si  dis  placet  ad  Nepotem 
manaverint,  aut  in  Catonis  laudibus  quae  multae  erant  in  anna- 
libus  (xu  fr.  iv),  denique  vel  in  extremo  duodecimo:  qui  minus 
enim  Ennium  haec  quoque  de  se  ibi  memoraverit,  cimi  Horatium 
videamus  in  illa  epistola  stipendia  a  se  facta  non  praetermittere. 
Sed  nihil  certi,  ac  nobis  standum  est  mera  fide  Nepotis.  Res  au- 
tem  ipsa  quam  tradit  non  uno  nomine  obscura  est:  nec  enim  quae 
causa  Rudinum  hominem  durante  etiam  tum  bello  in  Sardiniam  ad- 
duxerit,  nec  quo  consilio  aut  qua  occasione  Cato  eum  de  insula 
deduxerit,  satis  fit  perspicuum,  quamquam  nec  hoc  improbabile  esse 
aio  quod  statuunt,  eum  stipendia  fecisse  in  legione  Romana,  centu- 
rionem  si  libet  ut  Silius  finxit,  nec  quibus  rationibus  hoc  fieri  po- 
tuisse  in  eo  qui  civis  non  erat  probare  studuemnt.  Unum  certum 
est  et  hoc  longe  gravissimum,  quod  a  Catone  quaestore  Ennius  Ro- 
mam  translatus  dicitur.  Catonem  enim  quaestorem  fuisse  consulibus 
M.  Cethego  P.  Tuditano,  quorum  illum  Ennius  insigni  laude  imper- 
tivit  in  annalium  ix,  h.  e.  anno  u.  c.  550  Cicero  bis  expressis  ver- 
bis  tradidit,  in  Bruto  (15,  60)  et  in  Catone  m.  (4,  10).  Quem  quae- 
storem  Livius  (xxix  25,  10)  narrat  eo  anno  cum  Scipione  traiecisse 
in  Africam;  unde  decedens  Sai-diniam  petiit,  et  inde  comitante  En- 
nio  Romam.  Cuius  annus  adventus  in  principiis  poesis  Romanae  non 
minus  momentimi  facit  quam  annus  primae  datae  fabulae  ab  Livio 
Andronico  (514). 

Romae  Ennium  in  monte  Aventino  habitasse  non  compertum 
est  nisi  Hieronymi  verbis  quae  supra  (p.  vi)  scripta  sunt:  in  qua 
re  reminiscendum  est  rerum  tradendarum  in  hoc  genere  iter  quod 
supra  descripsi  semper  exstare,  etiamsi  nobis  non  semper  liceat 
singulis  rebus  excussis  monstrare:  quare  hoc  obtinemus  Hierony- 
mum  fere  non  tradere  nisi  quae  apud  Suetonium  legerit,  Sueto- 
nius  autem  fieri  non  potest  quin  cum  aliis  testibus  vetustioribus, 
Nepote,  Cicerone,  aliis,  inprimis  Varronis  de  poetis  usurpaverit, 
quem  vidimus  non  neglexisse  si  quae  apud  ipsum  poetam  de 
eo  offenderet.  De  Aventino  memorabilia  sunt  quae  Festus  tradidit 
(p.  492,  22 Th.)  cum  lAvius  Andronicus  bello  Punico  seeundo  scrip- 
sisset  carmen  quod  a  virginibus  est  cantatum,  quia  prosperius  res 
p.  popuZi  Bomani  geri  coepta  est  publice  adtributa  est  ei  in  Aven- 
tino  aedis  Minervae,  in  qua  liceret  scribis  histrionibusque  consistere 
ac  dona  ponere,   in  honorem  lAvii  quia  is  ei  scribebat  fabidas  et 


*)  De  Catone  possit  fortasse  propior  occasio  inveniri;  vide  quae  in- 
fra  de  Fulvio  NobiUore  exposita  sunt. 


ENNII  VITA  XI 

agebat.  Ex  ea  enim  memoria,  quam  0.  lahnius  (relat.  Lips.  a.  1856 
p.  294sqq.)  egregie  enarravit,  facile  intelligitur  quid  fuerit  quod 
Ennium  post  Livii  tempora  in  Aventino  monte  h.  e.  circa  eam 
aedem  quae  in  illius  honorem  poetis  histrionibusque  concessa 
erat,  habitasse  dicant  in  eodemque  cum  Ennio  contubernio  Caeci- 
lium  poetam  commoratum  esse  (Hieronym.  p.  26  Reiff.).  Ad  lo- 
cum  habitationis  haud  scio  an  referenda  sint  quae  Varro  de  lin- 
gua  Latina  (v  163)  scripserat:  nam  nunc  post  magnum  intersti- 
tium  haec  tantum  leguntur  —  —  ligionem  Porcius  designat  cum 
de  Ennio  scribens  dicit  eum  coluisse  Tutilinae  loca.  sequitur  porta 
Naevia  eqs.  Porcium  quem  dicit  Porcium  Licinum  intelligimus, 
eundem  qui  de  Terentio  scripsit,  de  quo  versus  nonnullos  quos 
fecerat  liberius  ut  poeta  nec  ad  exactam  rerum  fidem  Suetonius 
in  vita  Terentiana  servavit.  Is  igitur,  ut  ait  Varro,  de  Ennio 
scripsit;  cuius  scriptum  cum  ille  cognitum  haberet  tum  nosse  po- 
tuit  Suetonius.  Hodie  cum  nihil  nisi  una  sententia  supersit,  aegre 
ferendum  est  quod  ne  ea  quidem  integra  frui  licet,  saltem  ut 
de  sensu  constaret:  putaverim  autem  religionem  scriptum  fuisse 
et  Porcium  cum  Ennium  dicat  Tutilinae  loca  coluisse  non  proprie 
sed  figurate  locutum  esse.  Si  recte  statuitur,  quod  ex  ordine  lo- 
corum  qui  est  apud  Varronem  colligi  posse  existimarunt,  Tutilinae 
loca  ad  Aventinum  montem  pertinuisse  aut  in  vicinia  quidem 
Aventini  fuisse,  ad  Hieronymi  fidem  aliquid  ex  Porcii  indicio  ac- 
cesserit.*)  Ecquid  effici  possit  de  Ennii  habitatione  ex  iis  quae 
Cicero  scribit  (Lucull.  16,  51)  num  censes  Ennium  cum  in  hortis 
cum  Servio  Galha  vicino  suo  ambulavisset  dixisse  'visus  sum  miki 
cum  GaJba  ambulare^,  cum  Galbam  in  cuius  hortis  ambularet  Ennii 
vicinum  dicit,  mihi  obscurum  est. 

Vita  quam  Romae  degit  Ennius  principio  quidem  qualis  fuerit, 
documento  sunt  quae  Suetonius  in  libello  de  grammaticis  tradidit, 
cum  de  initiis  grammaticae  Romanae  ita  dicat  (1  p.  lOOR.)  ini- 
tium  grammaticae  mediocre  exstitit,  si  quidem  antiquissimi  dociorum, 
qui  iidem  et  poetae  et  semigraeci  erant,  Livium  et  Ennium  dico, 
quos  utraque  lingua  domi  forisque  docuisse  adnotatum  est,  nihil 
amplius  quam  Graecos  interpretabantur  aut  si  quid  ipsi  Latine 
composuissent  praelegebant.  Quos  Graeca  Latinaque  lingua  domi 
forisque  docuisse  a  quo  quibusve  adnotatum  fuerit  si  quaeritur, 
rursus  relabimur  ad  Varronem,  quo  nemo  melius  de  principiis 
grammaticae  iudicare  potuit.  De  Livio  solo  hoc  idem  vel  simile 
Hieronymus  ex  Suetonio,  sed  ex  alio  quo  loco  opinamur,  ad  a. 
Abrah.  1830  (a.  u.  c.  567)  adnotavit:  ob  ingenii  meritum  a  Livio 
Salinatore  cuius   liberos  erudiebat  libertate  donatus   est;    de   Ennio 


*)  De  Tutilina  et  Tutilinae  locis  vide  nunc  G.  Wissowa  Beligion 
und  Cultus  der  Eomer  (Miinchen  1902)  p.  195. 


Xn  I.  mSTORIA  ENNH 

nihil  tale  aliunde  compertum  est:  sed  Suetonio  fidem  habentes 
animo  nobis  informamus  Ennium  qui  Livio  fortasse  iam  mortuo 
Eomam  venit  idem  officium  mercedis  causa  primo  post  adveutum 
tempore  aliquamdiu  sustinuisse  eaque  necessitate  quemadmodiim 
Livius  Odysseam  ipsum  alia  composuisse  quibus  in  docendis  pueris 
uteretur. 

Ad  haec  potissimum  tempora  credas  pertinere  quod  ab  Hiero- 
nymo  dicitur  parco  admodum  sumptu  contentus  et  imius  ancUlae 
ministerio,  quamquam  Cicero  Catonem  de  sene  Ennio  ita  loquentem 
facit  (Caton.  m.  5,  14)  ferebat  duo  quae  maxima  putantur  onera, 
paupertatem  et  senectutem,  ut  eis  paene  delectari  videretur  (cf.  supra 
p.  vn):  quae  quam  certa  sint  et  unde  ducta,  aegre  definias.  Sed 
illa  Hieronymi,  ut  recte  iudicentur,  licet  fortasse  ex  quo  fonte 
petita  sint  non  sine  probabilitate  demonstrare.  Li  Ciceronis  enim 
secundo  de  oratore,  ubi  de  ridiculorum  et  facetiarum  generibus 
agitur,  a  c.  68,  275  lulius  Caesar  haec  disputat:  Ex  quo  genere 
est  etiam  non  videri  intdligere  quod  intelUgas^  ut  .  .  .  Ulud  Nasi- 
cae:  qui  cum  ad  poetam  Ennium  venisset  eique  db  ostio  quaerenti 
Ennium  ancilla  dixisset  domi  non  esse,  Nasica  sensit  illam  domini 
iussu  dixisse  et  Ulum  intus  esse.  Paucis  post  diebus  cum  ad  Nasi- 
cam  venisset  Ennius  et  eum  a  ianua  quaereret,  exclamat  Nasica 
domi  non  esse.  Tum  Ennius  'quid  ego  non  cognosco'  inquit  'vo- 
cem  tuam?'  Uic  Nasica  'homo  es  impudens.  ego  cum  te  quae- 
rerem,  ancillae  tuae  credidi  te  domi  non  esse,  tu  mihi  non  credis 
ipsi?'  Quae  lepida  sunt,  poterantque  ab  Ennio  ipso  in  satura 
aut  nescio  quo  carmine  narrata  esse.  Ea  autem  a  Cicerone  repe- 
tita  verisimile  est  non  sprevisse  Suetonium,  qui  et  quantopere 
hoc  genus  fabellarum  adamaverit  et  quam  curiosus  fuerit  Ciceronis 
si  quae  ad  eum  modura  haberet,  vita  Terentiana  locuples  testis  est. 
Hinc  igitur  natum  est,  nisi  me  fallit  opinio,  unius  ancUlae  minis- 
terium,  quo  Hieronymus  dicebat  Ennium  contentum  fuisse.  Nam 
licet  hoc  vulgare  sit  indicium  paupertatis,  ut  Seneca  ad  Helviam 
scribit  12,  4  unum  fuisse  Homero  servum,  tres  Flatoni,  nullum  Ze- 
noni  satis  constat  (cf.  Ter.  hautont.  293),  a  Tulliana  fabella  aberat 
omnis  parci  sumptus  vel  paupertatis  significatio,  quae  uni  deberi 
Hieronymo  videtur.  Nasica,  quem  Cicero  dicit,  est  ut  videtur 
P.  Cornelius  Scipio  Nasica  consul  anni  u.  c.  563:  cum  hoc  igitur 
nobili  viro  videmus  quam  familiariter  vixerit  Ennius,  sed  is  nobi- 
lium  multorum  familiaritate  usus  esse  creditur,  inprimis  Scipionis 
Africani,  quem  Ennius  quidem  multis  laudibus  sustulit,  epigrammate 
altero  (nam  prius  sepulcrale  est)  et  carmine  singulari  post  Hanni- 
balem  devictum  reditumque  victoris,  ut  videtur,  condito,  cuius 
Horatius  memor  est  cum  scribit  illa  (c.  rv  8) 

Non  incisanotis  marmora  puhlicis, 

Per  quae  spiritus  et  vUa  redU  honis 


ENNH  VITA  Xm 

Post  mortem  ducibus,  non  celeres  fugae 

Reiectaeque  retrorsum  Hannihalis  minae, 

Non  incendia  Carthaginis  impiae, 

Eius,  qui  domita  nomen  ah  Africa 

Lucratus  rediit,  clarius  indicant 

Laudes  quam  Calahrae  Pierides. 
Nam  annalium  nullam  partem  Scipionem  vidisse  milii  persuade- 
tur.  Sed  ex  altera  parte  de  amicitia  quae  inter  eos  fuerit  nihil 
traditum  est,  nisi  quod  Cicero  scribit  pro  Archia  (9,  22)  carus  fuit 
Africano  superiori  noster  Ennius,  itaque  etiam  in  sepulcro  Scipio- 
num  putatur  is  esse  constitutus  ex  marmore:  quae  scholiasta  Bo- 
biensis  (p.  358  Or.)  in  eandem  sententiam  latius  explanavit:  natione 
Rudinus  fuit  Q.  Ennius  quem  superior  Africanus  dilectum  fami- 
Uarissime  etiam  communicato  sepulchri  Iwnore  dicitur  in  maiorum 
suorum  numerum  redegisse.  Sed  apparet  coUigi  istam  quam  prae- 
dicant  familiaritatem  Scipionis  cum  Ennio  ex  credita  statua  Ennii 
quae  fuerit  in  Scipionis  sepulcro  constituta.  De  qua  re  quid  pro- 
babile  sit  suo  loco  exponam.  Sed  facile  credimus  etiam  sine  teste 
Scipioni  Africano  carum  fuisse  eum  poetam  qui  tam  praeclarus  praeco 
esset  rerum  ab  eo  gestarum.  Nam  mero  lusui  poetico  debentur  ea 
quae  Claudianus  de  consulatu  Stilichonis  (lib.  in  praef.)  de  Ennio 
paene  perpetuo  Scipionis  in  pugnis  ac  proeliis  comite  cecinit:  ex 
quibus  satis  sit  attulisse  (11)  Haerebat  doctus  lateri  castrisque  so- 
lehat  Omnihus  in  medias  Ennius  ire  tuhas. 

M.  Catonis  quoque  magna  laus  fuit  in  annalibus,  id  quod 
Cicero  affirmat  ibi  ubi  similiter  de  Africano  loquitur  (ann.  xii 
fr.  iv).  Qui  quod  Ennium  familiarem  nostrum  dicit  (de  sen.  4, 
10),  cavendum  est  ne  huic  Catoni  Tulliano  nimium  tribuamus  qui 
magis  ad  Ciceronis  mentem  quam  ad  rerum  veritatem  loqui  vide- 
tur.  Nam  naturam  duorum  propius  inspicienti  multo  plura  appa- 
rebunt  quae,  licet  Cato  Ennium  Romam  deduxerit,  familiari  eorum 
commercio  adversarentur  quam  quae  ei  favere  possent.  Cuius  rei, 
ut  mittamus  acerrimas  inimicitias  quibus  Cato  Scipionem  Africa- 
num  persecutus  est,  statim  unum  necesse  est  indicium  afferamus. 
Nam  vera  haud  dubie  amicitia  fuit  Ennio  cum  Fulviis,  patre 
et  filio,  quorum  ille,  M.  Fulvius  Nobilior,  consul  anni  u.  c.  565, 
cum  Aetoliam  provinciam  sortitus  esset  (cf.  Livius  xxxvn  50,  8), 
Ennium  poetam  secum  in  provinciam  deduxit.  Quod  Cicero  in 
oratione  pro  Archia  poeta,  cum  poesis  dignitatem  poetarumque 
laudem  efferret  (11,  27),  in  hunc  modum  expressit:  iam  vero  Ule 
qui  cum  Aetolis  Ennio  comite  hellavit,  Fulvius  non  duhitavit  Mar- 
tis  manuhias  Musis  consecrare.  Ac  ne  huic  uni  sententiae  sub- 
tili  contrariorum  ratione  politae  fides  habeatur,  in  promptu  est 
alterum  Ciceronis  testimonium,  quo  auctor  gravissimus  rei  narra- 
tae  cognoscitur:  in  Tusculanarum  enim  disputationum  primo  (2,3), 


XIV  I.  HISTORIA  ENNII 

ut  sero  poesim  a  Romanis  acceptam  nec  poetas  satis  honoratos 
fuisse  doceret,  honorem  inquit  Jiuic  generi  non  fuisse  declarat  oratio 
Catonis  in  qua  obiecit  ut  probrum  M.  Nobiliori,  quod  is  in  pro- 
vinciam  poetas  duxisset:  duxerat  autem  consul  ille  in  Aetoliam  ut 
scimus  Ennium.  Quae  oratio  habita  non  ante  annum  u.  c.  567, 
quo  anno  Fulvius  triumphum  egit  ex  Aetolis,  etsi  Ennii  nomen  ut 
videtur  non  tenuit,  tamen  et  rei  veritatem  probat  et  Catonis 
iniquitatem  in  Ennium  liquido  demonstrat:  ut  quem  olim  ex  Sar- 
dinia  Romam  deduxerat,  eum  vix  videatur  familiaritate  sua  digna- 
tus  esse.*) 

Ennius  autem  Fulvium  non  militandi  causa  comitatus  est  in 
Aetoliam,  quod  Catoni  certe  minus  offensioni  futurum  erat,  et 
Cicero  parum  accurate  scribit  in  Bruto  (20,  79)  ubi  de  Fulvii  filio 
loquens  de  Ennio  dicit  qui  cum  patre  eius  in  Aetolia  mUitaverat**); 
quamquam  memoria  militantis  in  Aetolia  Ennii  ad  Symmachum 
permansit,  qui  in  epist.  (i  20,  2)  cum  haec  scribit  sed  cui  eveniei 
aut  tam  felix  discipulus  aut  tam  memor  debitor?  an  ignoramus 
magnum  illum,  cui  supra  votum  fortuna  fluxit,  Stagiritae  suo  nihi- 
lum  commodasse,  nisi  quia  Ennio  ex  Aetolicis  manubiis  captiva  tan- 
tum  chlamys  muneri  data  Fulvium  decolorat,  quid  sentiat  apertum 
est,  sed  difficile  dictu  quo  rivulo  haec  ad  hunc  scriptorem  perma- 
naverint.  Sed  Ennius  cum  consule  profectus  est  in  provinciam, 
ut  simul  esset  cum  homine  erudito  et  in  litteris  versato,  et,  si 
forte,  ut  poeta  ducis  laudes  carmine  illustraret.  Clarissima  res  erat 
eius  expeditionis  expugnatio  Ambraciae  Aetolorum  urbis,  quam  Li- 
vius  enarrat  (xxxviii  4  —  9),  nec  vana  est  opinio  Ribbeckii  Am- 
braciam  Ennii  aliquotiens  citatam  a  Nonio  praetextam  fuisse  his 
rebus  gestis  dicatam,  licet  paucula  quae  restant  fragmenta  ni- 
hil  habeant  quod  cum  hac  re  sit  coniunctum.  Quae  in  annalium 
lib.  XV  de  iisdem  rebus  exposita  erant  multo  posterioris  temporis 
fuerunt,  ut  quae  ad  eum  librum  adscripta  sunt  Aurelii  Victoris 
verba  (de  vir.  illustr.  c.  52)  M.  Fulvius  Nobilior  consul  Aetolos... 
proeliis  frequentibus  victos  et  in  Ambraciam  oppidum  coactos  in 
deditionem  accepit  .  .  .  de  quibus  triumphavit.  quam  victoriam  per 
se  magnificam  Q.  Ennius  amicus  eius  insigni  laude  celebravit  for- 
tasse  rectius  ad  Ambraciam  afferenda  essent,  nisi  quod  ibi  nullum 


*)  Haec  oratio  in  Fulvium  est  qua  supra  p.  x  n.  significabam  posse 
fieri  ut  Cato  Ennii  a  se  de  provincia  deducti  mentionem  fecerit.  Sed 
apparet  quam  incerta  res  sit.  Catonem  autem  adeo  ex  Ennio  sumpsisse 
quibus  orationi  suae  colorem  poeticum  impertiret,  quod  E.  Nordenum 
(Kunstprosa  p.  168)  statuere  video,  mihi  non  persuadetur  nec  hoc  exem- 
plis  quibus  utitur  probari  posse  concedo. 

**)  Quod  Archiam  poetam  Cicero  scribit  in  ea  oratione  (5,  11)  proxi- 
mis  censoribus  cum  clarissimo  imperatore,  L.  Lucullo,  apud  exercitum  fuisse, 
nihil  dicit  nisi  ab  urbe  afuisse. 


ENNH  VITA  XV 

est  earum  rerum  indicium,  in  annalium  libro  sunt  quae  eo  referre 
liceat. 

Biennio  post  a.  u.  c.  567  verisimile  est  Ennium  cum  Fulvio 
ad  triumphum  properante  Romam  revertisse;  et  quam  benevolen- 
tiam  patris  expertus  erat,  eam  non  denegavit  filius.  De  quo  Cicero 
scribit  in  Bruto  (20,  79)  Q.  Nohiliorem  M.  f.  iam  patrio  instituto 
deditum  studio  litterarum,  qui  etiam  Q.  Ennium,  qui  cum  patre  eius 
in  Aetolia  militaverat,  civitate  donavit,  cum  triumvir  coloniam  de- 
duxisset,  et  T.  Annium  Luscum,  huius  Q.  Fulvii  collegam,  nofi  in- 
disertum  dicunt  fuisse.  Coloniam  quam  Cicero  dicit  Livius  tradit 
a.  u.  570  deductam  esse,  qui  xxxix  44,  10  haec  memorat:  eodem 
aifno  coloniae  duae,  Potentia  in  Picenum,  Pisaurum  in  Gallicum 
agrum,  deductae  sunt:  sma  iugera  in  singulos  data:  diviserunt  agrum 
coloniasque  deduxerunt  iidem  tresviri,  Q.  Fabius  Lahco  et  M.  et 
Q.  Fulvii,  Flaccus  et  Nohilior.  Ergo  hac  coloniae  deducendae  occa- 
sione  usus  est  Q.  Fulvius,  ut  suo  iure  Ennium  poetam  inter  colo- 
nos  deducendos  reciperet*),  eique  hac  via  eam  qua  carebat  adhuc 
civitatem  Romanam  adquireret.  Hoc  igitur  est  quod  Cicero  dicit  pro 
Archia  (10,  22)  cum  probato  Ennio,  quod  laudibus  clarorum  virorum 
patriae  laudem  auxerit  hoc  addit  ergo  illum  qui  haec  fecerat  Budi- 
num  hominem  maiores  nostri  in  civitatem  receperunt,  et  hoc  illud  est 
quod  Ennius  ipse  iam  quinquagesimum  quintum  annum  agens  glo- 
riabundus  pronuntiavit  nos  sumus  Bomani  qui  fuimus  ante  Budini 
(ann.  xii  fr.  viii). 

In  extremam  aetatem  Ennii  videntur  cecidisse  quae  Cicero 
memorat  in  Lucullo  (16,  5 1)  num  censes  Ennium  cum  in  hortis  cum 
Servio  G-alha  vicino  suo  amhulavisset  dixisse  'visus  sum  mihi  cum 
Galha  amhulare'?  at  cum  somniavit,  ita  narravit  "visus  Homerus 
adesse  poeta.'  Quae  sic  dici  videntur,  ut  necesse  sit  tum  consti- 
tisse  Ennium  Servii  (Sulpicii)  Galbae  vicinum  fuisse  et  cum  eo 
in  hortis  ambulare  solitum  esse.  Qui  Galba  si  est  is,  de  quo 
Cicero  multa  in  Bruto  (23.  24),  quem  constat  a.  u.  c.  603  prae- 
torem  fuisse,  potuit  fieri  ut  adolescenti  cum  sene  Ennio  usus  et 
consuetudo  esset.  De  vicinia  eorum  supra  dixi.  Sed  si  haec  vera 
sunt,  unde  ea  sumpsisse  Ciceronem  credimus  nisi  forte  ab  ipso 
Ennio  alicubi  commemorata  erant? 

Cum  Servio  Galba  temporis  ratio  suadet  ut  coniungantur  ea 
quae  de  A.  Postumio  Albino  tradita  sunt:  de  quo  charta  saec.  vi 
magnis  litteris  scripta  a  lacobo  Cortesio  inventa  et  edita  a.  1884 
{Bivista  d.  filol.  xii  p.  396),  iterum  eodem  anno  a  Fr.  Buechelero 


*)  Haec  est  eadem  deductio  quam  HieronymuB  dicit  cum  in  memo- 
ria  Accii  poetae  ad  a.  Abr.  1878  a.  u.  c.  615  scribit:  a  quo  et  fundus 
Accianus  iuxta  Pisaurum  dicitw  quia  illuc  inter  colonos  fuerat  ex  urbe 
deductus,  nisi  quod  haec  non  poetam  sed  poetae  patrem  attingunt. 


XVI  I.  fflSTORIA  ENNH 

(mus.  Rhen.  xxxix  p.  623)  publicata  et  commentata  cum  alia  tum 
haec  nobis  antea  incomperta  refert:  Graece  autem  ut  scinius  histo- 
riam  ille  confecerat  Q.  Ennio  poetae  inscriptam.  Atqui  quoniam  Al- 
binum  a.  u.  599  praetorem  fuisse  (Cic.  LucuU.  45,  137),  a.  603  con- 
sulem  (Cic.  Brut.  21,  81.  Liv.  epit.  48.  Polyb.  xxxv  3,  7)  constat, 
consequens  est  ut  quam  historiam  Graece  scriptam  Ennio  poetae  in- 
scripsisse  traditur,  non  potuerit  nisi  adolescens  scripsisse,  Enuio  au- 
tem  perseni  obtulisse. 

Ennium  qvii  se  dixit  numquam  pOetari  nisi  podagrum  (sat.  64) 
quemque  Horatius,  quod  ab  illa  re  fortasse  non  erat  seiunctum, 
numquam  nisi  potum  dicit  ad  arma  prosiluisse  dicenda  (ep.  i  19, 
7),  totam  vitam  quam  Romae  degit  h.  e.  ab  anno  550  usque  ad 
exitum  in  poetandum  h.  e.  in  carmina  multa  et  varia  condenda 
insumpsisse  multa  sunt  quae  patefaciant.  Qui  quidem  quibus  tem- 
poribus  quae  carmina  ediderit  exceptis  perpaucis  dici  non  potest. 
Scipionem  poema  epicum  (nam  epicum  esse,  quod  numquam  dubi- 
tari  debuit,  et  res  clamat  et  a  Suida  relata  sententia  Ennii  (i), 
qua  qui  Scipionis  laudes  caneret  nisi  Homenmi  dignum  esse  ne- 
minem  fassus  est)  vidimus  victoriam  Zamae  reportatam  (a.  552) 
parvo  intervallo  secutum.  Amhraciam  non  posse  longius  a  triumpho 
Fulvii  a.  567  abesse  res  ipsa  poscit.  Tragoediam  Thyestem  certo 
auctore  constat  extremo  Ennii  anno  actam  esse.  Achilles  Aristarchi 
quando  edita  esset  sciremus  si  prologum  in  Plauti  Poenulum,  qui 
ab  ea  tragoedia  exorditur,  notum  esset  cui  anno  tribui  oporteret, 
quem  esse  annum  565  dubitabilis  opinatio  est,  nec  plus  affirmare 
licet  quam  ante  a.  570  qui  Plauti  fuit  extremus  hanc  fabulam 
editam  esse.  Unum  est  testimonium  longe  certissimum  quod  Var- 
roni  et  Gellio  acceptum  fertur,  quo  Ennium  probatur  duodecimum 
annalem  aetatis  anno  sexagesimo  septimo  h.  e.  a.  u.  c.  582  scrip- 
sisse.  Unde  exorsus  in  actis  academ.  a.  1886  demonstrare  conatus 
sum,  annaies  a  sene  Ennio  scriptos  h.  e.  non  ante  annum  570 
coeptos  et  in  posteriore  vitae  parte  usque  ad  finem  eius  continua- 
tos  esse,  plane  ut  Naevium  Cicero  testatur  hellum  Poenicum  primum 
senem  h.  e.  minimum  sexagenarium  composuisse.  Ennius  autem 
cum  consulem  anni  550  Cethegum  in  nono  annali  (fr.  iv)  hunc  in 
modum  celebret 

Additur  orator  Corndius  suaviloquenti 

Ore  Cethegus  Marcus  Tuditano  collega 

Marci  filius 

is  dictu^t  ollis  popularibus  olim 

Qui  tum  vivebant  homines  atque  aevum  a^itdbant 

Flos  ddibatus  populi 
ipse   sibi  testis   est,   se   non   exiguo  temporis  spatio  (ex  mea  com- 
putatione   praeter   propter   viginti    quinque   annorum)   ab   illo  con- 
sulatu   semotum   haec   cecinisse.     Nec    solum   in   duodecimo    annali 


ENNII  VITA  XVU 

se  senem  esse  testatur  Ennius  sed  ita  se  appellat  in  epigrammate  i 
cum  ita  dicit 

Aspicite  o  cives  senis  Enni  imaginis  formam: 
Hic  vestrum  panxit  maxima  facta  patrum, 
quorum  haec  postrema  cum  non  possint  nisi  ad  annales  referri,  a 
se  sene  esse  maxima  facta  patrum  composita  indicat. 

Priorem  autem  vitae  partem  inde  ab  anno  550,  quo  Romam 
venit,  scenae  potissimum  operam  dedisse  iam  ob  eam  causam  pro- 
babile  est,  quia  hac  via  licebat  parare  quae  ad  victum  cultumque 
maxime  necessaria  essent.  Ac  licet  numquam  destiterit  tragoedias 
scribere,  quod  Thyestes  arguit  supremo  anno  vitae  edita,  tamen 
consentaneum  est  Ennium  a  fabulis  scribendis  et  docendis  initium 
fecisse  et  bonam  partem  tragoediarum  ante  coeptos  annales  vul- 
gatam  fuisse.  Numerantur  hodie  quoque  tragoediae  viginti  quat- 
tuor,  tres  comoediae,  praetextae  duae,  saturarum  libri  quattuor 
vel  sex,  multa  alia  varia  et  partim  grandia.  Quae  qui  reputabit 
intelliget  haec  satis  fuisse  ad  explendam  vitam  etiam  longissimam, 
ac  licet  Ennius  grandaevus  non  fuerit,  tamen  ne  brevitatem  quidem 
vitae  incusare  poterat. 

De  morte  quae  aut  Cicero  tradit  aut  Hieronymus  iam  supra 
p.  VI  cum  ageretur  de  anno  natali  disceptata  sunt.  Quorum  ille  cum 
scribit  (in  Bruto  20,  70)  C.  Sulpicio  Gallo  praetore  ludos  Apol- 
lini  faciente  cum  Thyestem  fabulam  docuisset  Q.  Marcio  Cn.  Servilio 
consulibus  mortem  obiit  Ennius,  videtur  indicare  velle  poetae  obi- 
tum  praeter  exspectationera  accidisse,  h.  e.  ludis  Apollinaribus,  quos 
Sinnius  Capito  apud  Festum  (p.  482,  17  Th.)  scribit  Claudio  et 
Fulvio  consulibus  ex  libris  Sibyllinis  institutos  (idem  Livius  xxv 
12,  lOsqq.  ad  a.  542),  cum  a  praetore  Sulpicio  Gallo  consulibus 
Q.  Marcio  Cn.  Servilio  h.  e.  a.  585  fierent,  Ennium  Thyestem 
docuisse  eodemque  die  mortem  obiisse.  Hieronymus  addit  articu- 
lari  morbo,  idque  quodammodo  confirmatur  versu  Ennii  quo  se 
podagra  laborare  conqueritur,  Q.  Serenus  Sammonicus  autem  in 
libro  medicinali  cap.  xxxvi  cui  inscripsit  iscJiiae  et  articulari  morbo 
(v.  706)  dicit  Enniws  ipse  pater,  dum  pocula  siccat  iniqua,  Hoc 
vitio  tales  fertur  meruisse  dolores,  quae  ille  ex  Horatii  versu  supra 
allato  et  ex  Suetonio  unde  sua  hausit  Hieronymus  in  unum  colli- 
gavit.  Quae  Hieronymus  porro  adiecit  sepulturam  attinent:  sepul- 
tusque  in  Scipionis  monumento  via  Appia  intra  primum  ab  urbe 
miliarium:  quidam  ossa  eius  Rudiam  ex  laniculo  translata  affir- 
mant.  Quae  duplex  est  memoria;  et  hanc  alteram  ita  intelligen- 
dam  censeo,  ut  corpus  poetae  mortui  in  laniculo  sepultum  h.  e. 
combustum,  ossa  autem  eius  Rudias  in  patriam  translata  esse  di- 
cantur.  Quibus  mos  consuetus  multisque  exemplis  confirmatus  de- 
scribitur.  Velut  Cornelius  Nepos  in  vita  Eumenis  extrema  scribit 
Antigonus  Eumenem  mortuum  propinquis  eius  sepeliendum  tradidit: 

Ennius  ed-  Valilen.  0 


XVm  I.  HISTORIA  ENNH 

hi  militari  Jionestoqm  funere  .  .  humaverunt*)  ossaque  eius  in  Cap- 
padociam  ad  matrem  atque  uxorem  liberosque  eius  deportanda  cura- 
verunt:  a  quibus  vix  discedunt  quae  Plutarchus  de  eadem  re  in 
vita  Eumenis  (c.  19)  tradidit.  Valerius  Maximus  (v  1  ext.  6)  Han- 
nibal  Ti.  Gracchum  Lucanorum  circumventum  insidiis  cum  summo 
honore  sepulturae  mandavit  et  ossa  eius  in  patriam  portanda  mi- 
litibus  nostris  tradidit;  cf.  ibid.  4  Livius  vni  24,  16  Gellius  xv 
20,  10.  His  Hieronymi  verbis,  quamquam  Ennium  Tarenti  natum 
esse  dixit,  Rudiam  (immo  Budias)**)  eius  patiiam  agnosci,  iam  supra 
memoravi:  in  laniculo  autem  Ennium  sepultum  h.  e.  crematum 
esse  eo  probabilius  est  quia  idem  Hieronymus  de  Caecilio  poeta 
refert  mortuus  est  anno***)  post  mortem  Ennii  et  iuxta  laniculum 
sepultus:  quibus  hoc  indicatur  Caecilium  quem  primo  contuhernalem^) 
Ennii  fuisse  dixit  Hieronymus,  ut  in  vita  ita  in  morte  et  sepul- 
tura  ab  Ennio  non  seiunctum  fuisse.  Quare  hoc  de  Ennio  qui  af- 
firmarunt,  recte  videntur  affirmasse.  Sed  ne  alteram  quidem  me- 
moriam  quae  est  de  Scipionis  sepulcro  Suetonius  et  qui  eius  vesti- 
gia  legit  Hieronymus  praeterire  potuit:  adeo  haec  narratio  vulgata 
erat  iam  a  Ciceronis  aetate.  De  qua  re  quod  Hieronymus,  qui 
situm  monumentorum  Scipionum  recte  indicavit,  ita  locutus  est 
est  sepultusque  in  Scipionis  monumento,  prave  locutus  est  suo  vitio, 
non  Suetonii  ut  videtur,  quod  idem  est  in  schol.  Bobiens.  ad  Cice- 
ronis  pro  Archia  supra  p.  xm  relato.  De  statua  enim  Ennii  agitur  in 


*)  humaverunt  h.  e.  combussenmt,  cremarunt,  ut  sententia  docet, 
neque  hoc  mirum  in  ista  consuetudine  qua  vocabula  sepulturae  multis 
modis  inter  se  miscentur.  Unde  intelligitm-,  quod  Horatius  in  Vita 
(p.  48)  dicitur  humatus  et  conditus  esse  extremis  Esquiliis  iuxta  Ma^cena- 
tis  tumiiJum,  recte  dici  et  prave  humatus  a  Reifferscheidio  secludi:  hoe 
enim  dicitur:  combustus  est  et  in  suo  sepulcro  conditus;  nam  nunc  non 
erat  quod  ossa  alio  mitterentur.  Ossa  autem  sepulti  h.  e.  combusti  alio 
deportari  quantopere  moris  fuerit  vel  illa  declarant  quae  de  Themisto- 
clis  obitu  Thucydides  i  138,  6  et  ex  Thucydide  Nepos  in  vita  Themistoclis 
2,  5  perhibuerunt.  Cf  Servius  in  Aen.  i  619  p.  181,  25  Thil.  et  ii  116  p.  238,  4. 
**)  De  forma  nominis  cf.  Mommsenus  CIL  ix  p.  6. 
***)  Qui  anno  post  mortem  Ennii  m  vel  iv  reposuerunt  rationibus  pa- 
rum  firmis  quas  nunc  non  excutio,  orationi  videntur  nocuisse:  nam  ut 
Cicero  dicit  Tusc.  disp.  1 1,  3  anno  ante  natum  Ennium,  Cat.  mai.  4,  10 
anno  enim  post  consul  primum  fuerat  quam  .  .  .,  Brut.  18,  72  anno  ipso  ante 
quam  natus  est  Ennius,  Livius  vii  3,  8  anno  post  reges  exaetos,  sic  me- 
moratu  dignum  erat  anno  post  mortem  Ennii  mortuum  esse,  alterum  iUud 
non  item. 

f)  Quod  primo  contubernulem  Ennii  fuisse  scribit,  intelligitur  id 
quod  Suetonius  de  gramm.  c.  7  Gniphonem  dicit  in  contubernio  Dionysii 
Scytobrachionis  fuisse.  Nec  fere  planius  aperiri  videtur  quid  sit  id  quod 
contubernalis  dicatur  quam  iis  quae  Cicero  scribit  ad  Att.  ii  14,  2 
C.  Arriu^  proximus  est  vicinus,  immo  ille  quidem  iam  contubernalis ,  qui 
etiam  se  idcirco  Bomam  ire  negat  ut  hic  mecum  totos  dies  philosophetur. 
Ut  idem  sit  quod  de  Diodoto  scribit  in  Bruto  90,  309  qui  cum  habita- 
visset  apud  m^  mecumque  vixisset. 


ENNII  VITA  XIX 

sepulcro  Scipionis  imposita:  sic  Cicero  dicit  pro  Arcliia  (9,  22) 
carus  fuit  Africano  superiori  noster  Ennius:  itaque  etiam  in  sepulcro 
Scipionum  putatur  is  esse  constitutus  ex  marmore;  sic  Livius  (xxxvm 
56,  4),  ut  mittamus  alia  ibi  exposita  quae  liquido  ostendunt,  quam 
multa  de  Scipione  mortuo  in  diversas  partes  traherentur,  Eomae 
extra  portam  Capenam  in  Scipionum  monumento  tres  statuae  sunt 
quarum  duae  P.  et  L.  Scipionum  dicuntur  esse,  tertia  poetae  Q.  Ennii. 
Et  hi  quidem  duo  ipsis  verbis  patefaciunt  se  referre  id  quod  fando 
audierint.  Fidentius  loquitur  Ovidius  ut  poeta  et  bonoris  causa 
memorans  (art.  am.  m  409)  Ennius  emeruit  Calabris  in  montihus 
ortus  Contiguus  poni  Scipio  magne  tibi;  item  Valerius  Maximus 
(vm  14,  1)  superior  Africanus  Ennii  poetae  efflgiem  in  monumentis 
Corneliae  gentis  conlocari  voluit  quod  ingenio  eius  opera  sua  inlus- 
trata  iudicaret  .  .  si  litterarum  quoque  illis  lumen  accessisset  magni 
aestimans,  vir  Uomerico  quam  rudi  atque  inpolito  praeconio  dignior. 
Inprimis  Plinius  (nat.  Mst.  vn  114)  ut  ingenia  summis  honori- 
bus  affecta  esse  exemplis  doceat  magnifice  ut  solet  liaec  de  eadem 
re  affert  prior  Africanus  Q.  Ennii  statuam  sepulcro  suo  imponi 
iussit  (quae  Solinus  i  122  ad  verbum  recepit)  clarumque  illud 
nomen,  immo  vero  spolium  ex  tertia  orbis  parte  raptum*),  in  ci- 
nere  supremo  cum  poetae  titulo  legi.  Apparet  non  tenuiter  crevisse 
fiduciam  rei  narratae.  Sed  qui  Ennii  statuam  Scipionis  iussu  in 
sepulcro  suo  impositam  volunt,  non  videntur  reputasse  Scipionem 
duodeviginti  annis  ante  Ennium  decessisse.  Quod  vero  Plinius,  si 
hanc  artificiose  quaesitam  orationem  recte  intelligo,  titulum  in 
statua  Ennii  legi  indicat,  Ciceronis  et  Livii  verba  persuadent  hoc 
credi  non  posse.  Itaque  abiicienda  est  haec  fabella,  quae  quo  tem- 
pore  nata  est  et  vulgata  memoria  Ennii  nondum  periit,  qui  et 
aequalis  Africani  et  rerum  gestarum  eius  magnus  laudator  fuit.**) 
Aequalium  poetarum  Ennius  vetustissimos,  Livium  Andronicum 
et  Cn.  Naevium,  fortasse  ne  novit  quidem,  quorum  ille  incertum 
est  quousque  vitam  ultra  a.  547  extenderit;  qui  annus  ultimus 
est  quo  Livii  mentio  fit:  conditum  enim  ab  eo  carmen  a  choro  vir- 
ginum  publicae  salutis  causa  cantatum  esse  Livius  ad  eum  annum 
(xxvn  37,  7)  tradit,  cuius  carminis  causa  probabile  est  Livio 
Andronico  eum  honorem  impertitum  esse  quem  supra  p.  x  Festo 
teste    memoravi   (cf.    Dielsii   fol.    Sibyll.   p.   90).    Nam    quae    Cato 


*)  Spolium  ex  tertia  orbis  parte  raptum  video  Detlefsenum  in  indice 
velle  Ennium  dici,  sed  dicitm-  Africanus,  cuius  nomen  est  quasi  spolium 
raptum  ex  tertia  parte  orbis  quae  est  Africa,  ut  Servius  scribit  in  Aen.  r 
385  p.  130,  4Thil.  in  Afriea  positus  quae  orbis  pars  tertia  est,  quamquam 
idem  iii  1  p.  333, 1  Asiae  quasi  tertiae  orbis  partis. 

**)  De  Scipionum  elogiis  quae  vocantur  nihil  dico  nisi  mihi  parum 
probabile  visum  esse  quod  Ed.  Woelfflinus  probare  studuit  ab  Ennio  com- 
posita  esse. 

b* 

1 


XX  I.  mSTORlA  ENNU 

apud  Ciceronem  in  dialogo  de  senectute  (c.  14,  50)  quo  ^nihil 
esse  otiosa  senectute  iucundius'  doceat  quam  inquit  gaudebat  bello 
suo  Punico  Naevius,  quam  Truculento  Plautus,  quam  Pseudolo. 
vidi  eliam  senem  Livium:  qui  cum  sex  annis  ante  quam  ego  natus 
sum  (h.  e.  520  a.  u.)  fabulam  docuisset  Centone  Tuditanoque  con- 
sulibus  (a.  514)  usque  ad  adolescentiam  meam  processit  aetate,  ea, 
si  modo  fidem  habeas  iis  quae  tali  modo  tradantur,  et  illa  quidem 
nihil  vitiosi  habent,  ne  requirunt  quidem  ulteriorem  vitae  Livianae 
annum.  Naevium  autem  Cicero  scribit  in  Bruto  (15,  60)  anno  550 
mortuum  esse:  his  considibus  inquit  (Cethegum  et  Tuditanum  dicit 
quibus  consulibus  et  Cato  quaestor  fuit  et  Ennius  Romam  venit, 
h.  e.  a.  550),  ut  in  veteribus  commentariis  scriptum  est,  Naevius  est 
mortuus,  quamquam  Varro  noster  diligentissimus  investigator  anti- 
quitatis  putat  in  hoc  erratum  vitamque  Naevii  producit  longius.  Et 
revera  Hieronymus  ad  a.  Abrah.  1816  h.  e.  a.  u.  553  adnotat 
Naevius  comicus  Uticae  moritur  pulsus  JRoma  factione  nobUium  ac 
praecipue  Metelli,  ut  Suetonius  Varronis  sententiam  adoptasse  vi- 
deatur,  is  autem  Naevii  vitam  ad  ipsum  annum  553  produxisse. 
Sed  sive  a.  550  mortuus  est  sive  paucis  annis  post,  quoniam  non 
Romae  decessit  sed  pulsus  patria  in  terra  peregrina,  tamen  dubium 
admodum  est,  videritne  Ennius  Naevium  necne.  Sed  longe  post  Naevii 
obitum  Ennius  ubi  in  annalibus  ad  bellum  Pimicum  primum  narran- 
dum  accessit,  acrius  de  Naevii  bello  Punico,  fortasse  ne  nominato  qui- 
dem  auctore,  iudicavit  iramque  Ciceronis,  qui  magnus  Naeviani  carmi- 
nis  admii-ator  erat,  excitavit:  Naevi  inquit  in  Bruto  (19,  75  sq.),  quem  in 
vatibus  et  Favmis  annumerat  Ennius,  bellum  Punicum  quasi  Myronis 
opus  ddectat:  sit  Ennius  sane  ut  est  certe  perfectior,  qui  si  iMum  ut  simulat 
contemneret,  non  omnia  bella  persequens  primum  illud  Punicum  acerri- 
mum  bellum  rdiquisset:  sed  ipse  didt  cur  id  faciat:  ^scripsere'  inquit  'alii 
rem  Versibus'  (scil.  quos  olim  Fauni  vatesque  canebant,  Brut.  18,  71), 
et  luculente  quidem  scripserunt  etiamsi  minus  quam  tu  polite,  nec  vero 
tibi  aliter  videri  debet,  qui  a  Naevio  vel  sumpsisti  multa  si  fateris,  vel 
si  negas  surripuisti.  Versibus  qui  in  principio  septimi  annalium  po- 
siti  sunt  ea  ratione  dispertiti  qua  ex  Ciceronis  indiciis  dispertiendi 
erant  ut  sententia  patefieret,  hoc  maxime  agebat  Ennius  ut  immen- 
sum  progressum  quem  poesis  Romana  a  Satumii  ruditate,  qua  cum 
Livio  Naevius  usus  erat,  ad  politiorem  hexametrorum  formam  a 
se  primo  temptatam  fecisset,  graviter  nec  sine  sui  praedicatione 
exponeret.  Sed  Ennium  a  Naevio  sive  sumpsisse  miilta  sive  surri- 
puisse  quam  recte  Cicero  dicat,  difficile  hodie  dignoscitur;  et  in 
bello  quidem  Pimico  primo  vix  esse  opinor  quod  eum  ab  illo  mu- 
tuatum  esse  fidentius  affirmes,  sed  quoniam  Naevium  notum  est  in 
suo  carmine  ab  Aenea  et  initiis  renmi  Romanarum  exorsum  esse, 
in  hac  parte,  quam  Ennius  non  parce  tractavit,  vestigia  quaedam 
quae  hodie  exstant  (vide  ad  ann.  i  fr.  xxvm  et  quae  in  altera  parte 


NAEVIUS.    PLAUTUS  XXI 

huius  praefationis  ad  i  fr,  xvi.  xvii  adnotavi)  fidem  faciunt  olim  plura 
fuisse  quae  posterior  poeta  cum  priore  communia  habuerit. 

Cum  Plauto  multos  annos  Ennius  una  vixit  Romae.  Cicero 
enim  (in  Bruto  15,  60)  cum  Plautum  scribit  P.  Claudio  L.  Porcio 
viginti  annis  post  illos  quos  ante  dixi  consulibus  morttium  esse  Ca- 
tone  censore,  quo  nullum  esse  certius  testimonium  potest  sive  ex 
veteribus  commentariis  quos  ibi  dicit  sive  a  Varrone  vel  Attico 
sumptum  est,  indicat  viginti  annis  post  consules  quos  supra  dixit 
Cethegum  et  Tuditanum,  quibus  consulibus  Ennium  Romam  deduc- 
tum  scimus  h.  e.  a.  550,  Plautum  e  vita  excessisse.  Sed  de  com- 
mercio  quod  fuerit  inter  eos  nihil  compertum  est,  nisi  quod  pro- 
logus  Poenuli  ab  his  versibus  exorsus 

Achillem  Aristarchi  mihi  commentari  lubet: 

Inde  mihi  principium  capiam  ex  ea  tragoedia. 

^Sileteque  et  tacete  atque  animum  advortite. 

Audire  iuhet  vos  imperator'  histricus 
et  qui  insequitur  undecimo 

Exsurge,  praeco,  fac  populo  audientiam, 
tragoediae  verbis  maluit  quam  suis  ad  silentium  et  audientiam 
spectatores  vocare:  quam  tragoediam  Ennianam  esse  uno  Festi 
testimonio  ad  fr.  x  adscripto  constat.  Probabile  est  Plautum  (Plauti- 
num  enim  hunc  prologum  esse  non  est  quod  dubitetur)  cum  tra- 
goediam  ex  qua  versus  petiit  nomine  vocaret  exspectasse  spectatores 
clarissimi  poetae  fabulam  cognitam  habere  etiam  non  nominato  poeta, 
et  fortassc  ipsius  scenae,  quae  versibus  citatis  indicetur,  memores 
esse:  quem  quidem  notum  est  etiam  alibi  ex  tragoedia  Romana  quos- 
dam  rivulos  in  suam  comoediam  duxisse.  Quod  vero  F.  Schoellius 
(in  mus.  Rhen.  xi^iv  1889  p.  160)  coniecit  ex  verbis  Pyrrhi  de  cap- 
tivis  reddendis  (ann.  vi  fr.  xii) 

Nec  mi  auruin  posco  nec  mi  pretium  dederitis, 

Non  cauponantes  bellum  sed  belligerantes 

Ferro  non  auro  vitam  cernamus  utrique 
haec   postrema  Plautum  inversa  ad  iocum  meretricium  transtulisse 
in  Truculento  925  sqq. 
STR.  3Ieosne  ante  oculos  ego  illam  patiar  alios  amplexarier? 

Mortuum  hercle  me  hodic  satiust:  apstine  hoc,  muUer,  manum, 
Nisi  si  te  mea  machaera  vis  et  hunc  una  mori. 
PHR.  Nil  alapari  satiust,  miles,  si  te  amari  postulas. 

Auro,  hau  ferro  deterrere  potes,  hunc  ne  amem,  Stratophanes 
id  mihi  non  probatur,  cum  ex  re  ipsa  meretrici  haec  nascatur  sen- 
tentia,  quam  alienam  esse  nemo  suspicari  possit:  accedit  quod  vix 
concedendum  est  haec  Plautum  in  Ennii  annalibus  legere  potuisse. 
Sunt  quaedam  in  oratione  Enniana,  quae  cum  Plauti  versi- 
bus  conferri  possint,  quorum  nonnuUa  ad  versus  ipsos  adnotavi 
(ann.  125  scen.  295.  349),  nec  dubito  quin  aliorum  diligentia  plura 


XXn  I.  fflSTORIA  ENNII 

inventura  sit,  sed  ne  ea  quidem  est  quod  alterum  sumpsisse  ab  al- 
tero  quam  utnimque  ex  communi  sermonis  usu  prompsisse  malimus. 

Restant  poetamm  aequalium  duo  quos  cum  Ennio  vixisse  cer- 
tum  est,  Caecilius  et  Pacuvius,  in  comoedia  alter,  alter  in  tragoe- 
dia  princeps.  Caecilium  Statium  cum  Ennio  ut  in  vita  iunctum 
sic  ne  in  morte  quidem  ab  eo  separatum  voluisse  veteres,  supra 
p.  xvin  ex  Hieronymi  memoria  collegimus.  Qui  quod  ad  a.  Abr, 
1838  i.  e.  a.  u.  575  suum  illud  consuetum  comoediarum  scriptorem 
clarum  Jtaberi  adscripsit,  in  ea  re  non  est  quod  peccatum  esse 
statuatur,  modo  ne  hoc  initium  esse  claritudinis  sumas.  Ambivius 
enim  Turpio,  qui  se  tam  Caecilianarum  fabularum  actorem  quam 
Terentiananim  fuisse  prodit  in  hecyrae  prologo,  id  quoque  pro- 
fessus  est  Caecilio  initio  non  contigisse  ^populo  ut  placerent  quas 
fecisset  fabulas.'  Quid  ergo  probabilius  quam  eundem  paucis  annis 
post  Plauti  obitum  favorem  popularem  nactum  esse  quem  adhuc 
desiderabat.  Difficilius  iudicatur  quo  tempore  Caecilius,  qui  natione 
Insuber  Gallus  erat  et  Mediolani  natus,  Eomam  venerit,  quod  ante 
adventum  Ennii  accidisse  vix  arbitrere,  sed  licet  de  re  incerta  ita 
fere  nisi  fallor  statuere,  in  bellis  quae  Romani  post  finitum  bellum 
Punicum  secundum  cum  Insubribus  Gallis  varie  et  complui-ibus 
annis  gesserunt,  velut  a.  555  de  quo  Livius  xxxii  7  aut  a.  560 
(Livio  teste  xxxrv  46),  Statium  servum  utpote  bello  captum  ad 
dominum  Romanum,  nescio  quem  Caecilium,  pervenisse  ibique  liber- 
tate  donatum  et  patroni  nomine  auctum  primum  in  contubeniio 
Ennii  vixisse.  Sed  in  poesis  genere  neutri  cum  altero  certare  licuit, 
si  quidem  CaecUius  praestabat  in  ea  quam  unice  colebat  comoedia, 
Ennius  in  tragoedia  excelluit,  in  comoedia  valde  claudicabat. 

Alter  est  M.  Pacuvius,  item  Calaber  ut  Ennius,  sed  non  Ru- 
dinus,  venim  Brundusinus;  qui  duplex  ratio  est  qua  cum  Ennio 
iungatur  quia  et  cognatus  fuit  et  eius  discipulus  vocatui*.  Plinius 
(nat.  hist.  xxxv  19)  de  pictura  agens  scribit  celebrata  est  in  foro 
boario  aede  Herculis  Pacui  poetae  pictura.  Enni  sorore  genitus  hic 
fuit  clarioremque  artem  eam  Romae  fecit  gloria  scenae;  idemque 
de  cognatione  Suetonii  beneficio  Hieronymus  refert  ad  a.  Abr.  1863 
i.  e.  600  a.  u.  Ennii  poetae  ex  filia  nepos,  sed  cum  discrimine, 
quod  difficile  dirimitiar,  propterea  quod  neuter  peccavit  in  ora- 
tione  sed  uterque  posuit  quod  scriptum  oportuit.*)  Quod  Hierony- 
mus  porro  dicit  vixitque  Romae  quoad  picturam  exerctiit  ac  fabu- 
las  venditavit,  eadem  via   ad   ultimum   auctorem   redeunt  Plinium, 


*)  Sic  Cicero  scribit  Brut.  76,  263  Pompeii  ex  fHia  nepos;  idem  de 
re  p.  11  18,  33  Numae  nepos  ex  filia ;  cf.  ibid.  10,  20 ;  Servius  in  Aen.  i  273 
p.  102,  22  Aeneae  ex  filia  nepotem  JRomulum.  Ex  altera  autem  parte  de 
or.  III  18,  67  Speusippiis  Platonis  sororis  filius;  Brut.  83,  286  qui  fuit  De- 
mostheni  sororis  filius,  cf.  de  or.  ii  23,  95.  Servius  in  georg.  i  143  Perdix 
sororis  Daedali  filius,  in  Aen.  vi  14  p.  7,  21. 


CAECILIUS.    PACUVnJS  XXHI 

qui  milii  hoc  voluisse  videtur  (sunt  qui  aliter  interpretati  sint), 
Pacuvium  quia  et  poeta  et  pictor  fuit,  hanc  artem  Romae  clariorem 
reddidisse  fama  quam  fabulis  in  scena  actis  consecutus  est.  Ut 
mittamus  picturam,  tragoedias  quo  tempore  docuerit  Cicero  indicat 
cum  scribit  in  Bruto  (64,  229)  omnibus  usu  venirc  necesse  fuit 
quibus  paulo  longior  vita  contigit,  ut  et  cum  multo  maioribus  natu 
quam  esscnt  ipsi  et  cum  aliquanto  minoribus  compararentur,  ut 
Accius  isdem  aedilibus  ait  se  et  Pacuvium  docuisse  fahulam,  cum 
ille  octoginta,  ipse  triginta  annos  natus  esset.  Quae  Accium  putant 
in  didascalicis  posuisse.  Quod  si  est,  nec  probabile  est  Accium, 
ut  alibi,  ita  de  se  errasse,  nuUo  negotio  conficitur  duos  poetas 
iisdem  ludis  tragoediam  docuisse  a.  614  u.  c:  eo  enim  anno  Accius, 
quem  certissimo  testimonio  constat  Mancino  et  Serrano  consulibus 
(i.  e.  a.  u.  c.  584)  natum  esse,  triginta  annos  habuit,  et  Pacuvius 
si  eodem  anno  octoginta  habebat,  consequitur  a.  534  natum  esse. 
Quae  si  suo  more  Suetonius  Cicerone  auctore  in  vitam  Pacuvii 
receperat,  quid  miri  quod  Hieronymus  a.  u.  600  (h.  enim  erat  a. 
Abr.  1863)  Pacuvium  tragoediarum  scriptorem  clarum  habitum  esse 
testatus  est.  Accedit  alterum.  Gellius  (n.  A.  xiii  2,  l)  scribit  Pacu- 
vium  grandi  aetate  Roma  Tarentum  concessisse  et  Accium  multo 
iuniorem  proficiscentem  in  Asiam  Tarenti  apud  Pacuvium  divertisse 
eique  tragoediam  Atreum  recitasse  et  quae  de  ea  fabula  inter  se 
disputassent.  Apparet  hunc  congressum  duorum  poetarum  Taren- 
tinum  posteriorem  esse  anno  614  quo  Romae  ambo  tragoediam  docu- 
erunt,  sed  non  multo  posteriorem,  quoniam  Pacuvius  iam  tum  octo- 
gesimum  annum  agebat  et  Tarenti  prope  nonagenarius  teste  Hiero- 
nymo  obiit.  Quae  unde  duxerit  Gellius  incompertum:  loquitur  ita 
quibus  otium  et  studium  fuit  vitas  atque  aetates  doctorum  hominum 
quaerere  ac  memoriae  tradere,  de  M.  Pacuvio  et  L.  Accio  historiam  scrip- 
serwnt  huiusmodi.  Sed  haec  aliunde  petita  Suetonius  Viris  Illustri- 
bus  adhibuit  in  vita  Pacuvii  vel  Accii  vel  in  ambabus.  Quare  Hie- 
ronymus  in  Accii  memoria  haec  afiert  seni  iam  Pacuvio  Tarenti  scripta 
sua  recitavit,  de  Pacuvio  haec  saltem  tandem  Tarentum  transgressus 
prope  nonagenarius  diem  obiit.  Haec  qui  consideraverit,  et  ob  eam  cau- 
sam  exponenda  duxi,  intelliget  parum  credibile  esse,  Pacuvium,  cuius 
ingenium  minime  ferax  erat  tragoediarum,  vivo  Ennio  initium  tragoe- 
diarum  docendarum  fecisse;  qui  mihi  videtur  multos  annos  picturam 
exercuisse  et  persenex  se  ad  tragoedias  componendas  dedisse. 

Discipulum  autem  Ennii,  ut  iam  ad  alteram  partem  veniam, 
dicit  Pacuvium  epigramma  a  Nonio  Marcello  p.  88,  4  ex  Varronis 
satura  "Ovog  kvQag  traditum  (356  B.) 

Pacvi  discipulus  dicor,  porro  is  fuit  Enni, 
Ennius  Musarum,  Pompilius  clueor. 
Hic  Pompilius   idemne   fuerit   cum   eo   qui   a  Varrone   (de  1.  L.  vii 
93)  dicitur  Apud  Pompilium:  heu  qua  me  causa,  fortuna,  infeste 


XXIV  I.  HISTORIA  ENNII 

premis,  incertum  est:  nam  quae  apud  Priscianum  leguntur  (m 
p.  90,  2H.)  iam  constat  ad  Pompilium  falso  relata  esse.  Sed  is 
qui  se  Pacuvii  (Pacvi)  discipulum  dicit,  si  Pacuvium  Ennii  disci- 
pulum  voluit  ea  mente  qua  Ennium  Musarum,  non  est  profecto 
quod  Pacuvium  vivo  Ennio  et  eo  docente  tragicam  artem  didicisse 
statuamus.  Aemulus  haud  dubie  Pacuvius  fuit  Ennii  et  posteriore 
quidem  tempore  adeo  superasse  Ennium  putabatur.  Nec  solum  in 
tragoedia.  Cum  enim  Diomedes  (m  p.  485,  32K.)  scribat  oUm  car- 
men  quod  ex  variis  poematibus  constabat  satira  vocabatur,  quale 
scripserunt  Pacuvius  et  Ennius,  similiter  Porphyrio  ad  Horatii  verba 
(sat.  I  10,  46)  Jioc  erat  experto  eqs:  quoniam  alii  alia  carminum 
genera  consummate  scriherent  .  .  .  sermonum  autem  frustra  temp- 
tasset  Terentius  Yarro  Narhonensis  .  .  .  item  Ennius  qui  quattuor 
lihros  saturarum  reliquit  et  Pacuvius  huic  generi  versificationis  non 
suffccissent ,  se  id  scrihere  ait,  utroque  auctore  constat  Ennium 
Pacuviumque  idem  genus  saturarum  coluisse. 

Tantum  de  aequalibus  poetis:  sed  post  mortem  Ennii  qui  pri- 
mus  eius  mentionem  fecit  et  carminibus  eius  usus  videtur  est 
P.  Terentius  (a.  588 — 595),  qui  cum  ius  contaminandi  fabulas  contra 
criminationes  Luscii  Lanuini  defenderet,  cum  aliorum  tum  Ennii 
auctoritatem  appellavit  in  prologo  Andriae:  qui  cum  hunc  accusant 
Naevium  Plautum  Enniiim  Accusant,  quos  hic  noster  auctores  hahet. 
Tres  qui  erant  celeberrimos  poetas  nominat,  quos  credibile  est  in 
condendis  fabulis  illam  rationem  quam  dicit  Terentius  secutos  esse; 
sed  de  Ennio  in  iis  quae  hodie  exstant  nihil  eius  generis  mon- 
strari  poterit,  et  quae  de  Iphigenia  eius  nonnuUi  commenti  sunt 
in-ita  esse  (in  prooem.  1888/89  p.  9sqq.)  probare  studui.  Versus 
Ennianos  Aelius  Donatus  Terentii  interpres  nonnuUos  explicandi 
causa  ad  versus  Terentii  adscripsit,  de  quibus  suo  loco  dicendum 
est:  sed  in  quibus  Terentius  ipse  videatur  Ennii  memor  esse  per- 
pauca  sunt;  nam  ad  adelph.  (i  2,  31)  pro  luppiter  (tu  homo  adigis 
me  ad  insaniam)  quod  Donatus  adnotat  tragica  exclamatio,  pote- 
rat  hic  quidem  de  Ennio  cogitasse,  et  in  promptu  erat  versus  ex 
Heetoris  lytris  (xvm)  a  Varrone  citatus  tueor  te  senex,  pro  lup- 
piter,  sed  Terentio  ipsi  haec  vix  tragica  exclamatio  visa  est,  qua 
et  ipse  alibi  utitur  (adelph.  m  3,  12)  et  Plautus  (Menaechm.  v  5, 
54).  Sed  versus  Iphigeniae  (scen.  244)  quod  est  ante  pedes  nemo 
spectat,  caeli  scrutantur  plagas  videri  possit  Terentio  in  mente 
fuisse  cum  haec  scriberet  in  adelphis  (m  3,  32)  istuc  est  sapere, 
non  quod  ante  pedes  modost  videre  sed  etiam  illa  quae  futura  sunt 
prospicere,  ubi  Donatus  sententiae  vulgaris  verbis  paene  Ennianis 
sed  Ennio  non  appellato  mentionem  facit.  Porro  versum  scenicum 
(380)  qui  templa  caeli  summo  sonitu  concutit,  in  quo  Donatus 
parodiam  de  Ennio  et  sententiam  tragicam  agnoscit,  Terentius,  qui 
solus  habet,  ita  affert  (eun.  m  5,  42)  ut  se  uti  alieno  versu  indi- 


TERENTIUS.   VARGUNTEmS  XXV 

care  videatur.  Denique  in  saturarum  lib.  vi  quos  perscripsi  versus 
(14 — 19)  dubitari  non  potest  quin  Terentius  imitatus  sit  in 
Phorm.  n  2,  25,  sed  eos  utrum  de  Ennio  an  alio  poeta  translatos 
dixerit  Donatus  incertum  est  ob  incertam  codicum  scripturam. 

Septimo  autem  ab  urbe  c.  saeculo,  cum  studia  grammatica  a 
tenuibus  initiis  paulatim  crescerent,  mirum  non  est  quod  cimi  alia 
aliorum  poetarum  carmina  tum  Ennii  inprimis  annales  a  doctis 
hominibus  tractari  coepti  sunt.  De  qua  re  luculentimi  est  testi- 
monium  Suetonii  de  gramm.  (c.  2  p.  100  sq.  R.),  qui  exemplum  a 
Cratete  Mallota  datum,  quem  sub  ipsam  Ennii  mortem  (a.  585)  Ro- 
mam  venisse  ibique  diutius  commoratum  dicit,  Romanos  hactenus  imi- 
tatos  esse  scribit  ut  carmina  parum  adhuc  divwlgata  vel  defimctorum 
amicorum  vel  si  quorum  aliorum  prohassent,  diligentius  retractarent 
ac  legendo  commsntandoque  et  ceteris  nota  facerent;  ut  C.  Octavius 
Lampadio  Naevii  Punicum  hellum,  quod  uno  volumine  et  continenti 
scriptura  expositum  divisit  in  septem  lihros;  ut  postea  Q.  Vargunteius 
annales  Enni,  quos  certis  diehus  in  magna  frequentia  pronuntiahat. 
Ergo  duo  opera  legendo  et  ediscendo,  non  spectando  destinata, 
quae  tum  sola  exstabant,  Romanorum  ingenio  maxime  accommoda- 
ta,  bomines  docti  et  scribendo  et  legendo  vulgare  et  quam  plurimis 
nota  facere  instituerunt:  et  annales  Ennii  praecipue,  quos  Vargun- 
teius  certis  diebus  pronuntiasse  h.  e.  recitasse  dicitur,  apparet 
quanto  studio  excepti  sint.  Eundem  Vargunteium  etiam  criticam 
operam  Ennii  libris  adhibuisse  coniecerunt,  sed  ea  quam  probabi- 
lis  sit  coniectura  dubium  est.  Anecdotum  enim  Parisinum  quod 
Reifferscheidius  in  reliquiis  Suetonianis  (p.  137  sqq.)  edidit,  post 
enumeratas  notas  quae  versibus  apponi  consuerunt,  de  earum  usu 
liaec  subiicit  his  solis  in  adnotationihus  Ennii  Lucilii  (Lucii  cod.) 
et  historicorum  usi  sunt  uarros  hennius  haelius  aequae  et  postremo 
Prohus  qui  illas  in  Virgilio  et  Horatio  et  Lucretio  apposutt  ut 
Uomero  Aristarchus.  Quae  multis  partibus  parum  emendate  scripta 
sunt,  et  ut  Lucilii  probe  restitutum  est,  ita  in  uarros  hennius 
delitescere  nomen  uargunteius  speciosa  opinatione  statuerunt  Berg- 
kio  principe:  sed  opinor  haec  duo  nomina  sunt,  varros  hennius, 
e  quibus  quid  suscitandum  sit  nescio,  sed  hoc  se  ordine  excepisse 
videntur  usi  sunt  uarros,  hennius*),  Aelius  aeque  et  postremo  Pro- 
hus.  Sed  hoc  utut  est  (nihil  enim  definire  audeo),  etiamsi  criti- 
cam  Vargunteius  Ennio  nondum  adhibuerit,  illud  certum  est,  eum 
primis  fere  annis  saeculi  ab  urbe  condita  septimi  (tantum  enim 
Suetonii  narratione  effici  videtur)  recitando  Ennii  annales  vulga- 
tiores  reddidisse.  Quem  vero  Suetonius  Naevii  bellum  Punicum 
retractasse   et   in   septem   libros    divisisse    scribit,    Octavium   Lam- 


*)  Quae  formae  corruptae    nihil    videntur    continere    nisi    vulgaria 
grammaticorum  nomina   Varro,  Ennius. 


XXVI  I.  HISTORIA  ENNH 

padionem,  simul  Ennii  annalibus  curam  impendisse,  Suetonius  qui- 
dem  non  dicit,  sed  ex  aliis  aliorum  testimoniis  satis  probabiliter 
concludi  videtur:  nam  si  Gellius  (xviii  5,  11)  narrat  vel  Anto- 
nium  lulianum  narrantem  facit,  se  ut  certo  diiudicaretur  in  anna- 
lium  VII  fr.  xni  ecusne  an  eques  scriptum  Ennius  reliquisset,  librum 
summae  atque  reverendae  vetustatis  quem  fere  constabat  Lampa- 
dionis  manu  emendatum  studio  pretioque  multo  conduxisse,  etsi  is 
liber  quem  lulianus  emit  Lampadionis  manu  scriptus  non  erat, 
tamen  necesse  erat  pro  certo  haberi  Ennii  annales  a  Lampa- 
dione  emendatos  esse  et  vel  illo  tempore  ab  eo  scripta  exemplaria 
vulgari.  Et  hoc  confirmatur  iis  quae  Fronto  scribit  ad  M.  Caesa- 
rem  (p.  20,  4  Nab.)  gloriatus  orationem  quandam  suam  Caesaris 
manu  descriptam  exstare:  contigisse  quid  tale  M.  Porcio  aut  Quinto 
Ennio,  C.  GraccJio  aut  Titio  poetae?  quid  Scipioni  aut  Numidico, 
quid  M.  Tullio  tale  usu  venit,  quorum  lihri  pretiosiores  hdbentur  et 
summam  gloriam  retinent,  si  sunt  a  Lampadione  aiit  Staberio  aut . . . 
aut  Aelio  .  .  .  aut  Attico  aiit  Nepote.  Mea  oratio  extabit  M.  Caesaris 
manu  scripta.  Nam  licet  in  extrema  parte  sententia  lacera  sit  et 
obscura,  id  non  potest  dubitari,  quin  Lampadionis  nomen  ad  unum 
Q.  Ennium  pertineat  et  a  Lampadione  scripti  annales  Ennii  prae- 
cipuum  eius  generis  exemplum  fuerint. 

Temporum  ratione  bos  quos  dixi  grammaticos  rerum  scriptor 
excipiat  L.  Coelius  Antipater  (c.  a.  631),  non  quod  Ennianas  reliquias 
tradiderit,  sed  quia  de  eo  exstat  Frontonis  iudicium  perdignum 
quod  memoretur  et  aestimetur.  Fronto  igitur  ad  M.  Caesarem  iv  3 
p.  62  Nab.  scribit  Quamobrem  rari  admodum  vcterum  scriptorum 
in  eum  laborem  studiumque  et  periculum  verba  industriosius  quae- 
rendi  sese  commiserc.  Oratorum  post  Jiomines  natos  unus  omnium 
M.  Porcius  eiusque  frequens  sectator  C.  SaMustius:  poetarum  maxime 
Plautus,  multo  maximeque  Ennius  eumque  studiose  aemu- 
latus  L.  Coelius,  nec  non  Naevius,  Lucretius,  Accius  etiam,  Cae- 
cUius,  Laberius  quoque.  Unde  primum  hoc  intelligimus  L.  Coelium, 
qui  septem  libros  de  bello  Punico  secundo  scripsit,  Ennii  annales 
in  ea  maxime  parte  non  indignos  habuisse  quos  studiosius  lecti- 
taret,  et  quoniam  a  Cicerone  (de  legib.  i  2,  6  et  de  orat.  ii  13,  54) 
dicitur  multum  curae  et  operae  in  ornandam  et  poUendam  orationem 
irapendisse,  in  ea  re  ad  Ennii  exemplum  se  composuisse.  Sed  Fron- 
tonis  sententiae  cavendum  est  ne  plus  tribuatur  quam  par  est: 
qui  enim  tenorem  epistolae  persecutus  fuerit,  perspiciet  agi  de 
facultate  quaerendi  vel  eligendi  verba  ita  ut  proprietas  sermonis 
retineatur:  in  qua  re  quantus  fuerit  Lucretius  ipsi  iudicare  possu- 
mus.  Hoc  igitur  est,  in  quo  Coelius  Ennium  aemulatus  dicitur,  hoc 
est   eandem   quam   ille    diligentiam   adhibuisse*):   ea   enim   vis   est 


*)  Si    forte  Coelius,    quod    nescitur,    eorum    fuerit    quibus  Ennius 


coELius.  LUCiLius  xxvn 

aemuli  quam  Servius  dicit  in  Aen.  v  187  aemula  pristis:  eiusdem  rei 
studiosa,  ut  ^illo  aemulo  atque  imitatore  studiorum  meorum'  Cicero 
in  Caesarianis  (pro  Marc.  1,  2).  Unde  intelligitur  quam  probabiliter 
statuerint  ii  qui  quia  Livius  Coelium  inter  auctores  belli  Hanniba- 
lici  quos  adhibuerit  aliquotiens  memoravit,  si  quae  apud  Livium 
colore  quodam  poetico  distincta  videantur,  ea  ad  hunc  aemulum 
Ennii  referenda  et  hoc  medio  Ennianas  reliquias  ex  Livio  augen- 
das  esse  sibi  persuaserunt.  Sed  de  ea  re  tum  disserendum  est  cum 
de  Livio  agetur. 

Cum  Coelio  par  est  coniungi  L.  Aelium  Stilonem,  cui  ille  hi- 
storiam  suam  vel  partem  eius  insciipsit:  qui  ut  grammaticus  et 
prisci  sermonis  Latini  intei-pres  haud  dubie  in  Ennii  carminibus  cu- 
ram  collocavit,  sed  quod  exstet,  ut  mittam  quae  supra  p.  xxv  de 
notis  criticis  memorata  sunt,  nihil  est  nisi  iudicium  illud  memora- 
bile  quod  fecit  de  annalium  versibus  234 — 261,  quos  ille  teste 
Gellio  credebatur  affirmasse  Ennium  de  se  ipso  scripsisse  suique  in- 
genii  picturam  esse  voluisse. 

Iteni  aetatis  Gracchanae  qui  Ennii  mentionem  fecerit  C.  Lu- 
cilius  poeta  (a.  620 — 651)  memorandus  est,  qui  primum  poesis  et 
poema  quid  interesset  ut  doceret  haec  exposuit  a  Nonio  (p.  428,  9) 
excerpta  (298—307  Lachm.) 

Non  liaec  quid  valeant  quidve  hoc  intersiet  Ulud 
Cognoscis?  primum  Jioc  quod  dicimus  esse  poema, 
Pars  est  parva  poema,  poema  epigrammation  vel 
Distichum,  epistula  item  quaevis  non  magna  poema  est. 
Illa  poesis  opus  totum,  tota  Ilias  una  est, 
Una  ^tGig  sunt  annales  Enni  atque  eTtog  unum, 
Et  maius  midto  est  quam  quod  dixi  ante  poema. 
Quapropter  dico,  nem^  qui  culpat  Homerum 
Ferpetuo  cidpat  neque  quod  dixi  ante  poesin: 
Versum  unum  culpat,  verbum  enthymema  locumve. 
His  quae  dicendi  morem  Lucilianum  egregie  repraesentant  et  pate- 
faciunt  in  eo  quid  Horatius  fastidierit,  quod  praeter  Homeri  Ilia- 
dem   annales  Ennii   afferantur   qui   vim   poesis   expleant,   non    erat 
tum  aliud  magnum  epos  Latinum  quod  cum  Homero  componi  posset, 
sed   hoc   quod   erat   non   indignum  habebatur  quod  Iliadi  conferre- 
tur:  et  sic  iudicavit  postea  M.  Varro,  cuius  consimilem  sententiam 
eodem  loco  Nonius  perhibuit.    Sed  apparet  haec  quae  dicit  Lucilius 


placebat  quod  ut  ait  Cicero  (in  or.  11,  36)  non  discedit  a  communi  more 
verborum,  esset  quod  ab  Ennio  disceret  aemulus  eius.  In  reliquiis  Coeli- 
anis  quod  cum  Ennio  in  verbis  conferatur  non  invenio  nisi  quod  topper 
(47  Pet.)  eandem  in  significationem  posuit  quam  Ennius  (scen.  428);  et 
quod  Charisius  affert  ex  Coelii  historiarum  primo  (12  Pet.)  Sempronius 
Lilybaeo  celocem  in  Africnm  misit  possit  si  cui  libet  conferre  cum  Ennii 
ann.  478  labitur  uncta  carina  per  aequora  cana  celocis- 


xxvin  I.  msTORiA  ennh 

eo  consilio  dici,  ut  ne  quis  prave  interpretetur,  si  quae  quis  in 
poetis  vituperet.  Quod  cum  Homeri  exemplo  aperiat,  potuit  et  vo- 
luit  haud  dubie  idem  de  Ennio  accipi.  Cuius  noluit  poesim  culpare, 
cum  tamen  versus  quosdam  carperet.  Hoc  enim  Horatius  dixit,  qui 
se  defendebat  quod  sibi  sumpsisset  nonnuUa  ia  Lucilio  reprehendere 
(sat.  I  10,  52sqq.) 

Tu  nihU  in  magno  doctus  reprendis  Homero, 
Nil  comis  tragici  mutat  Lucilius  Acci, 
Non  ridet  versus  Enni  gravitate  minores, 
Cum  de  se  loquitur  non  ut  maiore  reprensis. 
Ad  quae  haec  est  Porphyrionis  adnotatio:  tragici  Acci  nihil  mutat 
iMcUius?  et  hoc  interrogativa  figura  cum  ironia  quadam  pronun- 
tiandum,  quia  ex  contrario  intelligendum  est  —  —  fa^t  autem  haec 
LucUius  cum  alias  tum  vel  maxime  in  teriio  lihro:  meminit  viiii 
et  X.  V.  54  non  ridet  versus  Enni  gravitate  minores:  eadem  qua 
supra  figura  et  hoc  dicUur.  sensus  autem  est:  non  ergo  etiam  Enni 
versus  ridet  qui  minores  sunt  quam  quam  dignitatem  eius  possit 
(quam  quae  dignitas  e  eius  par  sit),  et  quae  sequuntur  ad  v.  55  ad 
unum  Ennium  relata  non  recte.  Qui  quae  de  libris  Lucilianis 
dicit,  quamquam  ad  unum  Accium  applicata,  non  minus  videntur  de 
Ennio  valere,  sed  de  tertio  libro  quod  aflferatur  non  reperio;  quae 
sequuntur  si  sic  recte  interpretamur  meminit  nono  et  decimo,  in 
promptu  est  v.  500  L.  Laiere  pendens  saxa  spargens  tubo  sanie  et 
sanguine  atro,  quem  Nonius  ex  Lucilii  lib.  xvim  affert,  Cicero  autem 
testatur  Ennii  versum  esse  ex  Thyeste  (scen.  363).  Risit  praeterea 
Lucilius  versum  Ennii  de  Scipione  (vra)  Sparsis  hastis  longis  campus 
splendet  et  horret.  Servius  enim  cum  scribit  in  Aen.  xi  601  horret  ager: 
terribilis  est:  est  autem  versus  Ennianus  vituperatus  a  LucUio  di- 
cente  per  irrisionem  debuisse  eum  dicere  'horret  et  alget*:  unde  Ho- 
ratius  de  LucUio:  ^non  ridet  versus  Enni  gravitate  minores',  non 
potest  dubitari  quin  illum  versum  dicat,  in  quo  non  splendet  et 
horret  sed  horret  et  alget  dicendum  fuisse  Lucilius  cum  risu  monue- 
rat,  sed  in  quo  libro  hoc,  nescitur. 

A  medio  fere  saeculo  ab  urbe  septimo  videntur  fuisse  et  Por- 
cius  Licinus,  quem  de  Ennio  scripsisse,  ut  ait  Varro,  supra  p.  xi 
vidimus,  et  Volcacius  Sedigitus,  quem  Gellius  (xv  24)  refert  in  libro 
quem  scripsit  de  poeiis  eos  qui  comoedias  fecerunt  ex  sua  dignitate 
ordinasse;  qui  hanc  seriem  decem  poetarum  a  se  constitutam  clau- 
dit  versu  Decimum  addo  causa  antiquitatis  Ennium;  nec  miramur 
Ennium,  cuius  adhuc  plerumque  annales  praedicabantur,  in  comoe- 
dia  multo  inferiorem  fuisse. 

His  addantur  cum  M.  Antonius  Gnipho,  de  quo  Suetonius  c.  7 
de  grammaticis  agit,  sed  nihil  affert  quod  ad  Ennium  pei-tineat;  quem 
commentatum  esse  annales  Ennii  Buechelerus  collegit  ex  testimonio 
schol.  Bernens.  quod  ad  ann.  x  fr.  iv  adscripsi;  ita  enim  rebar  Acan- 


LUCRETIUS  XXIX 

thus  nomen  in  annalibus  locum  habuisse  idque  eo  modo  esse  inter- 
pretandum  quem  Buechelerus  monstravit.  Eundem  Macrobius  testa- 
tur  disputasse  quid  esset  festra,  quo  verbo  etiam  Ennius  usus  sit 
(inc.  xxix).  Tum  aequalis  eius  M.  Pompilius  Andronicus,  de  quo  Sue- 
tonius  de  gramm.  c.  8  haec  memoriae  prodidit:  cum  se  in  urhe  non  so- 
lum  Antonio  Gniphoni  sed  ceteris  etiam  deterioribus  postponi  videret, 
Cumas  transiit  ihique  in  otio  vixit  et  multa  composuit,  verum  adeo 
inops  atque  egens,  ut  coactus  sit  praecipuum  illud  opusculum  suum 
awnalium  Enni  elenchorum  sedecim  milihus  nummum  cuidam  ven- 
dere,  quos  lihros  Orhilius  suppressos  redemisse  se  dicit  vulgandosque 
curasse  nomine  auctoris.  Hoc  opusculum  quod  magni  pretii  fuisse 
nec  exigui  ambitus  videtur,  quam  rationem  quodve  argumentum 
habuisse  dicam  incertus  sum.  Opusculum  ad  mentem  auctoris  ob 
caritatem  vocatur,  neque  erat  quod  scriptura  addubitaretur;  inscrip- 
sit  autem  annalium  Enni  elenchorum  eo  sensu,  nisi  fallor,  quo  in 
nonnullis  codicibus  naturalis  historiae  Plinii,  quos  Silligius  recenset 
p.  17,  primo  libro  inscriptum  est  historiarum  mundi  elenchorum  (vel 
elenchos)  lihrorum  omnium  xxxvii  liher  unus  qui  primus.  Ut  Pom- 
pilius  duodeviginti  librorum  annalium  totidem  numero  periochas  cuius- 
cimique  eae  modi  erant  confecisse  videatur.  Sed  quidquid  de  titulo 
statuitur,  tantum  apertum  est,  doctum  hominem  eo  tempore  huic 
celeberrimo  Ennii  operi  assiduam  navasse  operam. 

Haec  sparsa  sunt  ac  tenuia  testimonia  de  Ennio,  quae  tamen 
negligi  par  non  fuit.  Qui  proximus  est  Lucretius  (a.  699.  700)  prae- 
clarum  Ennianae  poesis  praeconium  fecit  in  primo  de  natura  rerum 
cum  ita  dicit 

112  Ignoratur  enim  quae  sit  natura  animai, 
Nata  sit,  an  contra  nascentihus  insinuetur, 
Et  simul  intereat  nohiscum  morte  dirempta, 
115  An  tenehras  Orci  visat  vastasque  lacunas, 
An  pecudes  alias  divinitus  insinuet  se, 
Ennius  ut  noster  cecinit,  qui  primus  amoeno 
Detulit  ex  Helicone  perenni  fronde  coronam, 
Per  gentes  Italas  hominum  quae  clara  clueret; 
120  Etsi  praeterea  tamen  esse  Acherusia  templa 
Ennius  aeternis  exponit  versihus  edens, 
Quo  neque  permanent  animae  neque  corpora  nostra, 
Sed  quaedam  simulacra  modis  pallentia  miris; 
Unde  sihi  exortam  semper  florentis  Homeri 
125  Commemorat  speciem  lacrimas  effundere  salsas 
Coepisse  et  rerum  naturam  expandere  dictis. 
Sunt  versus  egregii  quibus  poeta  digrediendi   causam   quaesivit   ut 
Ennii  laudes  insereret.  Redeunt  autem  ad  exordium  annalium  ibique 
narratum  somnium  ac  retinent  haud  exigua  orationis  Ennianae  ves- 
tigia.  De  qua  re  nuper  egi  in  relat.  acad.  a.  1896  p.  717sqq.  CtJher 


XXX  I.  HisTORiA  Emn 

Ennius  und  I/ucretius*)  et  selecta  quaedam  exempla  imitationis 
Ennianae  apud  Lucretium  monstravi  (vid.  ann.  323  et  606):  nam 
multa  sunt  quibus  sermo  Lucretianus  colores  duxisse  ab  Ennii 
eloquio  videatur;  cuius  generis  nonnulla  in  adnotatione  memoravi: 
cf.  ann.  149.  312.  353,  alia. 

Caesaris  nomine  memorandum  est  quod  inter  eius  libros  ser- 
vatum  exstat  bellum  Hispaniense,  cuius  auctor  bis  verbis  aut  versi- 
bus  Ennianis  usus  est,  ann.  572  hic  ut  ait  Ennins  pes  pede  premi- 
tur,  armis  teruntur  arma,  quae  ne  voluit  quidem,  opinor,  aut  non 
potuit  suis  numeris  afferre,  et  ann.  587  hic  tum,  ut  ait  Ennius, 
nostri  cessere  parumper;  et  his  duabus  reliquiis  nemo  praeter  hunc 
testis  exstitit,  nec  tamen  credibile  est  istum  scriptorem  baec  ipsum 
ex  Ennii  voluminibus  expiscatum  esse,  sed  utrumque  {parumper 
cessere  etiam  Livius  scripsit)  ita  comparatum  est  suapte  sententia 
ut  facile  una  cum  auctore  hominum  mentibus  haereret.  His  duobus 
exemplis  tertium  addidit  Ed.  Woelfflinus  (arch.  lexicogr.  vni  p.  597), 
qui  haec  verba  (5,  6)  hic  aiternis  non  solum  mortimotiem  exaggerabant 
sed  tumulos  tumulis  exaequabant  sic  fere  in  versus  Enniani  formam 
redigi  posse  censuit  Exaequant  tumulis  tumulos  ac  mortibus  mortes 
Accumulant,  in  alternis  (alterius)  delitescere  ut  ait  Ennius  suspicatus. 
Sed  licet  plausores  opinioni  audaculae  non  defuerint,  mihi,  ut  verum 
fatear,  vir  doctus  nimis  incerta  uti  coniectura  videtur,  qua  valde 
vereor  ne  sententia  depravetur,  in  qua  ipsum  illud  alternis  suam 
vim  habuit  (confer  si  tanti  est  Silii  xn  386).  Illud  idem  recte 
observavit  (arch.  xn  p.  162),  hunc  scriptorem  hene  m^nus,  hene 
multum,  similia  frequentare,  sed  hoc  ex  Ennio  repetere,  quia  Por- 
phyrio  dixit  (ann.  32)  eum  frequenter  bene  pro  valde  ponere,  dubito, 
quoniam  is  usus  vel  Horatio  placuit,  ut  hoc  in  communi  sermone 
tritum  fuisse  credibile  sit. 

Comelii  Nepotis  hoc  loco  mentio  fit,  quod  Ennium  a  Catone 
Romam  traductum  memoravit,  iis  quidem  verbis,  quibus  patefecit, 
quanti  tum  Ennius  Eomae  habitus  fuerit.     Vide  supra  p.  ix. 

Accedimus  ad  eos  qui  ab  iisdem  fere  temporibus  plurimum 
ad  consei^vandos  vetustissimi  poetae  versus  contulerunt,  M.  Varronem 
et  M.  Ciceronem.  Quorum  ille,  ut  hinc  initium  capiam,  in  eundem 
cum  Lucilio  sensum  Iliadem  Homeri  et  Ennii  annales  composuit,  cum 
ita  scripsit  in  Parmen.  xiv  (Menipp.  398  Buech.)  poema  est  lexis 
enrythmos,  id  est  verba  plura  modice  in  quandam  coniecta  formam, 
itaque  etiam  disticJum  epigrammation  vocant  poema.  poesis  esi  per- 
petuum  argumentum  e  rhythmis  ut  Ilias  Homeri  et  annales  Enni. 
poetice  est  ars  earum  rerum.  Varro,  qiii  etiam  principio  rerum 
rusticarum  Homerum  et  Enniimi  copulat  (ann.  l),  illa  scripsit  non 
immemor  ut  videtur  verborum  Lucilii,  nisi  quod  illa  intelligi  potuit 
in  quem  usum  scripta  essent,  apud  Varronem  hoc  non  apparet. 
Sed  ut  haec  verba  in  satura  posita  simt,  ita  credibUe  est  Menippeas 


M.  VARRO  XXXI 

non  raro  aut  citasse  Ennium  aut  eius  orationem  imitando  reddi- 
disse;  cuius  generis  exempla  quaedam  Nonius  servavit,  qui  multos 
Ennii  versus  ipsius  nomine,  nonnullos  cum  Menippeas  excerperet  sub 
Varronis  titulo  in  compendiosam  doctrinam  rettulit.  Qualia  sunt: 
gerontodidascalo  ix  non  vides  apud  Ennium  esse  scriptum  Her  sub 
armis  malim  vitam  cernere  quam  semel  modo  parere^  ex  Medea  v. 
Bimarco  xv  cum  Quintipor  Clodius  tot  comoedias  sine  ulla  fecerit 
Musa,  ego  unum  libellum  non  edolem,  ut  ait  Ennius,  cf.  inc.  xliv. 
Quibus  addam  Pompilii  epigrammation,  de  quo  supra  p.  xxin  dixi, 
quod  Varro  in  saturam  "Ovoq  kvqag  (ix)  recepit,  non  cognoscitur 
quo  consilio,  Pacvi  discipulus  dicor,  porro  is  fuit  Enni,  Ennius 
Musarum,  Pompilius  clueor.  Non  nominato  Ennio  sexagessi  n  adest 
fax  involuta  incendio,  sumpta  ex  Alexandro  viii  v.  63.  Testamentom 
e  mea  philophthonia  natis  quos  Menippea  haeresis  nutricata  est  tu- 
tores  do  ^qui  rem  Romanam  Latiumque  augescere  vultis'  ex  ann.  466. 
Endymion.  ni  dum  sermone  cenulam  variamus,  interea  Honuit  hene 
tempestate  serena'  ex  ann.  527.  IIsqI  E^ayoy^g  i  quemnam  te  esse 
dicam  fera  qui  manu  corporis  fervidos  fontium  aperis  lacus  sanguinis 
coll.  Tbyest.  vii.  Prometb.  vi  humanae  quandam  gentem  stirpis  con- 
coquit,  frigus  calore  atque  humore  aritudinem  miscet  coll.  Epicbarm.  ii. 
Sunt  etiam  alia  Enniana  a  Varrone  praeter  Menippeas  usurpata, 
velut  quem  Nonius  ex  antiquitatum  libris  attulit  versum  (ann.  617) 
qua  murum  fieri  voluit,  urgemur  in  unum,  si  modo  is  iure  Enni- 
anis  adscriptus  est,  et  quae  idem  Nonius  ex  Varrone  affert  quem 
simulac  Bomam  venisse  mihi  attigit  aures  nuntius,  extemplo  meos  in 
curriculum  contuli  propere  pedes,  quae  satis  prope  videntur  ad  simi- 
litudinem  eorum  accedere  quae  ex  Ciceronis  imitatione  petita  ad 
Iphigeniam  (vm)  relata  sunt.  Sed  singula  quaeque  de  Ennio  quae 
a  posterioribus  testibus  ex  Varronis  scriptis  afferuntur,  hoc  loco  col- 
ligere  nolui,  quamquam  his  quoque  adbibitis  eo  magis  patefieri  po- 
test  quanta  pars  reliquiarum  Ennianarum  ad  unius  Varronis  memo- 
riam  redeat.  Sed  de  saturis,  licet  earum  quoque  notitiam  non  habeamus 
ex  ipsis,  alia  res  est.  In  quibus  quod  Varro  tam  multum  et  varium 
usum  carminum  Ennianorum  fecit,  quoniam  eas  a  multis  legi,  doc- 
tis  et  intelligentibus,  voluit,  argumenti  satis  est  ista  aetate  Ennii 
memoriam  non  obsolevisse,  sed  versus  celeberrimi  poetae  multis  notos 
fuisse  vel  non  nominato  auctore. 

Uberior  fons  versuum  Ennianorum  sunt  libri  de  li/ngua  Latina 
circa  a.  u.  710  editi  et  ad  Ciceronem  missi.  Nam  rerum  rusti- 
carum  libri  illis  posteriores  perpauca  habent,  illud  quod  supra 
(p.  xxx)  memoravi  de  Homero  et  Ennio,  versus  duos  de  vetustate 
urbis  Eomae  ex  annalibus  petitos  (501  sq.),  duo  praeterea  testi- 
monia,  alterum  (i  4,  l)  quo  agriculturae  principia  eadem  esse 
scribit  quae  Ennius  mundi,  aquam  terram  animam  et  solem,  quae 
non  poterant  nisi  ad  Epicbarmum  (m)  referri,  et  alterum  perquam 


xxxn  I.  msTORiA  ennh 

memorabile  (i  48,  2)  de  gluma  voce  paucis  nota,  utpote  apud  En- 
niimi  solimi  lecta  in  Euhemeri  libris  versis  (xm),  quibus  addas  si 
libet  quae  m  17,  10  scribit  ille  inde  endo  suam  domum,  nos  no- 
stram,  quibus  Enniana  endo  suam  do  (ann.  576)  iocando  videtur 
imitari. 

Libri  autem  de  lingua  Latina  sex,  qui  hodie  supersimt  de 
multo  pluribus,  multos  multorum  poetai-imi,  Naevii  Plauti  Pacuvii 
Accii  Lucilii  aliorum  versus,  in  quibus  etiam  Ennii  multos,  per- 
scripserunt,  sed  non  pari  modulo  in  omnibus  libris,  quorum  qui 
tres  postremi  sunt,  utpote  in  doctrina  grammatica  occupati,  per- 
paucis  exceptis  nihil  poetarum  exhibent,  primi  tres  a  quinto  ad 
septimum,  quia  magis  usum  sermonis  persequuntur,  omnes  quidem 
non  parce,  sed  duobus  primis  multo  etiam  uberius  septimus,  qui 
propriam  poetarum  in  significandis  locis  ac  temporibus  consuetudi- 
nem  pertractat,  cum  ceteris  poetis  tum  Ennii  carminibus  usi  sunt. 
Sed  in  ea  ubertate  Varronis  qui  est  citandi  modus  nobis  utenti- 
bus  hic  illic  quasdam  difficultates  creat.  Varro  enim  non  ut  alii 
grammatici  aut  'qui  glossas  scripserunt',  qui  quorum  poetarum  versus 
excerpserunt  putida  quadam  diligentia,  nobis  quidem  pergrata,  per- 
scribunt,  in  libris  numerisque  librorum  citandis  moratur,  sed  ut  homo 
doctus  qui  doctis  hominibus  scribit  ex  immensa  copia  eruditionis  sem- 
per  affluentis  petit  quibus  suas  sententias  illustret  et  confirmet.  Quod 
genus  maxime  conspicuima  fit  cum  generatim  laudat  hoc  modo  vi  11 
Jiinc  poetae  'aeterna  templa  caeli'  vi  6  7  Hne  etiam  poetae  'murmuran- 
tia  Utora'  vi  71  in  comoediis  vides  dici  vi  76  scenici  plerique  dictmt 
VI  72  is  qui  dicit  in  tragoedia  et  similia  plm-a.  Quae  quidem  consuetudo 
id  quoque  patefacit,  qui  factum  sit  ut  VaiTO  versum  qui  erat  Quos  ubi 
rex  epulo  spexit  d.  c.  e.  hunc  in  modum  citaret  Quos  epulo  postquam 
spexit  (ann.  421),  aut  (vn  84)  apud  Terentium  quem  versum  libri  ex- 
hibebant  Ohsonat,  potat,  olet  ungenta:  de  meo  (adelph.  i  2,  37),  cum 
de  scortando  ageret,  sic  afferret  Scortatur,  potat,  o.  u.,  hunc  nimi- 
rum  miscens  cum  eo  qui  in  eadem  scena  paulum  ante  (22)  lege- 
batur  Scortari  neque  potare.  Sed  ut  ad  Ennium  veniamus,  quam- 
quam  quod  in  hunc,  idem  cadit  in  omnes  quibus  utitur  poetas, 
numquam  annales  citat,  nedum  numeros  librorum  addat,  paucas 
tragoedias  vel  tragoediarum  personas  dicit  nomine,  plerumque  tam 
harum  quam  illorum  versus,  qui  nonnumquam  inter  se  miscentur, 
mero  Enni  nomine  {Ennius,  Enni,  apud  Ennium  praemittens) 
affert,  saepe  nullo  poetae  uomine  adiecto.  Quare  quod  numquam 
Ennii  annales  dicit,  tam  hercle,  quam  numquam  LucUii  saturas  vel 
saturarum  libros,  inde  intelligitur,  quae  leguntur  v  74  nam  lU 
annales  dicunt  vovit  Opi  Florae  eqs  (cf.  ad  ann.  i  fr.  lix)  non  li- 
cuisse  cum  Hauptio  et  Lachmanno  de  Ennii  annalibus  interpretari, 
non  magis  vu  85  cum  traditum  sit  itaque  in  love  hoc  et  Homerus 
et   alius  aliquotiens  reponere  et  annalis  (ut  de  Ennio),  neque  vero 


M.  VARRO  XXXm 

et  Ennius  emendare,  sed  Homerus  et  Accius,  a  quo  lioc  capitulum 
orditur  et  cuius  reliquiae  hodie  etiam  aliquotiens  hunc  usum  numi- 
nis  habent.  Sed  plerique  hexametri  qui  Ennii  nomine  citantur 
dubium  non  est  quo  referendi  sint,  et  Varro  nonnumquam  com- 
plures  hexametros  uno  ordine  singulis  hoc  quasi  lemmate  apud 
Ennium  praemisso  recenset,  quos  annalium  esse  nemo  non  videt, 
velut  VII  41.  42.  43.  (44.  45).  46.  48.,  in  quibus  qui  sunt  42. 
43.  44.  45  omnes  ad  Numam  Pompilium  pertinentes  in  secundo 
annalium  coUocandi  fuerunt:  unde  satis  fidei  nanciscitur  quod  statui 
versus  flaminum  nomina  tenentes  (45)  et  hexametros  esse  et  ab 
hoc  libro  secludi  non  debere  (in).  Cf.  vn  104.  Illa  quoque  non 
indigna  quae  attendantur,  vii  41  incipere  ab  his  Apud  Ennium: 
^orator  sine  pace  redif  eqs  (ann.  vi  fr.  xvi);  deinde  explicato  ora- 
tore  in  eodem  capitulo  addit  itaque  Ennius  ait  ^oratores  doctilo- 
qui'  (ann.  582)-,  aut  vii  46  Apud  Ennium:  ^iam  cata  signa  fere'  eqs 
(ann.  459),  cata  acuta  .  .  quare  ^catus  Aelius  Sextus'  (ann.  331)  .  .; 
et  quod  est  Hunc  coepit  memorare  simul  cata  dicta'  (ann.  529). 
Praemisso  enim  uni  versui  Ennii  nomine  de  duobus  qui  insequun- 
tur  dubitatio  esse  non  potest.  Ambiguum  est  iudicium  de  vii  33 
sic  dictum  a  quibusdam  ut  ^una  canes'  ^una  trdbes  remis  rostrata 
per  altum.'  Ennius  ^utinam  ne  in  nemore  Pelio  .  .  accidissei  ahi- 
egna  ad  terram  trahes'  (Med.  i).  Quia  enim  librarii  vitio  propter 
iteratum  trahes  media  quae  erant  omissa  sunt,  quo  genere  saepe 
in  his  libris  peccatum  est,  velut  vii  43.  57,  una  cum  initio  versus 
nomen  poetae,  si  positum  erat,  intercidit;  quem  Ennium  fuisse 
dubites  propterea  quod  Ennius  cum  versu  Medeae  insequitur,  et 
Varro  praemonuit  a  quibusdam  ut  ^una  canes'  sic  ^una  trabes'  dic- 
tum  esse.  Versus  ipse  non  male  decebat  Ennium  et  annales,  nec 
difficile  ad  exemplum  similium  suppletur.  Quare  retinere  malui 
(ann.  616).  Nam  quod  praemisso  Ennii  versu  addito  vel  non  ad- 
dito  poetae  nomine  in  eadem  re  sequitur  Ennius:  ^utinam  ne'eqs, 
non  plane  dissimilia  sunt  quae  supra  attuli  ex  vn  41,  et  vide  vu  93 
in  eodem  capitulo  de  verbis  nihil  significantibus  ut  euax,  ut  apud 
Ennium  Hiehae  ipse'  eqs  (scen.  417);  apud  Ennium  ^heu  mea  pu- 
ella'  eqs  (scen.  419);  et  v  19. 

De  hexametris  Ennio  non  nominato  haec  dicam.  De  verbis 
quae  a  poetis  sunt  posita  primum  de  locis  exordiens  Varro  dicere 
VII  6  scribit  incipiam  hinc  ^unus  erit  quem  tu  tolles  in  caerula 
caeli  templa.'  Quem  versum  Ennii  esse  non  aliunde  testimonio 
constat,  sed  quo  modo  eum  Ovidius  adhibuit,  ex  eo  et  sensus  et 
locus  et  ex  iis  poeta  cognoscitur  (ann.  i  fr.  xxxix).  Deinde  pergit 
templi  significationes  recensere  ascita  Hecuba,  Periboea,  Andromacha, 
denique  (7)  Quocirca  inquit  caelum  qua  attuimur  dictum  templum, 
sic  ^contremuit  templum'  magnum  lovis  altitonantis' ,  id  est,  ut  ait 
Naevius:  Hiemisphaerium'  eqs.  Hunc  quoque  hexametrum  Ennianiun 

Ennius  ed.  Vahlen.  C 


XXXIV  I.  HISTORIA  ENNH 

habemus  (ann.  541),  ut  opinor  recte,  quamquam  hoc  testis  non 
praestat,  sed  ut  Ennius  hoc  loco  Varronem,  ita  sententia  haec  non 
alium  magis  quam  Ennium  poetam  deceat.  vii  20  ab  hoc  lemmate 
incipit  Varro:  Musae  quae  pedibus  magnum  pulsatis  Olympum,  cuin 
quid  significet  Olympus  interpretatur.  Versum  Ennii  esse  testis  di- 
cit  (ann.  l),  sed  hoc  sententia  ipsa  et  Varronis  ratio  confirmare 
potuit.  vii  26  haec  tradita  sunt  Musas  quas  memorant  nosce  nos 
esse  camenarum  priscum  vocabulum  ita  natum  ac  scriptum  est  eqs. 
Apparet  eo  genere  vitii  quod  supra  tetigi  versum  qui  lemmatis 
loco  est  cum  interpretatione  ita  coaluisse  uti  mutilaretur.  Inde 
mirifica  nata  sunt  criticorum  iudicia.  Nam  ut  mea  fert  opinio  qui 
non  occupata  mente  accedat  necesse  est  intelligat  versum  mancum 
Camenas  nomine  expleri,  et  hunc  hexametrum  esse,  etiamsi  quid 
forsitan  in  eo  non  recte  scriptum  sit,  Cuius  quae  plenior  fuerit 
sententia,  adnotavi  ad  ipsum  (ann.  2).  Si  vero  est  hexameter,  et 
hoc  potuisse  denegari  paene  incredibile  est,  vix  dubitaveris  Enni- 
anum  esse.  Cetenim  non  Casmenarum  sed  Camenarum  vocabulum 
(ita  scriptum  est  in  cod.  Florentino)  unde  natum  sit  explicatur: 
id  quod  cum  tota  argumentatio ,  tum  haec  conclusio  rationis  pro- 
bat:  Quare  e  casmena  carmena,  carmina,  carmen,  r  extrito  camena 
factum.  Qui  praeterea  a  Varrone  hexametri  sine  nomine  poetae  ci- 
tantur,  vii  36  (ann.  214)  et  vn  37  (ann.  521),  eorum  origo  suis  testi- 
moniis  comprobatur. 

Tragoediae  quas  aut  dicit  nomine  aut  ex  quibus  versus  affert 
nullo  titulo  sunt  hae:  Aiax,  Alexander,  Andromacha,  Andromeda, 
(Eumenides),  (Hectoris  lytra),  Hecuba,  Iphigenia,  Medea.  Itaque 
Ennius  et  tragoedia  citantur  vi  83  quod  Ennius  videtur  etvfiov 
ostendere  velle  in  Alexandro  cum  ait  [ii],  vii  9  et  contemplare  ut 
apud  Ennium  in  Medea  [xvii];  solus  Ennius  vii  82  Apud  Enni- 
um  ^ AndromacJiae  nomen  qui  indidit  recte  ei  indidif  [x];  item 
^Quapropter  Parim  pastores  nunc  Alexandrum  vocant  [vii],  sed 
in  versibus  qui  indicant  ipsi  quarum  tragoediainim  sint.  Idemque 
cadere  videtur  cum  in  vn  19  Ennii:  ^Areopagitae  quid  dedere'  eqs, 
quem  esse  versum  Eumenidum  [vi]  Areopagitarum  nomen  proba- 
bile  reddit,  tum  in  x  70  itaque  Ennius  aii:  'Hectoris  natum  e  Troi- 
ano  muro  iactari;'  nam  sententia  ipsa  prodit  haec  Andromachae 
esse  [iii].  Quae  vn  33  mero  Ennii  nomine  affei*t  Ennius:  ^utinam 
ne  in  nemore  Pelio'  eqs,  sunt  notissimi  et  multis  traditi  versus 
de  principio  Medeae  [i].  Minus  certo  suis  tragoediis  vindicantur 
quae  solum  Ennii  nomen  prae  se  ferunt  vii  87  apud  Ennium: 
^Tlielis  illi  mater\  quod  Euripidis  exejnplum  persuadebat  ex  Iphi- 
genia  sumptum  esse  [ix];  et  vii  16  Ennius:  'ut  tibi  Titanis  Trivia 
dederit  stirpem  liberum,'  quem  ego  versum  non  sine  specie,  opinor, 
ad  Andromedam  rettuli  [vni];  et  vii  12  unde  est  Ennii  illud:  'tueor 
te  senex?  pro  luppiter,   quae  Hectoris   lytris  [xviii]    accommodari 


M.  VARRO  XXXV 

visa  sunt.  Pauca  restant  quae  non  poetae  nomen  sed  solum  tragoe- 
diae  titulum  exhibent:  vii  6  in  caelo  templum  dicitur,  ut  in  Hecuba 
[iii]  .  .  .  sub  terra,  ut  in  Andromacha  [xii].  Haec  Enniana  esse 
nec  Varro  dicit  nec  alius  testis,  tamen  non  dubitabitur  eius  esse, 
cuius  has  tragoedias  fuisse  constat,  quarum  alteram  Varro  saepius 
adhibuit.  Nec  tragoedia  nec  poeta  dicitur  vn  73  ^Quid  noctis  vide- 
tur?  in  altisono  caeli  clipeo'  eqs.  Quorum  pars  v  19  Agamemnoni 
tribuitur,  ne  ambigas  ex  Iphigenia  esse  [i]. 

Superest  is  modus  citandi,  quo  non  tragoediae  nomen,  sed 
personae  quae  loquitur  in  tragoedia  ponitur  sive  addito  poetae  no- 
mine  sive  non.  Quod  genus  scribit  Varro  v  19  itaque  dicit  An- 
dromeda  Nocti  ^quae  cava  caeli  eqs  [i].  Andromeda  enim  in  co- 
gnomine  tragoedia  Noctem  sic  appellat;  et  Agamemno  ^in  altisono 
caeli  clipeo',  quae  supra  scripsi  exiguam  partem  esse  eorum  quae 
Agamemnon  in  principio  Iphigeniae  [i]  secum  loquitur,  quod  prin- 
cipium  Varro  vn  73  lemmatis  loco  affert  nec  tragoediae  nec  poetae 
nomine  adiecto.  Pergit  v  19  e^  Ennius  item  ad  cavationem:  'caeli  ingentes 
fornices'  (scen.  381),  quod  est  indicium  etiam  superiora  ad  Ennium 
redire,  quamquam  item  ad  cavationem,  non  ad  Ennium  pertinet. 
Similiter  de  Medea  vi  81  ab  eodem  (cerno)  est  quod  ait  Medea:  Her 
sub  armis  malim'  eqs  [v].  Itaque  non  dubitavi  in  iis  quae  vi  6 
leguntur  ut  ante  solem  ortum  quod  eadem  stella  vocatur  iubar,  quod 
iubata,  Pacuvius  dicit  pastor  '^exorto  iubare  noctis  decurso  itinere'. 
Ennius  Aiax  lumen  iubarne  in  caelo  cerno.  Inter  vesperuginem 
et  iubar  dicta  nox  intempesta,  ut  in  Bruto  Cassii  quod  dicit  Lucre- 
tia:  ^nocte  intempesta  nostram  devenit  domum',  ut  Pacui  dicit  pastor 
olim  correxerunt,  ita  Enni  Aiax  restituendum  esse:  nam  quod  fa- 
cilius  videri  poterat  Ennianus  Aiax,  ut  supra  Pacuvianus  d.  pastor 
olim  maluerunt*),  ab  usu  Varronis  alienum  esse  intellectum  est 
postquam  unicum  quod  erat  exemplum  vi  73  in  Astraba  Plautina 
excusso  codice  nuUum  esse  apparuit.**)  Videtur  autem,  ut  hoc 
addam,  in  scriptura  codicis  Florentini  plautin  ea  ipsis  litteris  haec 
dubitantis  interrogatio  contineri  in  Astraba  [Plautin(a)  ea?J,  ut  de 
origine  ambigi  posse  indicetur  velut  vi  89  Boeotia  inquit  quam 
comoediam  alii  [aliij  esse  dicunt,  et  hoc  interrogationis  genus  nisi 
fallor  idem    est  vi  21   is   cum  eat  suffibulum  ut  habeat   scriptum. 


*)  Quam  facile  haec  inter  se  mutari  potuerint,  exemplum  Macrobii 
docet  qui  cum  Sat.  vi  3,  9  scripserit  ille  enim  stilus  Enniani  saecuU 
auribus  sohis  placebat,  in  Parisino  codice  exaratum  est  Ennii,  et  ut  hic 
error  natus  est  ex  ordine  verborum  ilJe  enim  stilus  Ennii,  sic  apud  Var- 
ronem  Pacuvius  dicit,  quia  haec  iungi  videbantur,  quibus  deinde  respon- 
debat  Ennius. 

**)  Unde  corrigenda  est  adnotatio  in  Aiacis  iii.  Sero  enim  intellexi 
scripturam  plautin  ea,  quam  non  sine  dubitatione  attulerat  Grothius  et 
A.  Spengelius,  ipsam  Ycrum  continere. 


XXXVI  I.  HISTORIA  ENNII 

[id  diciturne  db  suffiendo  suhligaculum?]*^  Quae  non  aliena  manu 
assuta  sed  a  Varrone  ipso  admonitionis  causa  adscripta  putaverim. 
Sed  hoc  utut  est,  certe  non  difficilius  quam  ex  Pacuvius  Pacui 
Enni  restituitur  ex  Ennius,  et  fortassean  exemplimi  sit  in  promptu, 
si  quidem  vii  60  quae  falso  scripta  sunt  hoc  eadem  est  in  corol- 
laria  Neuius  sic  emendari  videntur  hec  eadem  est  in  Gorollaria 
Neui  (dividia  scilicet,  de  qua  agitur).  Itaque  ut  Agamemno,  ut 
Andromeda,  ut  Medea,  sic  nunc,  quemadmodum  Pacui  pastor,  item 
Enni  Aiax  dicitur,  ut  persona  fabulae  significetur.  Quem  usum 
sequuntur  et  hoc  ipso  loco  verba  in  Bruto  Cassii  quod  dicit  Lu- 
cretia  et  quod  legitur  vii  3  leucer  Livii,  ex  Ennianis  Epicharmus 
Ennii  v  68,  de  quo  mox  dicam.  Neve  quis  miretur  aut  obiiciat 
quod  nunc  non  Aiax  Ennii,  ut  Teucer  Livii,  EpicJiarmus  Ennii, 
Bruto  Cassii,  CoroUaria  Naeui  dicitur,  sed  Enni  Aiax,  hoc  fit,  quia 
praecessit  Pacui  pastor,  et  hoc  maluit  quam  inversum,  quia  prae- 
cesserat  Plautus.  Cf.  vii  28.  De  verbis  autem  ipsis  Aiacis  secum  de- 
liberantis  mirum  est  doctissimos  viros  non  desinere,  ut  versum  fa- 
ciant,  apertissimam  et  aptissimam  sententiam  depravare.  Ter  affertur 
a  Varrone  versus,  et  hoc  loco,  unde  profectus  sum,  et  vi  81  cerno 
idem  valet;  itaqiie  pro  vicleo  ait  Ennius:  Humen  iubarne  in  caelo  cer- 
no' ;  et  vii  76  ubi  lemmatis  loco  (nam  prior  sententia  plane  est  ab- 
soluta)  haec  praescribuntur  quae  deinceps  explicentur  consueto  Var- 
ronis  more:  ^Aliquod  lumen  iubarne  in  caelo  cerno.''  iubar  dicitur  stella 
lucifer  quase  in  summo  quod  hdbet  lumen  diffusum  ut  leo  in  capiie 
iubam.  Huius  ortus  significat  circiter  esse  extremam  noctem.  Itaque 
ait  Pacuius:  'exorto  iubare  noctis  decurso  itinere.'  Ter  igitur  lauda- 
tur  idem  versus  nuUa  varietate,  nisi  quod  hoc  tertio  loco  aliquod 
accessit,  quod  quia  ad  sententiam  necessarium  non  erat,  illis  duo- 
bus  locis  omissum  est,  sed  egregie  adiuvat  orationem.  Sic  enim  fere, 
ut  Agamemnon  in  Iphigenia  Quid  noctis  videtur?  eqs,  Aiax  secum 
loquitur,  ut  ubi  aliquod  lumen  aspexit,  semet  interroget  sitne  iubar, 
quia  eo  exorto  noctem  extremam  esse  certum  erat,  et  hoc  momentum 
habere  in  Aiacis  nocturnis  consiliis  poterat.  Itaque  dicit  aliquod  lumen 
cerno  (h.  e.  uescio  quod  lumen  cemo),  sed  ut  interrogationemiMftame.^ 
mediam  interponat  eo  more  quem  alibi  pluribus  declaravi.  Et  quia 
hoc  tam  aptum  erat  in  Aiacis  rebus  quam  illud  in  Agamemnonis, 
Varro  maluit  personas  loquentes  afferre,  non  secus  atque  Andro- 
medam  et  Lucretiam  loquentes  maluit  quam  aut  tragoediam  aut 
poetam  laudai-e. 

Sunt  quidam  versus  scenici  quos  metrum    demonstrat,   quibus 
Ennii  nomen  praefixum  originem  indicat,  sed  quibus  locum  in  fabula 


*)  id  h.  e.  suffibulum,  quod  praecessit  (cf.  Cic.  de  legg.  ii  1, 1).  Hoc 
enim  voluit:  suffibulumne  a  suffiendo  subligaculum  dicitur,  wird  mit  suf- 
fibulum,  das  a  suffiendo  benannt  ist,  das  subligacidum  beseichnet? 


M.  VARRO  XXXVII 

assignare  non  licet.  De  quibus  non  est  quod  agatur:  nam  ne  vii  93 
quidem  dubitandum  esse  de  Ennii  nomine  supra  p.  xxxiii  significavi. 
Unum  restat,  quod  ambiguum  est  utri  pai-ti  adscribatur.  vii  23 
lemmate  praescripto  singula  explicantur  de  more:  'Ferme  aderant 
aequore  in  alto  ratibus  repentibus.'  mare  appellatum  quod  aequatum 
cum  commotum  vcnto  non  est.  ratis  navis  longas  dixit,  ut  Naevius 
cum  ait  eqs.  Atqui  olim  transpositis  verbis  hexametrum  effecerunt 
haud  inscitum:  Ferme  aderant  ratibus  repentibus  aequore  in  alto, 
quem  nibil  impediebat  annalibus  Ennii  adscribere.  Verum  obstat, 
quod  Varro  pristinuiii  verborum  ordinem  secutus  primimi  aequor*) 
quid  vocetur,  deinde  ratis  explicuit,  ut  solet,  velut  vii  86.  93,  et 
ubi  discedit,  ut  vii  22,  causa  aperta  est,  quae  nunc  nulla  erat. 
Itaque  nec  dactylicus  fuit  bic  versus  sed  fortasse  anapaesticus,  nec 
est  quod  de  Ennio  cogitetur. 

De  ceteris  Ennii  scriptis  VaiTonem  Euhemerum  in  rerum  rusti- 
carum  m  citasse  supra  memoravi.  In  his  libris  de  lingua  Latina 
V  62  semel  Sotam  Ennii  cum  versu  [ij  attulit.  Complures  versus 
ex  Epicharmo  Ennii  laudavit  sed  ita  ut  necesse  sit  accuratius  in 
eam  rem  inquiratur.  Itaque  sic  agit  v  59.  Humidum  et  frigidum 
terra  sive  ^ova  parire  solet  genus  pennis  condecoratum,  non  animam' 
ut  ait  Ennius  ^et  post  inde  venit  divinitus  pullis  ipsa  anima\  sive 
ut  Zenon  Citieus  animalium  semen  ignis  is  qui  anima  ac  mens, 
qui  caldor  e  caelo  quod  hinc  innumerabilcs  et  immoriales  ignes. 
itaque  Epicharmus  dicit  de  mente  humana:  ait  "istic  est  de  sole 
sumptus  ignis\-  idem  solem:  ^isque  totus  mentis  esf,  ut  humores 
frigidae  sunt  humi,  ut  supra  ostendi.  Quibus  iuncti  caelum  et  terra 
omnia  exgenuerunt  quod  per  hos  natura  ^frigori  miscet  calorem  atque 
humori  aritudinem' .  Recte  igitur  Pacuius  quod  ait  ^animam  aether 
adiugaf  et  Ennius  ^terram  corpus  quae  dederit  ipsam  capere  neque 
dispendi  facere  hilum.'  Intelligitur  Varronem  solam  sententiarum 
cognationem  secutum  miris  modis  auctores  et  libros  miscere.  Sed 
quoniam  qui  hexametri  sunt  Ennio  adscribuntur  (neque  quae  pen- 
denti  oratione**)  afferuntur  terram  corpus  quae  dederit  eqs  non 
eundem  numerum  prae  se  ferunt  quem  v  111  et  ix  54  allata 
aperte  monstrant),  dubium  non  est  quin  ad  annales  redeant,  quo- 
rum  in  exordio  notum  est  philosophas  sententias  expositas  fuisse. 
Quae  vero  Varro  Epicharmum  dicit  dixisse,  non  semel  sed  bis***), 

*)  aequor  quod  addidit  A.  Spengelius  non  recte  addi  persuadent 
vn  30.  31. 106,  haec  item  inutili  additamento  aucta,  vii  70,  al. 

**)  Similia  in  Lucilio  sibi  permisit,  de  quo  vi]  69  scribit.  itaque 
Liicilius  scribit  de  Cretea,  cum  ad  se  cvbitum  venerit  sponte  ipsam  suapte 
adductam  ut  tunicam  et  cetera  reiceret,  quae  apud  Lucilium  non  poterant 
nisi  recta  oratione  scripta  esse,  quam  Lachmannus  restituit  cum  ad  me 
ciibitum  venerat,  Sponte  ipsa  stcapte  addu^ta  ut  tunicam  et  cetera  liei- 
ceret  (816  sqq.).     Non  aliter  Cicero  ann.  310. 

***)  Haec  enim  putavi  sic  accipienda  esse:  itaque  (sc.  ut  ille  qui  ante) 


xxxvin  I.  msTORiA  ennh 

quae  trochaicis  versibus  expressa  sunt,  ad  quem  communio  numeri 
et  sententiae  referri  iubet  etiam  illa  quae  nuUo  auctore  laudata 
sunt  frigori  miscet  eqs,  ea  ab  illis  quidem  diversa  sunt,  sed  Enniana 
esse  ac  non  nescio  cuius  auctoris  Epicbarmi  ex  hac  parte  intelligi 
non  potest.  Pergit  64  terra  ops  quod  hic  omne  opus  et  hac  opus 
ad  vivendum,  et  ideo  dicitur  ops  mater  quod  tcrra  mater.  haec  enim 
^terris  gentis  omnis  peperit  et  resumit  denuo',  quae  dat  cibaria,  ut 
ait  Ennius,  quae  quod  gerit  fruges  Ceres.  antiquis  enim  C  quod 
nimc  G.  Idem  hi  dei  Caelum  et  Terra  lupiier  et  Iimo,  quod,  ut 
ait  Ennius,  Hstic  est  is  lupiter  .  .  .  omnis  iuvat.'  Quod  hinc  omnis 
et  sub  hoc  eundem  appellans  dicit  ^divumque  hominumque  pater 
rex.'  Quae  Ennii  esse  bis  proximo  intervallo  aflirmat  Varro  (ut 
ait  Ennius),  ut  mittamus  hexametrum  divumque  hominumque  eqs, 
quem  Ennii  esse  nunc  non  dicitur  sed  aliunde  cognitum  est,  ea  et 
sententia  et  numerorum  genus  persuadet  coniuncta  esse  cum  iis 
quae  supra  Epicharmum  dixit  dixisse.  Eatio  concluditur  iis  quae  68 
scribit  (de  luna)  hinc  Epicharmus  Ennii  Proserpinam  quoque  appellat, 
quod  solet  esse  sub  terris,  dicta  Proserpina,  quod  haec  ut  serpens  modo 
in  dexteram  modo  in  sinisteram  partem  late  movetur.  His  enim 
demum  conficitur,  et  ea  quae  Epicharmum  scribit  dixisse  et  quae 
cum  illis  coniuncta  Ennium,  ad  unum  Epicharmum  Ennii  redire, 
in  eoque  carmine  quia  Ennius  Epicharmum  suas  sententias  expo- 
nentem  fecit,  Varro,  ut  Aganiemnonem  et  Medeam  maluit  quam  eas- 
dem  tragoedias  afferre,  sic  Epicharmum  vel  Epicharmum  Ennii 
dicere  scribit  potius  quam  Ennium  in  Epicharmo. 

Restant  versus  duo,  hexameter  alter,  alter  septenarius,  auctore 
Ennio  citati  vii  71  decem  coclites  quas  montibus  summis  Bipaeis  fo- 
dere  (sat.  inc.  vui),  vii  35  subulo  quondam  marinas  propter  astabat 
plagas  (sat.  inc.  vi),  quorum  sententia  £t  forma  ea  est  ut  vix  vi- 
deantur  aptiore  loco  quam  in  saturis  poni.  Quod  si,  consequitur  Var- 
ronem  ne  saturas  quidem  Ennii  non  attigisse. 

Denique  fallor  aut  hac  recognitione  Ennianorum  quae  sunt 
apud  Varronem  in  libris  de  lingua  Latina  hoc  quoque  efficitur, 
ut  iis  quae  v  86  leguntur  (de  fetialibus)  per  hos  etiam  nunc  fit 
foedus,  quod  fidus  Ennius  scribit  dictuni  (inc.  xlviii)  intelligant 
docti  nostrum  Ennium  dici.  Neque  enim  hi  libri  norunt  alium, 
et  in  hoc  ipso  libro  (v)  iam  toties  appellatus  est  Ennius  ut  mirere 
subito  eodem  nomine  alium  dici.  Ennium  autem  cur  talia  dede- 
cere   dicimus,   quem   originem   vocum   sectatum   cum   alia  tum  illa 


Epieharmus  dicit  de  mente  humana:  deinde  subiicit  versum  praemisso 
ait,  quasi  dicat  ait  enim:  nihil  certe  offensionis  est  in  verbo  addito. 
(Conferas  sis  vel  Gell.  xix  8,  6).  Pergit:  idem  solem  scil.  dicit,  addito  versu: 
isque  totus  mentis  est.  Neque  minus  recte  idem  solem  quam  supra  dicit 
de  mente;  sic  Varro  v  23  terra  ut  putant  eadem  et  humus:  ideo  Ennium 
in  terram  cadentes  dicere  'cubitis  pinsibant  humum^  (scen.  411). 


M.  CICEKO  XXXIX 

indicant  quae  Varro  vi  83  ex  Alexandro  [11]  affert:  qui  similia 
etiam.de  aliis  poetis,  Accio,  Plauto,  hic  illic  memoravit  (v  98. 
108.  131).  Postremo  ne  quid  omittatur,  Ennium  finxisse  multa 
in  sermone,  item  Livium,  Varro  indicat  cum  his  duobus  vetustissi- 
mis  poetis  exemplis  utitur  (v  9)  in  his  quae  scribit  non  enim  vide- 
hatur  consentaneum  quaerere  me  in  eo  verbo  quod  finxisset  Ennius 
causam,  neglegere  quod  ante  rex  Latinus  finxisset,  cum  poeticis  mul- 
tis  verhis  magis  delecter  quam  utar,  antiquis  magis  utar  quam  de- 
lecter.  An  non  potius  mea  verba  illa  quae  hereditate  a  Romulo  rege 
venerunt  quam  quae  a  poeta  Livio  relicta? 

Varroui  aetate  coniunctus  M.  Cicero  (a.  673 — 711)  cum  vetus- 
tissimos  poetas  Eomanorum  omnes  qua  erat  patriae  caritate  stu- 
diose  coluit,  tum  singulari  favore  prosecutus  est  Ennium,  cuius 
memoria  dici  vix  potest  quantum  debeat  Ciceroni,  qui  non  solum 
maiores  quasdam  partes  continuas  annalium  aut  tragoediarum  ser- 
vavit  quam  excepto  Gellio  ullus  alius  eorum  qui  Ennii  memores 
fuerunt,  sed  etiam  quia  non  tam  syllabas  vel  formas  vocabulorum 
sectatus  est  quam  res  et  sententias,  occasionibus  etiam  quibus  elati 
sunt  versus  subindicatis,  carminum  Ennianorum  argumenta  et  com- 
positionem,  actionem  quoque  scenicam,  multis  locis  clariore  in  luce 
posuit.  Sed  Cicero,  qui  in  illa  'turba  voluminum'  omnis  generis 
quae  edidit  paene  usquequaque  Ennii  memor  est  et  Ennianorum 
poematum  recordationem  prae  se  fert,  in  ea  re  versatus  est  non 
ut  quasi  grammaticus  integros  versus  et  singulas  eorum  voces, 
appictis  etiam  cum  cura  poetae  nomine  et  libri  titulo  numerove, 
legenti  adnumeraret,  sed  ut  orator  qui  a  plurimis  audiebatur,  ut 
scriptor  multorum  librorum  quos  a  multis  legi  cupiebat,  usus  est 
popularis  poetae  carminibus  ut  admonere  tantum  videri  vellet 
homines  liberaliter  institutos  earum  rerum  ac  sententiarum,  quarum 
ipsi  legendo  et  spectando  periti  essent  et  qui  ut  primis  tibicinis 
sonis  modos,  sic  paucis  delibatis  verbis  versibusve  totum  carmen 
agnoscerent.  Qua  ex  re  ultro  apparet  quantopere  Ciceronis  aetate 
Ennii  memoria  vigeret  et  ab  ipso  aleretur,  cuius  poemata,  ut  Ho- 
ratius  de  Naevio  dixit,  in  manibus  essent  ac  mentibus  haererent, 
tragoediae  autem  in  scena  iterum  iterumque  spectarentur :  nobis 
quidem  ex  isto  more  laudandi  notissimi  poetae,  quibus  quae  Cice- 
i'oni  praeterire  licebat  non  aliunde  cognita  sunt,  hic  illic  ambigui- 
tas  quaedam  intelligendi  orta  est  et  docti  homines  nonnumquam 
in  en*ores  se  abripi  passi  sunt. 

Sed  veniamus  ad  singula,  non  ut  complectamur  omnia,  quod 
fieri  non  potest,  sed  ut  exemplis  selectis  ea  quae  generatim  dicta 
sunt  enucleatius  declaremus. 

In  orationibus  non  multa  sunt  Enniana,  sed  tamen  nonnulla 
non  indigna  quae  propius  considerentur,  velut  quae  est  pro  Archia 
poeta  (a,  692)  invitante  occasione  non  modo  memorat  poetas  ab  Ennio 


XL  I.  HISTORIA  ENND 

sanctos  (inc.  xix)  appellatos  (8,  18),  sed  hunc  ipsum,  utpote  qui 
clarorum  virorum  laudes  cecinisset  (in  annalibus  maxime,  ijitelli- 
gimus,  nam  Cicero  non  dicit)  ac  per  eos  patriam  ipsam  non  leviter 
celebrasset,  Rudinum  hominem  merito  olim  in  civitatem  Romanam 
receptum  esse  (10,  22),  poetam  eum  quo  comite  Fulvius  cum 
Aetolis  bellasset  (11,  27).  Cf.  ann.  xii  fr.  iv  et  viii  et  quae  supra 
p.  XIII  sq.  exposita  sunt.  Murenam  autem  defendens  (a.  691)  in  eaque 
oratione  accusatoris  Ser.  Sulpicii  iurisconsulti  causa  iuris  consul- 
torum  scientiam  et  officium  cum  risu  illudens  cum  alia  tum  haec 
explicuit  (14,  30)  omnia  ista  ndbis  studia  de  manibus  excutiuntur, 
simul  atque  aliqui  motus  novus  beUicum  canere  coegit.  Etenim  ut  ait 
ingeniosus  poeta  et  auctor  valde  bonus,  proeliis  promulgatis  ^peUitur 
e  medio'  non  solum  ista  vestra  verbosa  simulatio  prudentiae,  sed 
etiam  ipsa  iUa  domina  rerum  ^sapientia,  vi  geritur  res,  spernitur 
orator'  non  solum  odiosus  in  dicendo  ac  loquax  verum  ctiam  ^bonus, 
Tiorridus  miles  amatur',  vestrum  vero  studium  totum  iacet.  ^Non 
ex  iure  manum  consertum  sed  ferro'  inquit  ^rem  repetunt.'  Quem 
ingeniosum  poetam  et  auctorem  valde  bonum  dicit  (h.  e.  eum  qui 
scriberet  quibus  ipse  interfuisset)  Ennium  esse  Cicero  non  dicit 
sed  aliunde  et  hoc  compertum  est  et  versus  ex  viii  annali  [iii] 
promptos  esse.  Quos  Cicero  non  continuos  nec  i^lenos  attulit,  et 
dum  sua  quasi  interpres  interponit  plane  ad  suam  sententiam 
transduxit.  Sic  solet  ad  suos  usus  convertere  quae  apud  Ennium 
alia  mente  posita  sunt,  velut  hoc  eximio  eius  rei  exemplo  in  iis 
quae  pro  Caelio  (a.  698)  dixit  (8,  18).  Quo  loco  possum  dicere 
id  quod  vir  clarissimus,  M.  Crassus,  cum  de  adventu  regis  Ptole- 
maei  quereretur,  paulo  ante  dixit  ^Utinam  ne  in  nemore  Pelio';  ac 
longius  quidem  mihi  contexere  hoc  carmen  liceret:  "nam  numquam 
era  errans'  hanc  molestiam  nobis  exhiberet  ^Medea  animo  aegro 
amore  saevo  saucia.'  8ic  enim,  iudices,  reperietis  quod  cum  ad  id 
loci  venero  ostendam,  hanc  Palatinam  Medeam  migrationemque  huic 
adulescenti  causam  sive  malorum  omnium  sive  potius  sermonum  fu- 
isse.  Certe  nemo  auditorum  sententiam  ac  tenorem  notissimorum  de 
Ennii  Medea  versuum  [i]  ignoravit,  ex  quibus  Cicero  tantum  libat 
quod  satis  sit,  praesertim  sua  oratione  mixtum,  ut  quae  ille  de 
Medea  dixit  haec  in  Clodiam  accusatricem  valere  intelligatur.  Si- 
mili  modo  invectus  in  Pisonem  (a.  699)  quaedam  affert  ex  Thyeste, 
quam  fabulam  Ennianam  esse  alibi  ipsius  testimonio  constat;  in 
ea  enim  quaestione,  qua  poena,  quo  supplicio  Pisonem  cum  Gabinio 
vexari  oporteret,  haec  posuit  (19,  43):  neqiie  vero  ego,  si  umquam 
vobis  mala  precarer,  quod  saepe  feci,  in  quo  di  immortales  meas 
preces  audiverunt,  morbum  aut  mortem  aut  cruciatum  precarer. 
Tliyestea  esset*)  ista  exsecratio  poetae  vulgi  animos,  non  sapientium 


*)  esset  videtur  orationis  forma  requiri,  sed  vulgatur  est. 


M.  CICERO  XLI 

moventis,  ut  tu  naufragio  expulsus  uspiam  ^saxis  fixus  asperis  evis- 
ceratus  latere  penderes',  ut  ait  ille,  'saxo  spargens  tabo  sanie  et  san- 
guine  atro'.  Non  ferrem  omnino  moleste  si  ita  accidisset ;  sed  id 
tamen  esset  humanum.  Poterat  liaec  suis  verbis  exprimere,  sed  quo 
ponderosius  esset  maluit  Thyesteam  apud  Ennium  exsecrationem 
[xiv]  in  Pisonem  coniicere,  eo  modo  quo  solet  ut  quantum  satis 
esset  intelligenti  suae  orationi  misceret.  Tragoediam  crepat  etiam  in 
oratione  pro  Roscio  Amerino  (a.  674)  sed  satis  artificiose  cum  ita 
dicit  (32,  89)  verimi  ego  forsitan  propter  miiUitudinem  patronorum 
i/n  grege  adnumerer ,  te  pugna  Cannensis  accusatorum  sat  honum 
fecit.  Multos  caesos  non  ad  Trasumennum  lacum,  sed  ad  Servilium 
vidimus.  "Quis  ihi  non  est  vidneratus  ferro  Phrygio?'  Non  necesse 
est  omnes  commemorare  Curtios  Marios  denique  Memmios,  quos  iam 
aetas  a  proeliis  avocdbat,  postremum  Priamum  ipsum,  senem  Anti- 
stium,  quem  non  modo  aetas  sed  etiam  leges  pugnare  prohibebant. 
Ennii  fabulam  esse,  ex  qua  versus  iste,  scholiasta  Gronovianus*) 
testis  est,  sive  ea  Achilles  erat  sive  quod  mihi  probabatur  Hectoris 
lytra  [v].  Admirabilis  est  autem  haec  transferendi  urbanitas  qua 
non  semel  Cicero  hoc  loco  utitur,  et  ilhid  pervenustum,  quod  cum 
dicat  multos  caesos  esse,  quasi  KOQCovlda  hunc  versum  addit,  quo 
multitudo  caesorum  tam  apposite  exprimitur:  qui  cum  renim  Tro- 
ianarum  memoriam  afferret,  in  proximis  Priamum  ipsum  inter  oc- 
cisos  nominat.  Ut  appareat  quantum  Cicero  ab  auditorum  intelli- 
gentia  exspectaret.  Non  morabor  in  iis  quae  oratio  pro  Balbo 
(a.  698)  similia  habet  (22,  51)  utinam  qui  ubique  sunt  propug- 
natores  huius  imperii  possent  in  hanc  civitatem  venire  et  contra  op- 
pugnatores  rei  publicae  de  civitate  exterminari.  neque  enim  ille  sum- 
mus  poeta  noster  Hannibalis  illam  magis  cohortationem  quam  com- 
munem  imperatoriam  voluit  esse:  "hostem  qiii  feriet,  erif  inquit 
'mihi  Carthaginiensis,  quisquis  erit,  cuiatis  sief:  ita  habent  hoc  leve 
et  semper  habuerunt.  Non  exstat  alius  versiculi  auctor,  sed  ille 
summiis  poeta  noster  dubium  non  est  quin  Ennius  vocetur,  et 
versus  ipse,  quem  Cicero  non  perfecte  attulit,  iure  in  annalium 
octavo  [ix]  positus.  Apparet  autem  quam  tempestive  numquam 
deficiens  recordatio  Ennii  oratori  hoc  loco  et  hac  sententia  hunc 
versum  suppeditarit.  Denique  ut  omittam  alia,  de  Sestiana  (a.  698) 
dicam  breviter,  in  qua  memorabile  est  Ciceronem  in  descriptione 
hidorum  a.  u.  697,  ubi  multa  in  eius  honorem  acta  erant,  (57,  121) 
praeter  cetera  cantici  cuiusdam,  quod  Ennii  esse  de  Andromacha 
[v]  ipsius  beneficio  alibi  plenius  affex'entis  compertum  est,  speci- 
minis  loco  prima  verba  [92]  0  pater  et  separatira  [97]  haec  om- 
nia  vidi   inflammari   eo    consilio  afferre,   ut   carmen   lugubre   quod 

*)  Eiusdem  scholiastae  testimonium  docuit  quod  Cicero  in  Verr. 
act.  II  lib.  I  18,  46  dixit  ita  magni  fluctus  eiciebantur  'Ennianum  hemis- 
tichium  esse  ex  ea  tragoedia  quae  Achilles  [ix]  inscribitur.' 


XLH  I.  fflSTORlA  ENNH 

Andromachae  esset  ab  actore  in  Ciceronis  calamitatem  interpreta- 
tum  indicaret.  Non  explicabo  singula,  quamvis  pluribus  rebus  illu- 
strare  morem  liceret,  quo  Cicero  Enniana  carmiaa  etiam  orationi- 
bus  adhiberet. 

Ab  orationibus  ad  libros  rhetoricos  progredior  ac  primum 
quidem  ad  eos  qui  primi  sunt,  de  oratore  libri  a.  699  editi. 
Quorum  etiam  primus  et  secundus  habent  nonnulla  Enniana,  velut 
quod  Crassus  in  primo  (34,  154),  cum  ita  se  exerceret  adolescens, 
ut  quae  legisset  apud  poetam  verbis  aliis  sed  lectissimis  reddere 
studeret,  etiam  ad  Ennii  versus  se  exercuisse  memorat,  aut  quod 
(45,  198  sq.)  iuris  civilis  scientiae  et  iurisconsultorum  muneris 
extollendi  causa  cum  Sexti  Aelii  mentio  fit,  qui  a  sumnw  poeta 
appellatus  sit  egregie  cordatus  Jiomo  catiis  Adius  Sextus  (ann.  331), 
tum  iui-isconsultus  dicitur  de  se  suo  iure  dicere  posse  idem  quod 
apud  Ennium  (scen.  141  sqq.)  dicat  Ule  Pytliius  Apollo,  se  esse  cum 
unde  sibi  si  non  populi  et  reges,  at  omnes  sui  cives  consilitcm  ex- 
pietant  eqs,  in  secundo  autem  cum  alia  velut  (37,  156)  sententiam 
Neoptolemi  Enniani  de  philosophiae  studio,  tum  illa  quae  supra 
p.  xn  memorata  sunt  de  famUiaritate  quae  Ennio  cum  Scipione 
Nasica  fuerit  (68,  276).  Verum  tamen  longe  in  causa  nostra  uti- 
lior  est  et  fecundior  tertius,  in  quo  cum  Cicero  sive  Crassus  agit 
de  novandis  et  transferendis  verbis,  qui  campus  late  patet  (38, 
154;  40,  162;  42,  168),  de  numei-is  orationi  adhibendis  (47, 182),  de 
actione  quae  esse  debeat  in  canticis  tragicis  (26,  102),  de  vocis 
sono  diverso  pro  diversitate  sensuum  in  cantu  expressorum  (58, 
217.  218),  semper  praeter  cetera  Enniana  affert  exempla  quibus 
sententias  suas  confirmet  et  declaret,  non  semper  ut  dilaudet 
poetam  quem  permagni  facere  solet,  sed  ut  quaedam  etiam  (162. 
164)  velut  in  translatione  vituperet.  Ennium  ipsum  semel  tantum 
appellat  (162),  nedum  carmina  dicat  ex  quibus  sua  excerpserit, 
sed  tamen  licet  nobis  de  utroque  aut  ipsa  re  aut  aliis  testimoniis 
certum  iudicium  facere;  et  quae  hexametris  sunt  conclusa  (167. 
168,  cf.  154)  ad  annales  redire  apertum  est,  nisi  quod  pauca  in 
re  incerta  ad  Scipianem  malui  referre,  reliqua  scenicis  versibus  con- 
cepta,  quorum  pars  maior  est,  suapte  natura  se  tragica  esse  pro- 
bant,  in  quibus  sunt  quae  incerti  loci  sint,  sed  quae  cerio  agnos- 
cantur,  has  dico  tragoedias,  Alcmeona,  Andromacham,  Medeam, 
Thyestem,  fortasse  Eumenides.  In  versibus  afferendis,  etsi  etiam 
continuos  recitavit,  velut  pulchen-imos  Alcmeonis  (218),  plerumque 
eo  modo  versatur  quem  dixi,  ut  paucis  verbis  positis  commone- 
faciat  reliquorum,  quae  non  dubitat  nota  esse  iis  quibus  scribit, 
velut  (167)  Desine  Roma  tuos  hostis  et  Testes  sunt  Campi  ma^ni 
(Scip.  v),  et  (26,  102)  Quid  petam  praesidi  et  o  pater,  o  patria, 
o  Priami  domus  (Andromach.  v).  Sed  et  illud  agnoscimus  quod  dixi, 
Ciceronem  non  ita  agere  ut  meros  versus  quosdam  nobis  quasi  in 


M.  CICERO  XLIII 

manus  tradat,  sed  sic  potius,  paene  ut.  oculis  agentem  in  scena 
actorem  aspicere  et  vocis  sonos  quibus  cantus  recitentur  audire  nobis 
videamtir.  Qua  re  boc  manifestum  fit  has  tragoedias  ea  aetate  in 
scena  viguisse  ac  saepe  spectatas  reponi  solitas  fuisse. 

In  oratore  (a.  708)  sunt  quaedam  iudicia  universa  huius 
modi  (11,  36)  cUiud  aliis  videtur  optimum.  ^Ennio  deledor^  ait  quis- 
piam,  ^quod  non  discedit  a  communi  more  verhormn';  ^Pacuvio''  in- 
quit  alius,  ^omnes  apud  Jiunc  ornati  elaboratique  sunt  versus,  multa 
apud  alterum  neglegentius' ;  vel  (31,  109)  an  ego  Homero,  Ennio, 
reliquis  poetis  et  maxime  tragicis  concederem,  ut  ne  omnihns  locis 
eadem  contentione  uterentiir  crehroque  mutarent,  nonmimquam  etiam 
ad  cotidianum  genus  sermonis  accederent  (plane  ut  Horatius  a.  p.  95): 
ipse  numquam  db  illa  acerrima  contentione  discederem?  sed  quid 
poetas  divino  ingenio  profero?  Nempe  neminem  habet,  ne  Cicero 
quidem,  non  magis  quam  Lucilius  aut  Varro,  quem  cum  Homero 
comparet  nisi  Ennium.  Sed  maxime  commemorandum  est,  Cice- 
ronem,  quem  dixi  in  afferendis  Ennianis  plerumque  res  et  senten- 
tias  sectatum  esse,  in  hoc  libello  argumento  poscente  etiam  ad 
litteras  et  syllabas  disceptandas  descendisse,  sed  tamen  et  hoc  sic 
ut  decebat  Ciceronem.  Agit  autem  de  vocalium  concursione  (45, 
152),  ubi  Ennius  ait  semel  ^Scipio  invicte'  (Scip.  iii),-  et  de  formis 
contractis,  quale  est,  item  Ennianum,  palm'  et  crinihus  (Hec.  xi), 
de  genetivi  foraia  in  um  desinentis  (46,  155):  idem  poeta  qui 
inusiiatius  contraxerat  ^patris  mei  meum  factum  pudef  (Alex.  59) 
pro  ^meorum  factorum^  et  Hexitur,  exitium  examen  rapif  (ibid.  66) 
pro  exitiorum,  non  dicit  Hiberum'  ut  plerique  loquimur  sed  ^neque 
tu  meum  umquam  in  gremium  extollas  liherorum  ex  te  genus' 
(Phoen.  ii),  et  idem  ^namque  Aesculapi  liberorum'  (Hect.  lytr.  165), 
quae  Enniana  esse  ipsius  Ciceronis  indiciis  probatur.  Porro  (47, 157) 
non  reprehenderim  inquit  ^scripsere  alii  rem'  (ann.  213),  ^scrip- 
serunf  esse  verius  sentio*),  ibidem  Hdem  campus  Jiabef  (ann.  477) 
inquit  Ennius,  at  Hsdem'  erat  verius;  et  (48,  160)  Burrum  semper 
Ennius,  numquam  Pyrrhum,  ^vi  patefecerunt  Bruges'  (Hect.  lytr.  viit) 
non  Phryges;  ubi  cum  addat  ipsius  antiqui  declarant  lihri,  apparet 
eum,  ut  bonum  grammaticum  decet,  scripturae  testes  circumspexisse, 
sed  simul  intelligitur  recentiora  exemplaria  quae  Ciceronis  aetate 
vulgabantur  ea  iam  non  ita  scripta  tenuisse.  Denique  (161)  ^qui 
est  omnibu'  princeps'  (ann.  67),  non  omnibus  p.  et  ^vita  illa  dignu' 
locoque'  (ann.  622),  non  dignus.  De  transferendo  quoque  agit 
(27,  93)  similem  fere  in  modum  quem  in  tertio  de  oratore,  et 
exempla  affert  Enniana  cum  ita  dicit  alio  modo  transtulit  cum  dixit 
Ennius  ^arce  et  urhe  orbam'  (Andromach.  88),  alio  modo  si  pro  patria 


*)  Itaque  in  Bruto   1 9,  76  scribit  'scripsere'   inquit  'alii  rem  versi- 
hus'  et  luculente  qiiidem  seripserunt. 

\ 


XLIV  I.  HISTORIA  ENNII 

arcem  dixisset,  et  'horridam  Africam  terrihili  tremere  tumtdtu'  (ann.  310) 
cum  dicit,  pro  Afris  immutat  Africam.  Haec  postrema  et  illa  supe- 
rius  allata  exempla  qui  recognoverit,  intelliget  Ciceronem  undique 
ex  Ennii  carminibus  sua  quibus  uteretur  congessisse,  ita  quidem 
ut  versus  heroicos  cum  scenicis  misceret.  Quorum  ut  illa  ad  an- 
nales  referri  patet,  ita  haec  ad  tragoedias:  usus  est  autem,  quan- 
tum  ex  exemplis  colligitur  (nam  ipse  nullara  appellavit),  Alexandro, 
Andromaclia,  Hecuba,  Hectoris  lytris,  Phoenice.  Quibus  accedit 
Thjestes,  cuius  postea  (55,  18-4)  mentionem  facit,  cum  perinsigni 
testimonio  haec  tradat  lyricos  Graecos  cum  cantu  spoliaveris  nudam 
paene  remanere  orationem:  quorum  similia  simt  quaedam  etiam  apud 
nostros  velut  illa  in  TJiyeste  [vu]  ^Quemnam  te  esse  dicam,  qui 
tarda  in  senectute^  et  quae  sequuntur:  quae  nisi  cum  tibicen  acces- 
sit  orationis  sunt  solutae  similUma.  Itaque  testimonio  constat, 
quod  etiam  sine  teste  credibile  erat,  ad  tibicinis  modos  hoc  canti- 
cum  cantatum  esse.  Quibus  quod  addit  comicorum  senarii  propter 
similitudinem  sermonis  sic  saepe  sunt  ahiecti,  ut  nonnumquam  vix 
in  eis  numerus  et  versus  intellegi  possit,  senarios  constat  caruisse 
eo  adminiculo  quod  illis  tibicinis  modi  afferebant.  Denique  de 
numero  oratorio  agens  (51,  171),  quem  Graeci  pridem  cognitum 
habuerint,  Romani  nuper  agnoverint,  haec  dicit:  Ergo  Ennio  licuit 
vetera  contemnenti  dicere  ^Versihus  quos  olim  Fauni  vatesque  cane- 
hanf,  miJii  de  antiqitis  eodem  modo  non  licehit?  praesertim  cum  dic- 
turus  non  sim  ^ante  hunc'  ut  ille,  nec  quae  sequuntur  ^nos  ausi 
reserare'  (ann.  vii  fr.  i).  Ennii  versibus  utitur,  ut  i'^  evavxiov 
suam  sententiam  confirmet;  sic  enim  sentit:  ut  illi  licuerit  cum  sua 
laude  affirmare  se  primum  esse  qui  herois  versibus  pro  Saturnio 
usus  poesim  Latinam  expoliverit,  ita  sibi  denegari  non  debere  si 
cum  modestia  profiteatur  a  se  primo  orationi  numerum  esse  ad- 
hibitum.  De  iisdem  versibus  Ennii  plura  non  in  comparem  usum 
aut  sententiam  Cicero  affert  in  Bruto  (cf.  supra  p.  xx),  de  quo  iam 
dicendum  est. 

In  Bruto  (a.  708)  cum  hoc  ageret  auctor,  ut  eloquentiae  Roma- 
nae  initia  et  progressus  per  aetatum  ordinem  persequeretur,  ad- 
ductus  est  simul,  ut  incitante  ut  videtur  Attici  libro  annali,  cuius 
diligentiam  et  utilitatem  magnis  laudibus  effert,  etiam  vetustissi- 
morum  poetarum  Komanorum  tempora  hic  illic  perturbata  consti- 
tueret.  Unde  nata  sunt  illa  testimonia  supra  a  me  in  vita  Ennii 
adhibita,  quibus  cum  termini  vitae  eius  definiti  tum  quaedam  alia 
de  eo  patefacta  sunt.  Ad  ea  non  est  quod  redeamus,  quamquam  do- 
cumento  esse  possunt,  quanto  studio  Cicero  cuncta  quae  ad  Ennii 
memoriam  pertineant  amplecti  soleat.  Sed  quia  M.  Cethegum  anti- 
quissimum  esse  oratorem  probaturus  est,  in  ea  re  usui  sunt  versus 
Ennii  quibus  is  hunc  Cethegum  suo  tempore  eximium  oratorem  ha- 
bitum  esse  luculenter  testatus  est.   Quem  vero  ait  Cicero  (15,  57); 


M.  CICERO  XLV 

exstet  eloquentem  fuisse  et  ita  esse  hahitum,  primus  est  M.  Cornelius  Ce- 
thegus,  cuius  eloquentiae  est  auctor,  et  idoneus  quidem  mea  sententia, 
Q.  Ennius,  praesertim  cum  et  ipse  eum  audiverit  et  scribatdemortuo:  ex 
quo  nulla  suspicio  est  amicitiae  causa  esse  mentitum.  Est  igitur  sic 
apud  illum  in  nono  ut  opinor  annali  ^Additur  orator'  eqs  [iv].  Earo 
exemplo  accurate  locum  indicat,  nam  quod  addit  ut  opinor,  vult  videri 
haec  ex  memoria  afferre;  et  ad  rem  pertinebat,  ut  auctoritas  Ennii 
constaret,  quo  ea  loco  scripta  legerentur.  Subsequuntur  versus,  com- 
plures  numero,  non  plene  scripti,  sed  ut  assolet  quibusdam  de  medio 
praetermissis  (de  qua  re  prave  a  nonnullis  iudicatum  est),  nec  continui 
sed  per  partes,  interiectis  iis  quibus  Cicero  vim  verborum  inter- 
pretando  explanare  et  in  lucem  tollere  studet.  Eius  igitur  Cetbegi, 
quem  principem  fuisse  eloquentiae  constet,  tempora  definit  et  ad 
quorundam  poetarum  aetates  confert.  Sed  a  Cethego  proximus  est 
M.  Cato  (15,  61),  cuius  eloquentiam  multis  laudibus  prosequitur, 
quamquam  concedit  'quaerendum  esse  aliquid  perfectius'  (18,  69). 
Deinde  (18,  71)  ita  pergit  nihil  est  enim  simul  et  inventum  et  per- 
fectum:  nec  duMtari  dehet  quin  fuerint  ante  Homerum  poetae;  quod 
ex  eis  carminibus  intellegi  potest,  quae  apud  illum . .  canuntur.  Quid 
nostri  veteres  versus  uhi  sunt,  ^quos  olim  Fauni  vatesque  canehant, 
cum  neque  Musarum  scopulos,  nec  dicti  studiosus  quisquam  erat 
ante  hunc',  ait  ipse  de  se  nec  mentitur  in  gloriando:  sic  enim  sese 
res  hahet;  nam  et  Odyssia  Latina  est  sic  tamquam  opus  aliquod 
Daedali,  et  Livianae  fabulae  non  satis  dignae  quae  iterum  legantur. 
Atqui  hic  Livius  primus  fahulam  C.  Claudio  M.  Tuditano  coss. 
docuit  eqs.  Ac  deinde  controversia  de  temporibus  poetarum  pris- 
corum,  quam  ego  nunc  non  attingo.  In  illis  rursus  illa  Homeri 
et  Ennii  comparatio,  ante  quos  alii  fuerint  poetae,  quibus  uterque 
superior  sit.  Versus  autem  Ennii  citantur  tres,  nullus  integer, 
neque  continui  se  excipientes,  sed  tantum  ut  indicium  fiat  senten- 
tiarum:  quibus  etiam  quartus  accedit  nos  ausi  rescrare  ex  oratoris 
loco  (51,  171)  quem  supra  tetigi.  Sed  ut  fatetur  Ennium  multo 
esse  tam  Odyssia  Livii  quam  fabulis  eius  superiorem,  ita  excussis 
temporum  rationibus,  ad  quas  se  Livii  causa  abripi  passus  est,  ad 
eandeni  sententiam  relapsus  Naevium  tamen,  qui  est  alter  poeta 
Ennio  aetate  prior  et  quo  ille  se  superiorem  praedicarat,  ab  eius 
reprebensione  tutari  instituit.  Sic  enim  loquitur  (19,  75):  atque 
utinam  exstarent  illa  carmina  quae  multis  saeclis  ante  suam  aetatem 
in  epulis  esse  cantitata  a  singulis  convivis  de  clarorum  virorum 
laudihus  in  originihus  scriptum  reliquit  Cato.  Tamen  Ulius,  quem 
in  vatihus  et  Faunis  adnumerat  Ennius,  hellum  Punicum  quasi 
Myronis  opus  delectat.  Sit  Ennius  sane  ut  est  certe  perfectior:  qui 
si  illum  ut  simulat  contemneret,  non  omnia  bella  persequens  primum 
illud  Punicum  acerrimum  hellum  reliquisset.  Sed  ipse  dicit,  cur  id 
faciat.    'Scripsere'   inquit  "alii   rem   versihus',   et   luculenie   quidem 


XLVI  I.  HISTORIA  ENNH 

scripserunt,  etiamsi  minus  quam  tu  polite.  Nec  vero  tibi  aliter 
videri  debct  qui  a  Nacvio  vel  sumpsisti  multa  si  fateris,  vel  si  ncgas 
surripuisti.  Tantum  afferendum  erat,  ut  qui  nexus  esset  earum 
sententiarum  patefieret,  quem  interpretes,  qui  raro  curant  disputandi 
tenorem,  aut  non  attigerunt  aut  prave  tractarunt.  Apparet  autem 
filum  (71)  inchoatum,  deinde  (72.  73)  temporum  controversia  de 
Livio  interruptum  iam  (19,  74)  resumi  et  retexi.  Quos  vetercs 
versus  appellaverat  Ennio  priores,  nunc  sunt  carmina  convivalia 
Catonis,  et  quibus  se  superiorem  dixerat  Ennius  assentiente  Cice- 
rone,  non  solum  Livius  erat,  sed  magis  Naevius.  Ad  eum  igitur 
eodem  sententiarum  cursu  revertit  nunc  ita  ut,  quantumvis  sit 
Ennius  superior,  eum  tamen  non  plane  esse  contemnendum  asse- 
reret.  Sic  natum  est  illud  nobile  Ciceronis  de  Naevio  et  Ennio 
iudicium,  et  licet  nobis  illo  usu  citandi  nonnulla  de  Ennii  versi- 
bus  intercepta  sint,  vim  quidem  et  occasionem  sententiae  plenius 
perspeximus.  Itaque  compertum  est  rem  quam  aliis  scriptam  dixit 
Ennius  bellum  Punicum  primum  et  eam  rcm  qui  scripserit  Nae- 
vium  esse,  et  ad  hoc  iudicium  de  se  et  priore  poeta  Ennium  non 
prius  adductum  esse,  quam  ad  narrandum  illud  bellum  accingeretur 
oportuit.  De  Thyesta  tragoedia  Ennii  quae  leguntur  in  Bruto  supra 
adhibui  in  Vita  Ennii  p.  vi. 

Bruto  adiungo  libellum  de  optimo  genere  oratorum  (a.  710),  qui 
haec  habet  de  existimatione  Ennii  quae  tum  fuerit  (l,  2):  in  rc 
quod  optimum  sit  quaeritur:  in  homine  dicitur,  quod  est.  Itaquc 
licct  dicere  et  Ennium  summum  cpicum  poetam,  si  cui  ita  videtur, 
ct  Pacuvium  tragicum  ct  Caccilium  fortassc  comicum,  oratorem  gencre 
non  divido,  perfcctum  cnim  quacro.  Cicero  non  dubitat  Ennium  sum- 
mum  epicum  poetam  habere,  quem  summum  in  omni  genere  poesis 
existimat,  sed  si  genera  dividantur,  quod  licet  in  poetis,  non  licet 
in  oratoribus,  posse  fieri  dicit,  Ennio  ut  epicae  poesis  principatus 
tribuatur. 

Ad  scriptiones  philosophiae  cum  accedo,  verendum  est  ne  me 
immensa  copia  librorum  et  testimoniorum  ex  hoc  itinere  quod  in- 
gressus  sum  excutiat  et  me  in  media  via  delassatum  reUnquat. 
Verum  tamen  temptandum  est  exemplis  quidem  aliquot  monstrare 
qualia  sint  ea  quibus  Cicero  pro  sua  parte  cavit  ne  carmina  Enniana 
in  sempiternam  oblivionem  rapta  sint.  Sed  non  singulos  ut  ante 
huius  modi  libros  explorandi  causa  perambulabo,  verum  partitis 
Ennianae  poesis  generibus  de  annalibus  primuoi,  dein  de  tragoediis 
agam  et  si  quae  sunt  reliqua.  Annales  semel  exempli  causa  ponun- 
tur  de  nat.  deor.  ii  37,  93  lioc  qui  existimat  fieri  potuisse  (ut  ex 
corporum  quorundam  concursione  fortuita  mundus  efficiatur)  non 
inteUego,  cur  non  idem  putct,  si  innumerabiles  unius  et  viginti  for- 
mae  Utterarum  vel  aureae  vel  qualcsUbet  aUquo  coiiciantur,  posse 
ex  iis  in  terram  excussis  an/ncdes  Ennii,  ut  dcinceps  legi  possint, 


M.  CICERO  XLVII 

effici:  quod  nescio  an  ne  in  uno  quidem  versu  possit  tantum  valere 
fortuna.  Apparet  notissimum  poema  clarissimi  poetae  pro  quovis 
alio  libro  poni,  simili  consilio,  quo  de  divinatione  i  13,  23  Andro- 
macha  Ennii  memoratur:  sus  rostro  si  humi  A  littcram  impresserit, 
num  propterea  suspicari  poteris  Andromacham  Ennii  ab  ea  posse 
describi?  Vidimus  supra  p.  xlv  affirmari  certam  rem  apud  Ennium 
in  nono  annali  legi.  Praeterea  Cicero  annales  numquam  appella- 
vit,  quotquot  versus  citavit  qiii  non  possunt  nisi  in  annalibus  lo- 
cum  habuisse.  Ennium  appellat,  hic  illic  personam  quam  poeta 
loquentem  induxerat,  non  raro  nudos  versus  laudat  nec  poetae 
nomine  nec  ppematis  adiecto,  tamen  non  dubius  haec  recte  ab  iis 
quibus  vult  intelligi.  Itaque  annales,  puto,  cogitat,  quos  non  nomi- 
nat,  cum  ita  dicit  de  fin.  i  3,  7  locos  quidem  quosdam  .  .  trans- 
feram  .  .  .  cum  inciderit  ut  id  apte  fieri  possit,  ut  ab  Homero  Ennius, 
Afranius  a  Menandro  solet.  Locos  enim  translatos  ab  Homero  dicit, 
ut  in  XV  annali  fr.  vi,  non  quae  forte  in  tragoedia  sumpta  sint  ex 
Homero.  Quae  vero  ex  annalibus  ducta  sint,  eorum  primum  est 
somnium^  a  quo  principium  annalium  exorsum  est:  de  quo  Lucull. 
16,  51  num  censes  Ennium  inquit  cum  in  hortis  cum  Ser.  Galba 
vicino  suo  ambulavisset  dixisse  ^visus  sum  mihi  cum  Galba  ambu- 
lare^?  at  cum  somniavit  ita  narravit  ^visus  Homerus  adesse  poeta\- 
et  rursus  27,  88  quia  cum  experrectus  esset  Ennius  non  diceret  se 
vidisse  Homerum  sed  visum  esse  .  .  nisi  vero  Ennium  non  puta- 
mus  ita  totum  illud  audivisse  ^o  pietas  animi\  si  modo  id  somniavit 
ut  si  vigilans  audiret.  Tertium  eius  somnii  mentionem  facit  Cicero 
de  re  p.  vi  10,  10  fit  enim  fere  ut  cogitationes  sermonesque  nostri 
pariant  aliquid  in  somno  tale  quale  de  Homero  scribit  Ennius,  de 
quo  videlicet  saepissime  vigilans  solebat  cogitare  et  loqui.  Poetam 
appellat,  nusquam  poema,  sed  loquitur  ut  de  re  nota  decerptis  ad- 
monendi  causa  paucis  particulis  versuum  ne  inter  se  quidem  con- 
nexorum. 

Sed  quas  partes  longissimas  ex  annalibus  depromptas  apud 
Ciceronem  servatas  dixi,  eas  habet  ambas  primus  de  divinatione, 
quarum  primam  sic  refert  i  20,  40  num  te  ad  fahulas  revoco  vel 
nostrorum  vel  Graecorum  poetarum?  narrat  enim  et  apud  Ennium 
Vestalis  iUa  ^Et  cita  cum'  eqs  (ann.  i  fr.  xxviii),  et  subiicit  haec  etiamsi 
ficta  sunt  a  poeta,  non  absiint  tamen  a  consuetudine  somniorum. 
Annales  esse  alieno  testimonio  constat,  non  dicit  Cicero,  qui  ait 
vestalem  illam  (h.  e.  Iliam)  apud  Ennium  narrare  haec,  quam  poeta 
suum  ipsam  somnium  pronuntiantem  ijiduxit.  Alteram  (48,  107) 
his  verbis:  atque  ille  JRomuU  auguratus  pastoralis  non  urbanus  fuit 
nec  fictus  ad  opiniones  imperitorum  sed  a  certis  acceptus  et  posteris 
traditus;  itaque  Romulus  augur,  ut  apiid  Ennium  est,  cum  fratre 
item  augure  ^curantes  magna  cum  cura'  eqs  (ann.  i  fr.  xlvii). 
Cum  sua  oratione  nectit  versus  poetae,   ut  saepe  facit,   sed  ita  ut 


XLVm  I.  mSTORIA  ENNII 

simul  narrationis  initium  liberius  paulo,  id  quoque  de  more,  for- 
maret.  Haec  annalium  esse  de  libro  primo,  quod  ultro  intelligitur,  est 
etiam  testis  qui  confirmet. 

His  adiungo  quae  Cicero  ait  (de  re  publica  i  41,  64)  Ennium 
post  Romuli  excessum  cecinisse.  lusto  quidem  rege  cum  est  populus 
orbatus,  pedora  diu  tenet  desiderium,  sicut  ait  Ennius  post  optimi 
regis  ohitum:  'simul  inter  sese  sic  memoranf  eqs  (ann.  i  fr.  lxi). 
Non  eros  nec  dominos  appellabant  eos,  quibus  iuste  paruerunt, 
denique  ne  reges  quidem,  sed  patriae  custodes  sed  patres  sed  deos: 
nec  sine  causa.  quid  enim  adiungunt:  ^tu  produxisti  nos  intra  lumi- 
nis  oras'  (114).  Vitam  honorem  decus  sibi  datum  esse  iustitia 
regis  existimabant.  Patet  his  exemplis  Ciceronem,  uti  dixi,  sen- 
tentias  poetae  sectari,  non  verba  et  versus  citare,  eorum  autem 
quae  affert  ipsum  interpretem  agere,  quo  magis  quae  poetae  sunt 
suis  consiliis  accommodentur;  in  qua  re  animadvertas  eum  his  tribus 
exemplis,  id  quod  multis  instituit,  quae  poetam  finxisse  non  nescit, 
ad  rei  veritatem  confinnandam  convertere.  Sed  certe  quantum  tri- 
buerit  buic  poetae  manifestum  est.  Id  quod  cognoscitiir  etiam  iis 
quae  in  eodem  primo  de  re  p.  16,  25  leguntur  de  solis  defectione 
ab  Ermio  memorata  et  certis  anno  et  die  notata  (ann.  iv  fr.  rv). 
Multa  praetereo,  Pyrrbi  de  reddendis  captivis  sententiam  (ann.  vi 
fr.  xn)  de  ofi".  i  12,  38,  Fabii  Maximi  praeconium  (xu  fr.  ii)  ibi- 
dem  i  24,  84  et  in  Catone  m.  4,  10,  in  boc  etiam  6,  16  Appii  Clau- 
dii  orationem  de  Pyrrbi  pace  (vi  fr.  xm)  laudatam,  denique  initio 
Catonis  m.  Ennianos  versus  (x  fr.  vii)  de  Tito  Flaminino  in  Titum 
Pomponium  Atticum  translatos  venustissime:  quibus  omnibus  mul- 
tisque  aliis  boc  probatur,  quanta  pars  elegantissimarum  sententia- 
rum  rerumque  gravissimarum  ex  Ennii  annalibus  unius  Ciceronis 
beneficio  ad  nos  propagata  sit. 

De  tragoediis  Ennii,  quas  Cicero  in  libris  pbilosophis  usurpa- 
verit,  agam  ita  ut  egrediar  ex  universo  quodam  iudicio  quod  Cicero 
de  poetis  Eomanorum  tragicis,  in  quibus  Ennio,  de  oratore  (m 
7,  27)  facit,  cum  de  dissimilitudine  quae  esset  in  oratione  et  lin- 
gua  disputans  ita  dicit  id  primum  in  poetis  cerni  licet:  quam  sunt 
inter  sese  Ennius  Pacuvius  Acciusqut  dissimUes,  quam  apud  Graecos 
Aeschylus  Sopliocles  Euripides:  quamquam  omnibus  par  paene  laus 
in  dissimUi  scribendi  genere  tribuatur.  Atque  ut  hoc  loco  Romanos 
poetas  cum  Graecis  composuit,  ita  saepius  verba  facit  de  iis  Ro- 
manorum  poetis  qui  suas  fabulas  e  Graecis  expresserunt:  itaque  in 
primo  de  finibus  (2,  4)  seribit:  in  quibus  Iwc  primum  est  in  quo 
admirer,  cur  in  gravissimis  rebus  non  delectet  eos  sermo  patrius, 
cum  iidem  fabeUas  Latinas  ad  verbum  e  Graeds  expressas  non 
inviti  legant.  Quis  enim  tam  inimicus  paene  nomini  Bmnano  est, 
qui  Ennii  Medeam  aut  Antiopam  Pacuvii  spernat  aut  reiiciat,  quod 
se  eisdem  Euripidis  fabulis  deledari  dicat,  Latinas  litteras  oderit . . . 


M.  CICERO  XLIX 

rudem  esse  omnino  in  nostris  poetis  aut  inertissimae  segnitiae  est 
aut  fastidii  delicatissimi:  mihi  quidem  nulli  satis  eruditi  videntur^ 
quibus  nostra  ignota  simt.  An  ^utinam  ne  in  nemore'  nihilo  minus 
legimus,  quam  hoc  idem  Graecum?  Cf.  ibid.  i  3,  7,  quae  supra 
allata  sunt  p.  xi.vii.  In  similem  sententiam  disseruit  Acad.  i  3,  10 
quid  causae  est  cur  poetas  Latinos  Graecis  litteris  eruditi  legant, 
philosophos  non  legant?  an  quia  delectat  Ennius,  Pacuvius,  Accius, 
multi  alii,  qui  non  verha  sed  vim  Graecorum  expresserunt  poetarum  ? 
quanto  magis  philosophi  delectabunt,  si,  ut  illi  Aeschylum,  Sophoclem, 
Euripidem,  sic  hi  Platonem  imitentur,  Aristotelem,  Theophrastum? 
Denique  ex  eodem  sensu  manarunt  quae  scribit  de  optimo  genere 
oratorum  (6,  18)  huic  lahori  nostro  (scil.  quod  convertit  Demosthe- 
nis  et  Aeschinis  orationes)  duo  genera  reprehensionum  opponuntur, 
unum  hoc  ^verum  melius  Graeci'  .  .  .  alterum  ^quid  istas  potius  legam 
quam  Graecas?'  lidem  Andriam  et  Synephehos  nec  minus  Terentium 
et  Caecilium  quam  Menandrum  legimt,  nec  Andromacham  aut  Antio- 
pam  aut  Epigonos  Latinas  recipiunt;  sed  tamen  Ennium  et  Pacu- 
vium  et  Accium  potius  quam  Euripidem  et  Sophoclem  legunt.  quod 
igitur  est  eorum  in  orationibus  e  Graeco  conversis  fastidium,  nullum 
cum  sit  in  versihus?  Quae  mihi  luxata  videntur  necdum  rursus  con- 
cinnata,  sed  apparet  tres  trium  poetarum  tragoedias  componi,  quarum 
Epigonos  Accii  esse  constat,  Antiopa  autem  Pacuvii  et  Andromacha 
Ennii  memorantur  iis  locis  quos  supra  indicavi  de  fin.  i  2,  4,  de 
div.  I  13,  23,  easdemque  tamquam  celeberrimas  duorum  poetarum 
tragoedias  coniunctas  exempli  causa  ponit  Lucull.  7,  20  cum  ita 
scribit  quam  multa,  quae  nos  fugiunt  in  cantu,  exaudiunt  in  eo  ge- 
nere  exercitati,  qui  primo  inflatu  tihicinis  Antiopam  esse  aiunt  aut 
Andromacham,  cum  id  nos  ne  suspicemur  quidem.  Atque  ut  uni- 
versa  iudicia  Ciceronis  quae  sunt  de  tragoedia  Romana  et  de  En- 
niana  complectar,  haec  addo  quae  leguntur  de  off.  i  31,  114  scenici 
non  optimas  sed  sihi  accommodatissinias  fahulas  eligunt:  qui  voce 
freti  sunt,  Epigonos  Medumque,  qui  gestu,  Melanippam,  Clytemestram, 
semper  Rupilius  Antiopam,  non  saepe  Aesopus  Aiacem.  Rursus  trium 
poetarum  exempla  ponit,  in  quibus  non  dubito  Melanippam  et  Aia- 
cem  Ennii  dici,  quas  hinc  intelligimus  Ciceronis  aetate  non  semel 
sed  saepius  in  scena  datas  esse. 

Scripta  philosopha,  quamquam  fortasse  nullum  est,  quod  qui- 
dem  potuerit,  quod  non  aliquid  ad  hanc  rem  contulerit,  tamen 
differunt  in  hoc  genere,  et  ut  non  multa  sunt  in  libris  de  tinibus 
et  de  officiis,  paulo  plura  exstant  in  iis  qui  sunt  de  natura  de- 
orum  et  de  divinatione,  ita  longe  ceteris  praestant  Tusculanae 
disputationes,  in  quibus  hoc  genus  ipsum  dialogo  huiusmodi  de- 
fensitatur  (ir  11,  26)  M.  Fuisti  saepe,  credo,  cum  Athenis  esses,  in 
scholis  philosophorum.  A.  Vero  ac  lihenter  quidem.  M.  Animadver- 
tehas  igitur,   etsi  tum  nemo   erat  admodum   copiosus,  verum  tamen 

Ennius  ed.  Vahlen.  d 

\ 


L  I.  mSTORIA  ENNII 

versus  ab  iis  admisceri  orationi.  A.  Ac  multos  quidem  a  Dionysio 
stoico.  M.  Probe  dicis:  sed  is  quasi  dictata,  nullo  dilectu,  nulla 
degantia,  Philo  et  proprio  numero  et  lecta  poemaia  et  loco  adiu/nge- 
hat.  Itaque  postquam  adamavi  hanc  quasi  senilem  declamationem, 
studiose  equidem  utoi-  nostris  poetis,  sed  sicubi  illi  defecerunt^  verti 
etiam  multa  de  Graecis,  ne  quo  ornamento  in  hoc  genere  disputa- 
tionis  careret  Latina  oratio. 

Tragoediae,  quas  quidem  apertum  sit  ab  eo  afferri,  simt  hae, 
Alcmeo,  Alexander,  Andromacha,  Hecuba,  Iphigenia,  Medea,  Telamo, 
Thyestes.  Nam  citantur  satis  multi  versus  (velut  in  officiis),  quos 
scenicos  esse  et  tragicos  forma  et  sensus  demonstrant,  qui  tamen 
quibus  tragoediis  tribuendi  sint  certo  sciri  non  potest.  Quas  vero 
tragoedias  laudat,  raro  Ennii  nomen  addit,  quod  opus  non  erat  in 
fabulis  quas  nemo  erat  quin  de  scena  cognitas  haberet.  Non  magis 
cum  tragoediis  utitur  earum  titulos  adscribit,  sed  appellat  personas 
quarum  qriGEig  adhibet,  velut  non  Alexandrum  dicit  sed  Cassandram, 
quae  est  in  Alexandro,  et  cum  dicit  Alcmeonem,  Medeam,  Tela- 
monem,  Thyestem  non  tragoedias  sed  personas  intelligit  quae  partes 
primas  in  his  tragoediis  agunt.  Versus  autem  cum  affert,  cantica 
praesertim,  iis  modis  affert  quos  saepius  iam  significavi,  ut  Ennii 
verba  non  integra  tradat  sed  tantum  delibet  quantum  satis  sit  ad- 
monendi  causa,  et  saepe  poetae  verba  suis  enarrans  sententiam 
declaret.  Horum  igitur  quae  dico  pauca  ponam  exempla,  et  in- 
cipiam  ab  Alcmeone,  quem  Enni  Alcmeonem  dicit  de  fin.  iv  23,  62, 
de  quo  cum  alibi,  tum  potissimum  in  LucuUo  (28,  89)  agit.  Quid 
ipse  Alcmeo  tuus,  qui  negat  ^cor  sibi  cum  oculis  consentire'  (quae 
sententia  supra  17,  52  et  27,  88  allata  erat),  nonne  ibidem  [in] 
incitato  furore  ^unde  haec  flamma  oritur?'  et  illa  deinceps  Hncede, 
incede,  adsunt,  me  expetunf.  Quid  cum  virginis  fidem  implorai: 
^fer  mi  auxilium,  pestem  abige  a  me,  flammiferam  hanc  vim  quae 
me  excruciat.  Caerulea  incinctae  angui  incedunt,  circumstant  cum 
ardentibus  taedis',  num  dubitas  quin  sibi  haec  videre  videatur.  Item- 
que  cetera  ^intendit  crinitus  Apollo  arcum  auratum  luna  innixus, 
Diana  facem  ia^it  a  laeva.'  Qui  magis  haec  crederet  si  essent, 
quam  credebat,  quia  videbantur.  Apparet  enim  iam  ^cor  cum  oculis 
consentire.'  Omnia  autem  haec  proferuntur,  ut  illud  efficiatur,  quo 
certim  nihil  potest  esse,  inter  visa  vera  et  falsa  ad  animi  adsensum 
nihil  interesse.  Dicit  ipse  quid  in  sua  disputatione  efficere  velit  iis 
quae  a  poeta  ficta  ascivit.  In  singulis  desiderantur  plura,  quae 
Cicero  ut  solet  praetermisit,  totius  cantici  iter  nihilo  minus  satis 
planum  est,  et  inteUigitur  quo  modo  haec  acta  sit  scena  furentis 
Alcmeonis,  quae  dubitari  non  poterat  quin  legentibus  nota  esset. 
Similis  argumenti  sunt  quae  Cassandra  canit  in  Alexandro  [vni], 
de  cuius  vaticiniis  haec  habentur  in  pi-imo  de  divinatione  (31,  66) 
Inest  igitur  in  animis  praesagitio  eodrinsecus  iniecta  atque  inclusa 


M.  CICERO  LI 

divinitus.  Ea  si  exarsit  acrius,  furor  appellatur,  cum  a  corpore 
animus  abstractus  divino  instinctu  concitatur.  ^Sed  quid  oculis 
rapere  visa  est  derepente  ardentibus,  aut  ubi  illa  paulo  ante  sapiens 
virginali  modestia?'  ^Mater  optuma,  tu  multo  mulier  melior  muli- 
erum,  missa  sum  superstitiosis  hariolationibus  [58 — 62].'  0  poe- 
ma  tenerum  et  moratum  atque  molle.  Sed  hoc  minus  ad  rem:  illud 
quod  volumus  expressum  est,  ut  vaticinari  furor  vera  soleat.  ^Adest, 
adest  fax  obvoluta  sanguine  atque  incendio.  multos  annos  latuit: 
cives,  ferte  opem  et  restinguite.''  Deus  inclusus  corpore  humano  iam, 
non  Cassandra  loquitur.  ^lamque  mari  magno  [65 — 68].'  Tragoe- 
dias  loqui  videor  et  fabulas.  Quibus  addenda  sunt  illa  (ibid.  50, 
114)  Furibu/nda  mens  videt  ante  muUo,  quae  sint  futura.  Quo  de 
genere  illa  swit,  ^eheu  videte,  iudicavit  inclitum  iudicium  inter  deas 
tris  aliquis,  quo  iudicio  Lacedaemonia  mulier  furiarum  una  ad- 
veniet  [69  —  71].'  Eodem  enim  modo  multa  a  vaticinantibus  saepe 
praedicta  sunt,  neque  solum  verbis  sed  etiam  ^versibus  quos  olim 
Fauni  vatesque  canebant.'  Denique  ii  55,  112  At  multi  saepe  vera 
vaticinati,  ut  Cassandra  Hamque  mari  magno\  eademque  paulo  post 
^eheu  videte.'  Num  igitur  me  cogis  etiam  fabidis  credere?  Atque 
haec  quidem  nunc  in  refutando  primis  verbis  indicantur,  quae 
supra  plenis  allata  erant  versibus.  Ea  vero  omnia  ad  unum  can- 
ticum  redeunt,  quod  videmus  quanta  varietate  numerorum  et  sen- 
tentiarum  exsplendescat.  Quos  versus  Cicero  more  eo  quem  supra 
p.  XLViii  tetigi  in  suos  usus  argumenti  loco  convertit:  poetae  nomen 
non  afiert,  nec  tragoediae,  nisi  quod  semel  Cassandra  appellatur. 
Haec  tertium  excipiat  exemplum  quod  ab  Andromacha  repeto,  cuius 
cum  saepe  alibi  commemoratio  facta  est,  tum  Tusc.  disp.  (iii  19,  44) 
in  eum  modum  aflfertur,  qui  maxime  hoc  quod  volo  illustrare 
possit,  ibique  quia  cum  Andromacha  coniunctus  est  Thyestes,  ne 
eum  quidem  omittamus.  Sunt  verba  haec:  Quaerendum  quemad- 
modum  aegritudine  privemus  eum,  qui  ita  dicat:  ^pol  mihi  fortuna 
magis  nunc  defit  quam  genus.  namque  regnum  suppetebat  mi,  ut 
scias,  quanto  e  loco,  quantis  opibus,  quibus  de  rebus  lapsa  fortuna 
accidat  (Thyest  x).'  Quid?  huic  calix  mulsi  impingendus  est,  ut 
plorare  desinat,  aut  aliquid  eius  modi?  Ecce  tibi  ex  altera  parte 
ah  eodem  poeta:  ^ex  opibus  summis  opis  egens,  Hector,  tuae.'  Huic 
subvenire  debemus;  quaerit  enim  auxilium:  'Qiiid  petam  praesidi 
nut  exequar  (Andromacha  86 — 91).'  Scitis  quae  sequantur  et  illa 
inprimis  ^o  pater  o  patria  [92 — 96].'  0  poetam  egregium,  quamquam 
ab  his  cantoribus  Euphorionis  contemnitur.  Sentit  omnia  repentina 
et  necopinata  esse  graviora.  Exaggeratis  igitur  regiis  opibus,  quae 
videbantur  sempiternae  fore,  quid  adiungit?  ^haec  omnia  vidi  in- 
flammari  [97  —  99].'  Praeclarum  carmen.  Est  enim  et  rebus  et  ver- 
bis  et  modis  lugubre.  Eripiamus  huic  aegritudinem.  Indicat  Ci- 
cero,  nou  nomiuat  personam,  quae  hoc  carmen  lugubre  canat,  quam 

d* 

\ 


LH  I.  HISTORIA  ENXII 

Andromacham  esse  versus  ipsi  prae  se  ferunt.  Laudat  cannen,  sed 
non  minus  laudat  poetam  qui  confecerit,  quem  cum  aliunde  con- 
stet  Ennium  esse,  ad  eum  redeunt  etiam  versus  illi  qui  primi 
sunt  hoc  loco,  quos  verisimile  est  Thyestis  esse.  Andromachae 
autem  canticum,  ex  quo  singuli  versus  alibi  saepius  a  Cicerone 
afferimtur,  nunc  quo  facilius  poetae  sensus  ad  suam  disputationem 
traducat,  toto  tenore  explicatur,  sed  nonnullis  mediis  praeteritis, 
id  quod  semel  aperte  dicit  Cicero,  cum  significat  ea  legentibus 
nota  esse,  altero  loco  iis  quae  exponit  ipsis  patefit.  Sed  tamen 
vel  sic  nobis  licet  ex  his  simulacrum  quoddam  huius  scenae  et 
cantus  animo  informare.  Non  omittam  Medeam,  cuius  non  raro 
versus  singuli  apud  Ciceronem  leguntur,  velut  hic  Tusc.  disp.  iv 
32,  69,  non  uno  nomine  in  hac  causa  quam  ago  memorabilis 
quid  ait  ex  tragoedia  princeps  Ule  Argonautarum?  ^tu  me  amoris 
magis  quam  honoris  servavisti  gratia  (Med.  xi)',  et  quae  addun- 
tur  hic  amor  Medeae  quanta  miseriarum  excitavit  incendia.  Sed 
nunc  (ne  in  canticis  haerere  videar)  sermonem  Medeae  [vu]  gra- 
vissimimi  proponere  volo  quem  Cicero  per  particulas  explicat  de 
nat.  deor.  (m  25,  65),  ubi  post  magnum  hiatum  haec  leguntur: 
^nequaquam  istu^  istac  ihit:  magna  inest  certatio.  nam  ut  ego  iUi 
supplicarem  tanta  hlandUoquentia  ni  ob  rem.'  Parumne  ratiocinari 
videtur  et  sibi  ipsa  nefariam  pestem  machinari?  Illud  vero  quam 
callida  ratione  ^qui  volt  esse  quod  volt,  ita  dat  se  res  ut  operam 
dabit.'  Qui  est  versus  omnium  seminator  malorum.  ^llle  traversa  mente 
mi  hodie  [269 — 272].'  Hanc  videlicet  rationem  quam  vos  divino 
beneficio  homini  solum  tributam  dicitis,  bestiae  non  habent.  Videsne 
igitur  quanto  munere  deorum  simus  adfecti.  Atque  eadem  Medea  eqs. 
Ex  his  postremis,  quoniam  initium  huius  disputationis  deest,  colligi 
quodammodo  potest,  cui  usui  esse  Cicero  versus  Medeae  voluerit, 
cuius  sensus  et  consilia  exponit  quasi  sibi  res  sit  cum  vera  ac  non 
poetae  ingenio  ficta  et  expressa  persona.  Sed  hoc  de  more,  cete- 
rum  etsi  ne  hic  quidem  non  quaedam  in  media  parte  intercepta 
sunt,  tamen  tenor  sei-monis  satis  perspicuus  est  et  eam  gravitatem 
orationis  prae  se  fert  quae  digna  est  hoc  poeta. 

Poteram  similia  proferre  ex  Iphigenia,  Telamone,  Thyeste, 
Hectoris  quoque  lytris,  in  qua  tragoedia  puto  lectos  fuisse  versus 
egregios,  quibus  Eurypylus  saucius  pugna  cedens  Patrocli  opem 
petit,  quos  Cicero  Tusc.  disp.  n  16,  38  nullo  tragoediae  nomine 
(nam  poeta  aliunde  cognoscitur)  servavit.  Sed  opinor  his  omnibus 
non  multo  plus  effectum  iri  quam  quibus  usus  sum  exemplis, 
quibus  me  tantxun  consecutum  arbitror,  ut  ratio  et  copia,  qua 
Cicero  in  philosophiae  scriptis  Ennii  tragoediam  suis  argumentis 
adhibuerit,  plenius  perspiciatur,  ac  simul  hoc  intelligatur  Ciceronis 
beneficio  contigisse  ut  tragoediam  Ennianam,  qualis  fuerit  in  scena, 
quadamtenus  animo  concipere  liceat. 


M.  CICERO  Lin 

Ex  aliis  libris  Enniauis  in  scriptis  philosophis  cum  Epichar- 
mus  semel  afFertur  in  LucuUo  (16,  51),  ubi  quae  supra  attuli 
p.  xLVii  de  somnio  Ennii  Homerico,  quod  erat  in  exordio  annalium, 
excipiuntur  ab  his  idemque  in  Epicharmo  [i]:  ^nam  videbar  som- 
niare  med  ego  esse  mortuum',  quae  verba  et  haec  ad  Ennium  redire 
et  hoc  somnium  ab  illo  diversum  esse  patefaciunt,  tum  Euhemerus 
item  semel  memoratur  de  nat.  deor.  (i  42,  119),  ubi  haec  scribit: 
Qui  aut  fortes  aut  claros  aut  potentes  viros  tradunt  post  fnortem 
ad  deos  pervenisse,  eosque  esse  ipsos  quos  nos  colere  precari  vene- 
rarique  soleamus,  nonne  expertes  sunt  religionum  omnium?  quae  ratio 
maxime  tractata  ab  Euhemero  est,  quem  noster  et  interpretatus  et 
secutus  est  praeter  ceteros  Ennius.  Ah  Euhemero  autem  et  mortes 
et  sepulturae  demonstrantur  deorum.  TJtrum  igitur  hic  confirmasse 
videtur  religionem  an  penitus  totam  sustulisse?  Unde  intelligi  vide- 
tur  Ciceronem  Euhemero  potius  quam  eius  interprete  usum  esse. 
Renique  Epigrammata,  ex  quibus  quae  exstant,  omnia  uni  Ciceroni 
debentur.  Primum  Tusc.  disp.  (i  15,  34)  duo  ipsius  Ennii  [i  et 
ii],  de  imagine  poetae  et  alterum  sepulcrale:  nam  prius  non  est 
quod  sepulcrale  habeatur  nec  hoc  verbis  Ciceronis  exigitur.  Sic 
igitur  Cicero:  quid  poetae  nonne  post  mortem  nohilitari  volunt? 
Unde  ergo  iUiid: 

Aspicite,  o  cives,  senis  Enni  imaginis  formam: 
Hic  vestrum  panxit  maxima  facta  patrum. 
Mercedem  gloriae  flagitat  ah  iis,  quorumpatres  adfecerat  gloria,  idemque 

Nemo  me  lacrimis 

Cur?  volito  vivos  per  ora  virum. 
Quorum  hoc  iterum  in  iisdem  Tusc.  disp.  (i  49,  117)  afFertur: 
quid  melius  quam  in  mediis  vitae  lahorihus  ohdormiscere  et  iia  con- 
niventem  somno  consopiri  sempiterno?  quod  si  fiat,  mclior  Ennii 
quam  Solonis  oratio.  Ilic  cnim  noster  'nemo  me  lacrimis  decoref 
inquit  'nec  funera  fletu  faxit.'  At  vero  ille  sapiens:  ^tnors  mea  ne 
careat  lacrimis,  linquamus  amicis  maerorem,  ut  celehrent  funera  cum 
gemitu.^  In  eandemque  sententiam  cum  Solone  coraparans  Ennium 
idem  epigramma  aiFert  Cato  (de  sen.  20,  73)  Solonis  quidem  sapi- 
entis  est  elogium,  quo  se  negat  velle  suam  mortem  dolore  amicorum 
et  lamentis  vacare.  Volt  credo  se  esse  carum  suis,  sed  haud  scio 
an  melius  Ennius  'nemo  me  lacrimis  decoret  neque  funera  fletu 
faxit'  non  censet  lugendam  esse  mortem  quam  immortalitas  con- 
sequatur.  Ex  secundo  et  tertio  loco,  qui  primam  tantum  senten- 
tiam  sed  eam  integram  habent  quae  manca  est  in  primo,  non 
erat  quod  hanc  suppletum  irent  (de  qua  re  alibi  dixi);  et  qui 
recte  rem  reputat,  intelliget  tantum  quoque  loco  positum  esse 
quantum  consilio  satisfaciebat,  ne  de  Ciceronis  more  dicam  quem 
toties  vidimus  non  totos  versus  sed  indicii  causa  pauca  verba  afferre. 
Dein  Africani  item  duo  [iii  et  iv],  sepulcrale,   cuius  initium  est  in 


LIV  I.  fflSTORIA  ENNH 

legibus  (ii  22,  57)  'Hic  est  Ule  situs',  reliqua  ex  libris  de  repu- 
blica  servavit  Seneca:  'cui  nemo  civis  neque  Jiostis  quivit  pro  factis 
reddere  opis  pretium.'  Altenim,  quo  poeta  Afiicanum  ipsum  de  suis 
meritis  loquentem  facit,  ex  parte  Cicero  citat  Tusc.  disp.  (v  17,  49): 
Et  est  in  cdiqua  vita  praedicdbUe  aliquid  et  gloriandum  ac  prae  se 
ferendum,  ut  Epaminondas  .  .  .  ut  Africamts: 

A  sole  eocoriente  supra  Maeotis  paludes 
Nemo  est  qui  factis  me  aequiperare  queat. 
Quod  Ennianum  esse  Cicero  non  dicit,  sed  quae  erat  altera  pars 
huius  epigrammatis,  eam  Ennii  nomine  in  libris  de  re  publica  lau- 
daverat:  unde  hoc  quoque  Seneca  exhibuit,  qui  ita  dicit  esse  apud 
Oiceronem  in  his  ipsis  de  re  p.  hoc  epigramma  Enni  'Si  fas  endo 
plagas  cadestum  ascendere  cuiquamst,  mi  soli  cadi  maxima  porta 
patet.' 

In  epistolis  pauca  sunt  quae  Ennii  admonent,  qui  semel  om- 
nino  vocatur  nomine.  Sed  quae  sunt,  aperiunt  quam  familiaris  fu- 
erit  Ciceroni  Ennii  poesis  et  quam  non  ignota  iis  ad  quos  scribit. 
Utitur  enim  Ennianis  ut  suae  orationi  leporis  aliquid  et  facetiarum 
impertiat,  quod  placere  possit  iis  quibuscum  communicat.  Velut 
ab  Attico  iussus  agere  quod  ei  parum  honestum  videbatur,  ei  ita 
respondet  (vi  2,  8)  ain  tandem,  Attice,  laudator  integritatis  et  de- 
gantiae  nostrae,  ^aitsus  es  hoc  ex  ore  tuo',  inquit  Ennius  (ann.  578), 
ut  equites  Scaptio  ad  pecimiam  cogendam  darem,  me  rogare?  De 
cuius  venustate  orationis  partem  perdidit  qui  ut  inquit  E.  edidit, 
ignorans  usum  Graecis  perfamiliarem  nec  nostratibus  aut  Franco- 
gallico  sermoni  inusitatum:   nam  quod  ita  edunt  ^ausus  es  hoc  eot 

ore  tux) ',  ne  orationis  quidem  formam,  in  qua  nihil  desidera- 

tur,  recte  videntur  accepisse.  Lepidius  etiam  ad  Att.  (vm  11,  3) 
quod  vaticinatur  Cassandrae  verbis  in  Alexandro  [65],  cum  ita 
loquitur  7tQo&eG7tl^co  igitur,  noster  Attice,  non  hariolans,  ut  illa  cui 
nemo  credidit,  sed  coniectura  prospiciens  Hamque  mari  magno\-  non 
muUo  inquam  secus  possum  vaticinari:  tanta  malorum  impendet 
IXidg,  aut  quod  Clytaemnestrae  oratione  de  Iphigenia  [vm]  utitur 
ut  se  fecisse  nuntiet  quod  Atticus  iusserat  (ad  Att.  xni  47  a), 
Posteaquam  abs  te  Agamenmo  non  ut  venirem  (nam  id  quoque 
fecissem,  nisi  Torquatus  esset),  sed  ut  scriberem  tdigit  aures  nuntius, 
extemplo  instituta  omisi,  ea  quae  in  manibus  habebam  abieci,  quod 
iusseras  edolavi,  sic  miscens  sua  cum  tragoediae  verbis,  quae 
Enniana  esse  testis  non  affirmat  sed  probabili  coniectura  usi  sta- 
tuerunt.  In  eodem  genere  adeo  luculentius  est  quod  in  epistola 
ad  Trebatium  iurisconsultum  (ad  fam.  vii  6,  l),  qui  in  Britannia 
apud  Caesarem  degit,  consolandi  aut  excusandi  causa  quod  procul 
absit  a  patria  Medeam  agU,  ut  ait,  quae  apud  Ennium  hanc 
veniam  ad  ignoscendum  a  matronis  Corinthiis  petiverit  et  acceperit 
[iv];   simul  alio  versu  Medeae  [vm]   iurisconsultum   admonet   quid 


M.  CICERO  LV 

ei  faciendum  sit;  item  in  altera  epistola  ad  eundem  (13,  2)  Enniano 
versu  de  annalibus  [272]  non  ex  iure  manum  consertum  sed  magis 
ferro  rem  repekmt  condicionem  rerum  quae  illic  sit  iurisconsulti 
muneri  contrariam  significat. 

A  Ciceronis  libris  seiungi  non  potest  ad  Herennium  cuiuscumque 
est  auctoris  rbetorica,  quae  semel  et  iterum  Ennium  pro  exemplo 
poetae  aut  tragici  poetae  ponit,  iv  1,  2  cum  possimus  ab  Ennio 
sumere  aut  a  Graccho  ponere  exemplum,  videtur  esse  arrogantia  illa 
relinquere,  ad  siia  devenire,  aut  iv  4,  7  si  [Ennii^  de  tragoediis  velis 
sententias  eligere  aut  de  Pacuvianis  nuntios,  Ennianos  versus  non 
multos  affert,  primum  non  sine  Ennii  nomine  notissimum  et  a 
permultis  citatum  principium  Medeae  Utinam  ne  in  nemore  Pelio 
et  qui  sequuntur  versus  octo  (ii  22,  34),  quorum  versuum  senten- 
tias  et  compositionem  Cicero  in  libello  de  fato  (15,  35)  et  in  to- 
picis  (16,  61)  similem  in  modum  expendit,  secundo  autem  loco 
versus  duo  (ii  25,  39)  Eho  tu  di  quihus  est  potestas  eqs,  quos  in 
Thyeste  [m],  nam  Ennii  esse  rhetor  ipse  dicit,  collocandos  duxi. 
Atque  hae  quidem  reliquiae  duae  etiam  in  Ciceronis  primo  de  in- 
ventione  (49,  91)  leguntur.  Praeterea  rhetorica  ad  Herennium  in 
vitiis  compositionis  (iv  12, 18)  habet  o  Tite  tute  Tati  eqs  (ann.  109),  et 
eiusdem  poetae  (quem  antea  non  nominavit)  quicquam  quisquam  eqs 
(scen.  422),  quibus  addas  ibid.  flentes  plorantes  lacrimantes  obtestan- 
tes,  si  quidem  is  idem  est  cum  ann.  103  maerentes  flentes  lacri- 
mantes  commiserantes.  Qui  vero  ii  24,  38  leguntur  versus  complures 
olim  ad  Cresphontem  Ennii  relati  iam  dubium  non  est  quin  ab 
Ennio  et  ab  hac  tragoedia  alieni  sint. 

Priusquam  ex  reipublicae  Romanae  temporibus  ad  Augusti  prin- 
cipatum  transeamus,  unus  etiam  poeta  verbo  memorandus  est,  P.  Te- 
rentius  Varro  Atacinus  (a.  672 — 717),  qui  cum  bellum  Sequani- 
cum  scripsit  tum  saturas,  quas  sibi  parum  probatas  fuisse  Hora- 
tius  fatetur,  et  quo  maxime  fama  eius  fundata  erat,  Argonautas 
ApoUonii  Rhodii  Latine  verterat.  Quid  ei  cum  Ennio?  Tantum.  Ser- 
vius  ad  Aen.  x  396  semianimesqiie  micant  digiti  adscripsit  versus 
Ennianos  (ann.  472),  quos  Vergilius  imitatus  esset,  oscitat  in  cam- 
pis  caput  a  cervice  revulsum  semianimesque  micant  oculi  lucemque 
requirimt,  et  hoc  addit:  quem  versum  (Ennianum  dicit)  ita  ut  fuH 
transtuUt  ad  suum  carmen  Varro  Atacinus.  Ad  quod  carmen,  nescitur. 
Sed  si  hoc  verum  est,  consectaria  fiunt  duo,  primum  Ennii  annales 
etiam  tum  lectos  et  claros  habitos  esse,  et  poetam,  qui  unum  ex  iis 
versum  sumpsit,  non  solum  unum  sumpturum  fuisse. 

Augusti  aetate  h.  e.  ut  terminos  quosdam  ponamus  ab  a.  u.  c.  711 
ad  767  Ennius  poeta  iam  non  eo  favore  excipiebatur  quo  eum 
Cicero,  omnis  antiquitatis  Romanae  valde  studiosus,  foverat,  quam- 
quam  iam  Ciceronis  annis  extremis  quos  dicit  cantores  Euphorionis 
eum   contemnere  ut   ait   coeperunt  (Tusc.  disp.  iii  19,  45).    Verum 


LVI  I.  fflSTORIA  ENNII 

tamen  non  oblivioni  (J^-^a.tur  sed  non  obstantibus  iudiciis  quibus- 
dam  iniquioribus  lectitabantur  quae  legenda  erant,  quae  vero  spec- 
tanda  saepenumero  spectabantur.  Augustus  ipse,  quem  credibile  est 
Ennianas  tragoedias  saepius  in  theatro  spectasse,  in  epistola  ad 
Tiberium  quam  Suetonius  in  vita  Tiberii  c.  21  servavit,  notissi- 
mum  versum  Ennii  paulum  mutatum  Tiberio  applicavit  tmus  homo 
nohis  vigiiando  restituit  rem.  Sed  inprimis  quaeritur,  poetae  qui 
deinceps  Augusto  principe  nova  specimina  poesis  Romanae  prode- 
bant,  quid  de  prisci  poetae  carminibus  iudicaverint.  Ac  Vergilius 
quidem  (a.  713  —  735)  cum  novum  carmen  epicum  conderet  quantam 
operam  Enniano  carmini  epico  dederit,  quam  multa  non  solum  in 
Aeneide  ex  annalibus  sed  in  omnibus  suis  carminibus  ex  variis 
Ennii  libris  imitando  expresserit,  duo  exstant  testes  locupletissimi, 
Servius  interpres  Vergilii  et  Macrobius  Saturnalium  conditor,  quo- 
rum  uterque  permulta  quae  ab  Ennio  sumpsisse  Vergilius  videre- 
tur  notai'unt  eoque  consilio  Enniana  multa  ab  interitu  vindicave- 
runt.  Quamquam  ne  bi  quidem,  cum  multa  protulerint,  omnia  imi- 
tationis  Ennianae  exempla  suscitarunt  et  in  sua  luce  posuerunt.  Sed 
de  Ms  rebus  tum  dicendum  erit  accuratius  cum  disputatio  nostra 
ad  hos  grammaticos  devenerit. 

Horatius  autem  (a.  712 — 746),  cuius  varia  sunt  de  Ennio  iudi- 
cia,    universe   minime   existimandus   est  priscum   poetam    contemp- 
sisse.  Qui  de  moribus  eius  cum  ita  scribat  ep.  i  19,  6 
Laiidihus  arguitur  vini  vinosus  Homerus, 
Emiius  ipse  pater  numquam  nisi  x)otus  ad  arma 
Prosiluit  dicenda, 
in    vini    laude    et    usu    Homero    Ennium    adiungens,    nimirum    ut 
poetarum  principum  exemplo  vini  vim  et  efficaciam  in  poetando*) 
cum  risu  praedicet,  nescio  quid  favoris  pi-odere  videtur,  non  in  eo 
sohim   quod    cuui   Homero  Ennium,   cum   Graeco   poeta   Eomanum, 
comparat,    ut   LuciUum    et   Varronem,    Ciceronein   quoque,    fecisse 
vidimus,   sed   quod  quidquid  de  vini  usu  dicit,    cuius  rei  memoria 
fortasse    ab    Ennii    usque    cai'minibus    propagata    est    (cf.   p.   xvi), 
certe   non   infeliciter  eum  dixisse   arma   iudicat.    Cui   generi   poesis 
Ennianae  quantum   tribuerit   profitetur   ipse  c.  iv  8  versibus,   quos 
supra  p.  XII  sq.  adscripsi,  quibus  Calabrae  Pierides  quid  fuerint  Sci- 
pioni   Hannibahs   victori   egregia   laude   extulit.      Quae    me   referre 
ad  Scipionem  Ennii  non  ita  longe  post  reditum  Scipionis  ex  Africa 
editum   supra   dixi.      Annales   autem   Ennii   quanti    fecerit    vel    ea 
declarant  quae  scribit  sat.  i  4,  60 

his,  ego  quae  nu/nc, 
Olim  quae  scripsit  Lucilius,  eripias  si 

*)  Cf.  Servius  Dan.  in  buc.  8, 12  p.  94,  4Th.  hedera  autem  ideo  coro- 
nantur  poetae,  quoniam  poetas  saepe  vino  plurimo  manifestum  est  uti,  sicut 
et  de  Ennio  ait  Horatius  et  lyrici  omnes  in  suis  carminibus  loquuntur. 


VERGILIUS.    HORATIUS  LVII 

Tempora  certa  modosque  et  quod  prius  ordine  verbumst 
Posterius  facias,  praeponens  ultima  primis, 
Non  ut  si  solvas  ^postquam  Biscordia  taetra 
BeHi  ferratos  postes  portasque  refregit,' 
Invenias  etiam  disiecti  membra  poetae. 
Ab  Ennio  enim,  quod  aliis  testibus  constat,  sumpsit  quibus   gravi- 
tatem   orationis   depingat  (ann.  viii  fr.  ii),   quae   ne  solutis  quidem 
numeris  ac  versibus  pereat.  Neque  aspernatus  est  ex  iisdem  annali- 
bus  (lib.  inc.  ix)  versuum 

Audire  est  operae  pretium  procedere  recte 
Qui  rem  Bomanam  Latiumque  augescere  vuUis, 
quorum  alterum  Varro  saturis  suis  inseruit  (testam.  iii),  priorem 
imitando  exprimere  et  in  rem  longe  diversam  convertere,  in  sat. 
I  2,  37  cum  ita  scribit  Audire  est  operae  pretiiim  procedere  recte 
qui  moechos  non  vultis,  quibus  qui  versus  Ennii  adscripsit  Por- 
phyrio  urbane  Horatium  dicit  abuti  versihus  Ennianis:  sed  ea 
urbanitas  constare  non  potuit,  nisi  etiam  legentes  originem  alienam 
agnoscerent.  Et  ne  alterius  quidem  versus  Enniani  immemor  fuisse 
videtur  cum  in  c.  s.  66  scribit  remque  Romanam  Latiumque  felix 
alterum  in  lustrum  .  .  prorognt.  Sed  nisi  fallor  et  quae  c.  i  2 ,  1 7 
de  Ilia  nimium  querente  et  eius  ultore  Tiberi  cecinit,  memoriam  re- 
tinent  narrationis  de  Ilia  Ennianae  quae  fuit  in  primo  annalium  [25], 
et  orationis,  quam  lunoni  tribuit  c.  iii  3,  sumraa  sententia  ducta 
est  ex  annalibus  Ennii,  in  quibus  magnas  partes  fuisse  lunonis  tes- 
timonia  prodiderunt  de  quibus  in  parte  ii  huius  praefationis  disse- 
rui:  in  qua  re  vel  haec  quae  dea  dicit  (47)  qua  medius  liquor  se- 
cernit  Europen  db  Afro  haud  scio  an  colorem  duxerint  ex  Ennii 
versu  de  annalibus  [ix  fr.  iii]  Europam  Libyamque  rapax  ubi  divi- 
dit  unda,  quo  Cicero  bis  usus  est.  Sed  poetae  munus  cum  venus- 
tissimis  versibus  ita  describat  ep.  ii  2,  115 

Obscurata  diu  populo  bonus  eruet  atque 
Proferet  in  lucem  speciosa  vocabula  rerum, 
Quae  priscis  memorata  Catonibus  atque  Cethegis 
Nunc  situs  informis  premit  et  deserta  vetustas  eqs, 
eius  virtutis  quantam  partem  fuisse  in  Ennio  senserit  his  versibus 
(a.  p.  48  sqq.)  patefacit 

si  forte  necesse  est 
Indiciis  monstrare  recentibus  abdita  rerum,  et 
Fingere  cinctutis  non  exaudita  Cethegis 

Continget quid  autem 

Caecilio  Plautoque  dabit  Romanus  ademptum 
Vergilio   Varioque?  ego  cur,  adquirere  pauca 
Si  possum,  invideor,  cum  lingua  Catonis  et  Enni 
Sermanem  patrium  ditaverit  et  nova  rerum 
Nomina  protulerit  — 


LVm  I.  HISTORIA  ENNH 

Quid  quod  hunc  Cethegum,  qui  bis  in  his  versibus  ab  Horatio 
memoratur,  principem  illis  priscis  temporibus  oratorem  fuisse  unius 
Ennii  testimonio  constabat,  cuius  versus  clarissimos  Cicero  affei-t 
in  Bruto  (15,  58)  cum  eoque  aetate  coniunctum  Catonem  memorat. 
Sed  huius  poetae,  quem  tot  laudibus  effert,  fuisse  quaedam  in 
carminibus  minus  feliciter  expressa  fatetur  quodam  modo  cum  ita 
scribit  (sat.  i  10,  50) 

At  dixi  fluere  hunc  lutulentum,  saepe  ferentem 
Plura  quidem  tollenda  rdinquendis:  age,  quaeso, 
Tu  nihU  in  magno  doctus  reprendis  Homero, 
NU  comis  tragici  mutat  LucUius  Acci, 
Non  ridet  versm  Enni  gravitate  minores, 
Cum  de  se  loquitur  non  ut  maiore  reprensis? 
Nam  licet  in  his  non  tam  de  Ennio  agatur  quam  de  Lucilio,  cuius 
exemplo   Horatius   sibi   ius   etiam   Lucilii   versus   reprehendendi    ab 
ineptis  fautoribus  Lucilii  vindicat,  tamen  hoc  qui  refert,  non  vide- 
tur  dubitasse  quin  fuerint  quaedam  apud  Ennium  Lucilii  risu  non 
indigna.     Quia  vero  fuerunt  illa  aetate,  qui  a  Varrone,  ut  videtur, 
potissimum  exorti,  nimiis  laudibus  Ennium  et  priscos  poetas  omnes 
extollerent,  quasi  nihil  ultra  eorum  perfectionem  praestari  aut  ex- 
spectari  posset,  recentiores  autem  nuUa  parte  illorum  virtutes  asse- 
qui  valerent,  illusit  eorum  iudicia  sic,  ut  poetis  ipsis  non  parceret 
(ep.  II  1,  50) 

Ennius  et  sapiens  et  fortis  et  alter  Homerus^ 
TJt  critici  dicu/nt,  leviter  curare  videtur 
Quo  promissa  cadant  et  somnia  PgtJiagorea. 
Naevius  in  manihus  non  est? 
Quae  postquam  ex  istorum  laudatorum  mente  exposuit,    cum  hanc 
poetarum  seriem  complectitur  ut  scribat 

Hos  ediscit  et  hos  arto  stipata  theatro 
Spectat  Roma  potens  — 
Ennium,  cuius  tantum  annales  et  annalium  exordium  designaverat, 
iis  poetis  adnumerari  voluit  quorum  poemata  Romani  illa  quoque 
aetate  legerent  et  ediscerent.  Sed  etiam  tragoedias  eius  in  iis  fuisse 
quas  Roma  potens  arto  stipata  theatro  spectaret,  Horatius  alibi  do- 
cet,  cum  exposita  iamborum  natura  et  norma  cum  Accii  trimetris 
Ennianos  versus  spondeorum  frequentia  ponderosos  vituperat  in  iis- 
que  artem  poetae  aut  diligentiam  desiderat.  Sic  enim  cum  dicit 
(a.  p.  258):  hic  (iambus  scilicet,  quem  ante  descripsit) 

et  in  Acci 
NobUibus  trimetris  apparet  rarus,  et  Enni 
Jn  scenam  missos  cum  magno  pondere  versus 
Aut  operae  cderis  nimium  curaque  carentis 
Aut  ignoratae  premit  artis  crimine  turpi, 
intelligitur  horum  versuum  pondus  non  semel  in  scenam  missum. 


HORATIUS.   PROPERTIUS  LIX 

Horatio  oportet  amicus  eius  adiungatur  lulius  Florus,  ad  quem 
duae  sunt  Horatii  epistolae  i  3  et  ii  2.  De  quo  Porphyrio  Horatii 
interpres  ad  i  3  memoriae  prodidit:  Mc  Florus  scriba  fuit  satura- 
rum  scriptor,  cuius  simt  electae  cx  Ennio  Lucilio  Varrone  saturae. 
Florilegium  igitur  quoddam  confecit  quo  saturas  principum  trium 
saturarum  scriptorum  collegit. 

Post  Horatium  Tibullus  memorandus  esset  si  constaret  quod 
Frid.  Hankelius  (in  Eitschelii  actis  soc.  phil.  Lipsiensis  v  p.  4  5  sqq.) 
demonstrare  conatus  est,  panegyricum  in  Messallam  a  Tibullo  com- 
positum  in  eoque  carmine  satis  certa  indicia  imitationis  Ennianae 
cognosci.  Sed  nec  illam  originem  panegyrici  facile  concesserim,  quam- 
quam  dubium  non  est  eius  auctorem  Tibulli  aetate  fuisse,  neque  in 
versibus  allatis  eam  similitudinem  cum  Ennianis  agnoscere  licet, 
quae  auctori  Ennii  carmina  nota  fuisse  probet. 

Propertii  duae  sunt  elegiae,  quae  Ennii  mentionem  faciunt: 
IV  1,  61 

Scd  tamen  exiguo  quodcumque  e  pectore  rivi 

Fluxerit,  hoc  patriae  serviet  omne  meae. 
Ennius  hirsuta  cingat  sua  dicta  corona: 

3Ii  folia  ex  hedera  porrigc,  Bacche,  tua, 
Ut  nostris  tumefacta  superhiat   TJmbria  Ubris, 
Umhria  Bomani  patria  CalUmachi. 
Tantum  afferendum  erat  ut  sententia  patefieret,   quae  mixtam  cum 
vituperatione  laudem  continet.  Agitur  autem  de  annalibus  Ennii:  quia 
enim  Propertius  carmen  condere  cupit  quod  patriae  laudi  iuserviat, 
Enuii  memor  est,  qui  'panxit'  olim  'maxima  facta  patrum'  ut  ipse 
ait,  et   qui  Cicerone  teste  clarorum   virorum   laudibus    quas    cecinit 
simul  populi  Romani  gloriam  exaggeravit  (ann.  xii  fr.  iv).  Sed  eius 
oratio  quia  recentiori  iudicio  parum  polita  videtur,  corona  quidem 
merito   poetae   non  denegatur,    sed  ea  non  potest  nisi  hirsuta  esse, 
qua  non  caput  sed  sua  dicta,   utpote  hirsuta,   cingat:   sibi  Graeco- 
rum  poesim  prae  se  ferenti  hederam  porrigi  poscit.  Iterum  annalium 
Ennii  se  memorem  probat  Propertius  iii  3 

Visus  eram  molU  recubans  Heliconis  in  umbra, 

Bcllerophontei  qua  fluit  humor  equi, 
Bi&ges,  Alba,  tuos  et  regum  facta  tuorum, 

Tantum  opcris,  nervis  hiscere  posse  meis, 
Parvaque  tam  magnis  admoram  fontibus  ora, 

Unde  pater  sitiens  Ennius  ante  bibit. 
Et  cecini  Curios  fratres  et  Horatia  pila, 
Bcgiaque  AemiUa  vecta  tropaea  rate  eqs. 
De   quibus   breviter   dixi   in  actis  academ.  a.  1886  (Uber  dic  An- 
nalen  des  Ennius)  p.  5;  singula  accurate  exsecutus  est  Rothsteinius 
in  commentario.   Nos  tantum  dicimus,    quas  se  cecinisse  dicit  Pro- 
pertius,   res   maxime   memorabiles  historiae  Romanae,   vix   dubium 


LX  I.  fflSTOBJA  ENNH 

est,  quin  in  Ennii  carmine  fuerint,  sed  ea  tamquam  totidem  frag- 
menta  annalium  Ennianorum  proponere  et  disponere  ineptum  est, 
si  quidem  Propertius  non  aliud  dicit  quam  se  ora  fontibus  admo- 
visse  unde  Ennius  ante  biberit,  h.  e.  ex  memoria  rerum  Romana- 
rum,  ut  illum,  ita  se  sua  hausisse.  Quodsi  ita  recte  interpretamur, 
nihil  prohibet  quominus  Aemilia  tropaea  vecta  rate  ad  Aemiliiun 
Paulum  post  splendidam  victoriam  de  Perseo  et  Macedonibus  repor- 
tatam  a.  u.  c.  587  Eomam  redeuntem  referantur,  de  quo  reditu  quae 
Livius  habet  (xlv  35,  3)  hanc  vim  verborum  Propertii  egregie  ape- 
riunt.  Quae  quia  ab  Ennio  memorari  non  poterant,  temerarium  esset 
aliam  interpretandi  rationem  quaerere.  Qua  de  re  iam  Hertzbergius 
in  comm.  recte  iudicavit. 

Nec  Ovidius  (a.  711 — 770)  non  testatur  Ennium  principem 
poetarum  Romanorum  etiam  tum  haberi:  in  amor.  (i  15,  19)  cum 
poetas  immortales  esse  multis  exemplis  tam  Graecis  quam  Romanis 
probat,  primiim  Romanorum  appellat  Ennium 

Ennius  arte  carens  animosique  Accius  oris 
Casurum  nullo  tempore  mmen  hahent. 

Varrmem  primamque  ratem  quae  nesciet  aetas  eqs. 
Quem  quod  arte  carentem  dicit,  hoc  est  quod  illa  aetate  Ennio  et 
priscis  poetis,  quamvis  ingenium  concederetur,  artem  deesse  vulgaris 
opinio  erat,  quam  Ovidius  etiam  alio  loco,  de  quo  postea,  secutus 
est.  Rursus  Ennii  exemplo  utitur  Ovidius  art.  am.  (in  409),  cum 
poetis  olim  magnos  fuisse  honores  dicat  qui  iam  in  desuetudinem 
abierint.  Ennius  emeruit  Galahris  in  montihus  ortus  contigims  poni, 
Sdpio  magne,  tihi.  De  statua  haec  dici  quae  Ennii  credita  est  in 
Scipionis  monumento  posita  supra  p.  xix  memoravi,  ubi  eam  fabu- 
lam  pluribus  verbis  excussi.  Tertium  Ennii  Ovidius  cum  honore  men- 
tionem  facit  trist.  (n  423),  ubi  se  aliorum  poetarum  exemplis  a 
suis  criminibus  purgare  cupiens  gravioris  argumenti  poetis  opponit 
eos  qui  lasciva  et  iocosa  sectati  sint. 

Et  Romanus  habet  multa  iocosa  liber. 

Utque  suo  Martcm  cecinit  gravis  Ennius  ore, 
Ennius  ingenio  maximus,  arte  rudis, 

Explicat  ut  causas  rapidi  Lucretius  ignis, 

Sic  sua  lasdvo  cantata  est  saepe  Catullo  femina. 
Ennii  annales  dicit  in  quibus  gravis  poeta  Martem  h.  e.  bella  et  arma 
cecinit,  tribuitque  ei  ingenium  cui  artem  denegat.  Sed  quem  modo 
in  gravitatis  exemplum  attulit,  eiusdem  annales  quamvis  hirsuti  sint 
tamen  habere  dicit  a  quibus  mati-onae  cavendum  sit  utpote  quae  car- 
mine  ab  omni  ad  delinquendum  doctior  esse  possit  (ibid.  259  sqq.) 

Sumpserit  annales,  nihil  est  hirsuiius  Ulis, 
Facta  sit  unde  parens  Ilia  mmpe  leget. 

Sumpserit,  Aeneadum  genetrix  ubi  prima,  requiret 
Aeneadum  genetrix  unde  $U  (dma   Venus. 


OVIDIUS.   LmUS  LXI 

Non  dubitamus  quin  Ennii  annales  dicat,  licet  poetam  non  nomi- 
net,  quem  rursus  ut  supra  cum  Lucretio  comparat.  Et  Iliae  res 
in  annalibus  expositas  vel  hodie  reliquiae  quae  exstant  indicio  sunt. 
Quod  praeterea  Enniani  est  apud  Ovidium  eo  versu  continetur 
quem  in  annali  ^Hmo  [xxxix]  posui  Unus  erit  quem  tu  tolles  in 
caerula  caeli  templa.  Quo  versu  bis  usus  est  Ovidius  met.  xiv  812  sqq., 
fast.  II  485  sqq.,  et  eodem  utrobique  artificio.  Martem  enim  haec 
dicentem  facit,  cuni  de  Romuli  sorte  lovem  adit  eumque  orat  ut 
rata  faciat  quae  olim  in  deorum  concilio  his  ipsis  verbis  promi- 
serit  se  audiente.  Audierat  haec  autem  in  eo  quod  apud  Ennium 
in  annalibus  erat  concilium  deorum.  De  hoc  artificio  disserui  in 
parte  ii  de  libris  Ennianis.  Ennii  versum  esse  Ovidius  neutro  loco 
dixit,  neque  Varro  qui  eo  utitur  de  1.  L.  vii  6.  Sed  ipsa  ratio  qua 
eum  Ovidius  adhibuit  patefacit  non  locum  habuisse  nisi  in  annali- 
bus  Ennii.  Hoc  autem  exemplo,  non  minus  illis  quae  de  Ilia  En- 
niana  memoravit,  apparet  Ovidium  non  solum  ipsum  Ennii  annales 
cognitos  habuisse,  sed  etiam  iis  scripsisse  qui  eorum  non  leviter 
periti  essent. 

Ovidium  excipiat  Livius  non  solum  aetatis  causa  qua  cum 
eo  coniungitur  (a.  695  —  770),  sed  ob  necessitudinem  quandam  quam 
ambo  cum  Ennio  habuisse  creduntur.  Livius  Ennium  bis  omnino 
memoravit,  xxxvni  56,  4  Bomae  extra  portam  Capenam  in  Sci- 
pionum  monumento  tres  statuae  sunt,  quarum  duae  P.  et  L.  Sci- 
pionum  dicuntur  esse,  tertia  poetae  Q.  Ennii,  de  qua  memoria  quid 
iudicandum  esset  supra  p.  xix  exposui,  et  xxx  26,  9  ad  a.  551, 
cum  mortem  Q.  Fabii  Maximi  referret,  cum  alia  tum  haec  in  eius 
laudem  attulit:  cautior  quam  promptior  hic  hdbitus,  et  sicut  dubites 
utrum  ingenio  cunctator  fuerit  an  quia  ita  hello  proprie,  quod  tum 
gerebatur,  aptum  erat,  sic  nihil  certius  est,  quam  unum  hominem 
nobis  cunctando  rem  restituisse,  sicut  Ennius  ait.  Quem  versum  no- 
tissimum  semel  et  iterum  a  Cicerone  solum  aut  cum  insequentibus 
duobus  citatum  ne  erat  quidem  quod  Livius,  qui  eum  solutis  nume- 
ris  affert,  ex  ipsis  annalibus  repeteret.  Sed  annales  eum  cognitos 
habuisse  et  nonnumquam  in  suos  usus  convertisse  probabilibus 
rationibus  statuitur,  quod  ipse  olim  in  Quaestion.  Ennian.  exemplis 
quibusdam  contirmare  studui;  velut  versus  quibus  desiderium  populi 
post  excessum  Romuli  in  i  [lxi]  describitur,  Tarquinio  Prisco  in 
itinere  factum  omen  in  tertio  [i.  ii]  relatum,  pi-oxime  post  cladem 
Cannensem  quae  iu  castris  Romanis  gesta  esse  Ennius,  quod  ex  viii 
[xix.  xx]  cognoscatur,  perhibuerat,  haec  ita  cum  Livii  narratione 
(i  16,  3;  I  34,  8;  xxii  50,  4sqq.)  conspirant,  ut  credibile  fiat  ei  an- 
nales  Ennii  obversatos  esse.  Quod  vero  etiam  puros  putos  versus 
Ennianos  ex  Livii  oratione  expiscari  animum  induxerunt,  nec  olim 
me  assentientem  neque  nunc  habent:  velut  quod  Hugius  ex  xxiiSO,  10 
non  mutatis  verbis  hos  hexametros  recuperavit 


LXn  I.  HISTORIA  ENNII 

Haec  uhi  dicta  dedit,  stringit  gladium  cuneoque 

Facto  per  medios  vadit 
sane  speciosum  est,  et  lieet  a  me  refutatum  fuerit,  tamen  mirum 
non  est  quod  perplacuit  cum  H.  Hageno  (in  Pleekeis.  annal.  a.  1874 
p.  271)  timi  Sieglino  1.  i.  s.  Ego  vero  ita  sentiebSm  incredibile  esse 
Livium  versus,  quos  apud  Ennium  legerat  et  memoria  retinebat,  ne 
mitigato  quidem  aut  obseurato  numero  orationi  immiseuisse;  hoe 
enim  vitium  esse  orationis  quod  vitare  studerent  scriptores:  posse 
fugere  aliud  agentem  si  quid  numerosi  haberet  oratio,  sed  scientem 
hoe  admittere  neminem.  Haee  enim  praecepta  sunt  Ciceronis,  quae 
Livio  non  poterant  incomperta  esse,  qtii  in  oratore  maxime  de  ea 
re  agit  (20,  67  et  51,  170,  al.),  item  de  orat.  in  44,  175.  Atqui  quae 
scripsit  Livius  ita  comparata  sunt  ut  ea  nullo  duee  aut  exemplo 
in  sua  oratione  ponere  potuerit;  nam  dicta  dare  vulgaris  dicendi 
ratio  est  qua  saepius  utitur,  m  61,  7  liaec  ubi  inter  signa  peditum 
dicta  dedit;  vii  33,  11;  xxix  2,  12  vix  haec  dicta  dederat;  nec  reli- 
qua  a  communi  usu  loquendi  recedunt,  velut  viii  24,  13  quos  ubi 
respexit  rex  procul  grege  facto  venientes,  stringit  gladium  et  per  me- 
dium  amnem  transmittit  equum,  vel  ix  35,  3  ut  abiedis  missUibus, 
quo  cderius  manus  consererent,  stringerent  gladios,  vadentes  in  hostem 
(cf.  IX  13,  2).  Quis  qui  paulum  modo  peritiae  stili  Latini  habet, 
non  eum  haee  considerat  ultro  eandem  manum  agnoscat  qua  illa 
seripta  sunt  quae  Enniana  esse  volunt.  Itaque  nihil  restat  nisi  spe- 
cies  quaedam  numerorum  quae  sua  sponte  ex  naturali  ordine  ver- 
borum  (nam  nihil  est  in  illis  quod  aliter  colloeari  potuerit)  inseiente 
Livio  orta  est.*) 

Non  integros  versus  sed  tamen  vestigia  quaedam  non  solum 
orationis  sed  etiam  metrorum  Ennianorum  R.  Ehwaldus  sibi  visus 
est  in  Livii  narratione  detegere.  Is  enim  in  symbolis  seeimdis  ad 
historiam  carminum  Ovidianorum  a.  1892  Gothae  editis  p.  llsqq. 
hinc  pi-ofieiseitur  ut  de  exeessu  Romuli  quae  sint  apud  Ovidium 
uti-oque  loco  quem  supra  signifieavi  comparabilia  esse  dicat  eum 
iis  quae  Livius  (i  16)  tradat,  sed  eomparabilia  non  quia  alter  alte- 
rum  sectatus  sit,  sed  quia  uterque  ad  Ennii  exemplum  se  eompo- 
suerit.  Ae  verum  est,  quod  supra  expHcui,  utrumque  habere  in  ista 
memoria,  quod  satis  certo  originem  Ennianam  prae  se  ferat,  Livium 
desiderium  populare  post  mortem  regis  ad  sensum  versuum  Ennii 
qui  exstant  (ann.  i  fr.  lxi)  expressum,  Ovidium  lovis  promissum 
de  Romulo  a  Marie  repetitum  versu  Unus  erit  eqs,  qui  non  potest 
non  Ennianus  esse.  Sed  non  negligendum  est,  hoc  quod  proprium 
est  Ovidii,  aUenum  esse  ab  Livio,  illud  de  desiderio  quod  habet 
Livius  non  ita  esse  apud  Ovidium.  Quid  ergo  est?  Uterque  habet. 


*)  Longe  pinidentius  aliis  iudicat  Nordenus  (antike  Kunstprosa)  p  235, 
quamquam  ne  ei  quidem  me  lateor  adsentiri  in  omnibus. 


Livius  Lxra 

quod  Ennio  acceptum  ferat,  inter  ipsos  quod  conferatur  tenue  est: 
nisi  quod  Proculi  lulii  partes  fuisse  apud  Ennium  quae  sunt  in 
fastis  et  apud  Livium  probabile  est,  si  quidem  probabiliter  versus 
Bomulus  in  caelo  eqs  (ann.  i  fr.  lxii)  eius  nuntio  tribuitur,  quamquam 
similem  orationem  nec  Ovidius  habet  neque  Livius.  In  singulis  quae 
Ehwaldus  maxime  sensu  quodam  numerosi  ductus  ex  capite  Livii 
ad  Ennium  revocavit,  fateor  mihi  valde  ambigua  videri.*) 

In  Liviana  oratione  quae  numerosi  quid  habent  aut  colore  poe- 
tico  distincta  sunt,  Ennio  vindicare  etiam  alia  via  conati  sunt.  Coe- 
lius  enim  Antipater,  de  quo  supra  p.  xxvi  disserui,  quem  Fronto 
dixit  studiose  aemulatum  esse  Ennium,  in  cura  scilicet  quaerendi 
et  eligendi  verba,  unus  est  eorum  scriptorum  belli  Hannibalici 
quos  Livius  in  ea  parte  annalium  adhibuit.  Itaque  sic  statuerunt, 
quae  numerosa  esse  aut  poetam  decere  in  Livii  verbis  viderentur, 
Enniana  quidem  esse  sed  non  ex  Ennio  verum  ex  aemulo  Ennii 
Antipatro  ad  Livium  pervenisse.  Quae  est  opinio  G.  SiegUni  quam 
exposuit  in  libello  a.  1879  edito  quo  Coelii  Antipatri  reliquias  col- 
legit.  Is  igitur  non  modo  versus  Hugii  et  Hageni  invento  procusos, 
quos  cum  olim  tum  rursus  nunc  certa  ratione  repudiandos  et  ab 
Ennio  procul  habendos  docui,  pro  veris  versibus  Ennii  habuit  non 
solum  sed  etiam  sua  parte  auxit,  verum  et  hos  et  quos  simiKter 
partos  adiecit,  etiam  veros  Ennii  versus,  qui  aliquid  similitudinis 
cum  verbis  Livii  haberent,  omnes  ad  Coelium  redire  et  ex  Coelio 
exceptos  esse  a  Livio  sibi  persuasit.  Paene  putaveris  Coelium  bellum 
Hannibalicum  versibus  composuisse,  quem  quidem  notum  est  traiec- 
tione  verborum**)  nonnumquam  pleniorem  sonum  sermoni  addere 
studuisse,  sed  ultra  progressum  aut  alienos  versus  sua  oratione  re- 
cepisse  nullo  quod  sciam  indicio  probatur,  nisi  quis  forte,  quod 
aemulatus  Ennium  dicitur,  prave  interpretatus  sit.  Sed  ut  nihil  di- 
cam  de  versibus  ficticiis,  quibus  mihi  videtur  fama  principis  poeta- 
rum  deturpari,  quaerere  libet,  cunctane  Livius  in  bello  Hannibalico 
a  Coelio  Antipatro  repetierit,  quem  plerumque  in  dissensu  auctorum 
testatur  sed  ita  ut  ei  fidem  prae  ceteris  non  habeat.  Nam  nisi  hoc 
ita  esse  statuas,  qui  licuit  quaecumque  numerosi  quid  habere  vide- 
rentur  in  his  libris  Livianis  temere  et  nulla  accurata  demonstra- 
tione  adhibita  ad  Coelium  revocare?***) 

Nondum  satis  dictum  est  de  Livio,   quamquam   quae   dicenda 

*)  Enniana  ex  Ovidii  versibus  si  quaeruntur,  quidni  fast.  ii  504  Bo- 
mulus  in  media  visiis  adesse  via  conferimus  cum  ann.  6  visus  Homerus 
adesse  poeta:  sed  visus  adesse  communis  dicendi  ratio  est,  qua  Ovidius  ipse 
vel  met.  xv  32  utitur,  ubi  non  est  quod  de  Ennio  cogitetur. 

**)  De  Antipatro  post  Frid.  Marxii  Stud.  Lucil.  Ed.  Nordenus  egit  an- 
tike  Kunstprosa  p.  176sq. 

***)  Diversi  generis  sunt  quae  de  Ennio  et  Livio  Ed.  Zamckius  et  quos 
ipse  laudat  in  Comment.  in  honorem  O.Ribbeckii  1888  p.  269sq.  (cf.  283n.) 
ingeniose  disseruit,  sed  ea  a  meo  itinere  absunt. 


LXIV  I.  fflSTORIA  ENOTI 

erant  iam  nimis  multa  sunt.  Nuper  enim  Ed.  Woelfflinus  (in  mus. 
Ehen.  L  1895  p.  152)  non   sanae   cupiditati   versus  Ennii   ex  Livio 
recuperandi  sua  auctoritate  novum   fervorem   addidit   neque   defuit 
successor.   Etenim   cum   apud  Livium  (ix  41,  18)  legeret   et  sieuM 
est  certamen,  scutis  magis  quam  gladiis  geritur  res,   advertit   eum 
haec  collocatio,  quae  pedestrem  scriptorem  parum  deceret,  et  quia 
meminerat  apud  Ennium  legi  iniicit  inritatus,  tenet  occasus,  iuvat  res 
et  peMtur  e  medio  sapientia,  vi  geritur  res,  conclusit  rationem,  Li- 
vium  hanc  hexametri  particulam  geritur  res  ab  Ennio  petitam  ser- 
vasse.  Miror  hoc  iudicium  in  homine  si  quis  alius  Livii  Livianique 
sermonis  peritissimo.   Nam  ne   dicam,   si   recte   pronuntiaveris    non 
geritur  res  sed  glddiis  geritur  res  ne  audiri  quidem  dactylicum  nu- 
merum,   collocatio  ista,   quae  principiimi  fuit  erroris,  frequens  est 
apud  Livium,  velut  x  43,  6  sed  cominus  gerebatur  res,  44,  1  ab  al- 
tera  parie  feliciter  gesta  res;  xxvui  2,  6  et  gladiis  geri  res  coepta  est; 
aut  X  36,  12  adeo  facUe  inclinata  res  (cf.  ibid.  13)   vel  xxiv  15,  7 
in  dubium  adducta  res:  haec  enim  quae  paucissima  sunt  ex  longe 
plurimis  qui  consideraverit  intelliget  Livium  hanc  postpositam  vocem 
monosyllabam  minime  fastidiisse  neque  in  ea  re  alieno  exemplo  duci. 
Woelfflini  praeceptoris  sui  consilia  exsecutus  nuper  S.  G.  Sta- 
ceyus  (in  Woelfflini  arch.  x  p.  17sqq.)  cum  stili  Liviani   initia  et 
progressus  pertractaret,  in  praefatione  et  illam  opinionem  Woelff  lini  et 
quae   idem  in  bello  Hispaniensi  similia  temptavit,  de  quibus  quid 
sentirem   supra  p.  xxx  dixi,   expresse  probavit,   quaedam  etiam  de 
Coelio  Antipatro  Ennii  aemulo  in  eam  sententiam,  quam  supra  re- 
pudiavi,  disseruit,  in  ipsa  autem  disputatione  ut  Livianae  orationis 
colorem  poeticum  declararet,  multos  dicendi  modos  qui  sunt   apud 
Livium  et  in  Ennii  reliquiis  apparent  aut  apud  alios  poetas,  inpri- 
mis  Vergilium,   occurrunt,   et  Ennio   principe   inventos  et  inde  ad 
Livium  propagatos  demonstrare  studuit.  In  quibus  etsi  non  nego  multa 
diligenter  et  utiliter  esse  observata,  tamen  multum  abest  ut  omnia 
quae   vult   ex   imitatione   Enniana   fluxisse   concedam.   Omnino   hac 
via,  ut  hinc  illinc  sublatae  dictiones  in  poetae  usu  et  apud  Livium 
ostendantur,  mihi  fieri  non  posse  videtur,  ut  vera  natura  eloquii  Li- 
viani   et  quid  sit  in  eo  decoris  poetici  recte  taxetur.  In  qua  re  si 
quid  sentio  hoc  inprimis  agendum  est,  ut  Livius   cum  Livio  accu- 
ratissime  conferatur  h.  e.  ut  usus  Livianus  subtilissima  observatione 
pateat  totus:  vel  pauca  quae  supra  tetigi  videntur  indicio  esse,  sic 
demum  diiudicari  posse  quae  Livii  propria  sint  et  quae  aliena.  Deinde 
quo  nunc  uti  solent  concludendi  modo,  ut  ex  duobus  notis  colKgant 
tertium  quod  est  ignotum,  is  mihi  videtur  seminator  esse  multorum 
inanium  et  incredibilium:  quia  hoc  habet  Livius  et  habet  Vergilius, 
qui  tandem  ex  ea  re  sola  consectarium  fiat,  ergo  hoc  peperisse  En- 
nium?  Denique   in  iis,  quae   supra   apud  Livium   concessi   retinere 
memoriam  Ennii,  res  et  sententia  momentum  faciebant,  et  hoc  ita 


VERRIUS  FLACCUS.    FESTUS  LXV 

arbitror  oportere  in  hac  quaestione,  ut  sermonis  filum  ne  umquam 
neglecta  rerum  condicione  aestimetur.  Ceterum  etiam  infra  in  Clau- 
diano  necesse  erat  de  imitatione  Enniana  quaereretur. 

In  mediam  Augusti  aetatem  cadit  is  qui  princeps  eo  tempore 
grammaticorum  fuit,  Verrius  Flaccus,  de  cuius  vita  et  rebus  quae 
tradit  Suetonius  qui  inter  illustres  eum  professores  (c.  17)  recepit, 
olim  disceptavi  in  prooem.  a.  1877/78,  neque  de  iis  sententiis  quas 
tum  probavi  et  stabilire  studui  discessi.  Sed  hoc  nunc  non  agen- 
dum  est.  Verum  quia  in  grandi  opere,  quo  priscorum  vocabulorum 
usum  et  sensum  interpretandum  sibi  sumpsit,  non  exiguam  partem 
Ennii  carminibus  tribuit,  qua  ratione  id  instituerit  et  quid  inde 
redundaverit  ad  conservandam  Ennii  poetae  memoriam  quaerendum 
est.  Hoc  opus  Verrii  quoniam  non  integrum  sic  ut  ex  conditoris 
manu  exierit  ad  nos  pervenit  sed  eius  epitoma  tantum  et  duplex 
quidem  a  duobus  hominibus  nescio  quam  doctis  et  peritis  diverso 
tempore  et  disparibus  consiliis  facta,  et  earum  quae  antiquior  est, 
ne  ea  quidem  nisi  cum  ingenti  iactura  infelici  casu  facta  ad  nostram 
memoriam  propagata  est,  apparet  quanta  difficultate  laborare  necesse 
sit  eum  qui  ex  his  deductis  rivis  saepe  intermittentibus  nec  umquam 
satis  uberibus  ipsum  caput  et  fons  quale  fuerit  quaerendo  repraesen- 
tare  studuerit.  Sed  ea  investigatio  saepe  multis  agitata,  postremo 
quod  sciam  a  Eich.  Reitzensteinio  quaestionibus  Verrianis  a.  1887 
Vratislaviae  editis  cum  prospero  successu  ad  finem  quendam  deducta, 
a  meo  instituto  aliena  est,  qui  hoc  tantum  ago  ut  quanta  pars  ver- 
suum  Ennianorum  in  ista  duplici  quam  dixi  epitoma  servata  sit  edo- 
ceam  modosque  quibus  qui  exstant  perscripti  sint,  ut  cum  fide  iis 
utare,  proponam,  simul  hoc  secutus,  quantum  eius  fieri  potest,  ut 
quae  ratio  in  iis  afi"erendis  Verrii  ipsius  fuerit  intelligatur.  In  qua 
re  ne  quis  obiiciat,  in  unius  poetae  reliquiis,  cum  Verrius  tot  poeta- 
rum  scriptorvimque  monumenta  excusserit,  nihil  utile  posse  indagari, 
hoc  dico,  Verrio  singulorum  scriptorum  libros  per  se  perquirendos 
et  quae  ex  quovis  repetita  essent  separatim  in  ordinem  redigenda 
fuisse,  neque  necesse  esse  eius  morem  modumque  in  omnibus  eun- 
dem  fuisse.  Hoc  igitur  obtinemus,  Verrium  Flaccum  ipsum  Ennii  car- 
mina  inspexisse  et  quae  usui  essent  ex  iis  excerpsisse,  quamquam 
idem  etiam  glossematorum  scriptores  (p.  1 70,  8  Th.),  quos  Varro  quoque, 
et  Ateium  philologum  in  libro  glossematorum  (p.  196,  18)  citavit. 
Itaque  sic  agemus,  ut  primum  Festum  adeamus,  qui  quam  ex  Verrio 
epitomam  (secundo  vel  tertio  p.  Chr.  saeculo)  confecit,  eius  pars  in 
codice  Farnesiano  exstat,  altera  nisi  ex  apographis  doctorum  edi  non 
potuit,  quae  differentia,  quam  nunc  non  perseqiiimur,  numquam  non 
attendenda  est,  deinde  quae  Paulus  ex  Festo  excerpsit  (saec.  p.  Chr. 
viii)  tam  ibi  ubi  Festum  comitatur  quam  ubi  nuUa  particula  Festi 
superest  consulamus,  ex  illis  ut  percipiatur  qualia  et  cuius  usus  smt 
haec  quae  eius  fide  sola  nitantur. 

Ennius  ed.  Vahlen.  6 


LXVl  I.  HISTORIA  ENNII 

Itaque  ad  Festum  redeunt  praeter  cetera  versus  multi  annalium 
et  tragoedianim  nonnullarum.  Et  qui  sunt  annalium  secundum  ordi- 
nem  librorum  citantur,  quod  his  exemplis  cognoscitur:  p.  172, 1  Ennius 
l.  VI  .  .  .  et  l.  xvi\  p.  194,  14  E.  m  l.  ii .  .  .;  item  in  l.  v .  .  .;  item 
in  l.  viii\  p.  348,  6  E.  inprimo  .  .  .;  [idem  inj  secundo . . .;  p.  426,  3 
E.  l.  I  .  .  .  et  l.  II.  .  .;  p.  428,  12  E.  l.  i. . .;  et  l.  iii . . .;  l.  vii . . .; 
l.  XI .  .  .;  p.  476,  18  E.inl.  i .  .  .;  l.  vii .  .  .;  in  l.  xvi  . . .;  p.  492,  5 
E.  l.  II .  .  .;  et  l.  XVI ....  Quo  magis  apertum  est  p.  340,  22  ubi  haec 
tradita  sunt  Ennius  l.  xl  .  .  .  idem  l.  xvi  .  .  . ,  priorem  numerum 
falso  scriptimi  esse,  et  pridem  pro  xl  repositum  est  xi.  Semel  pecca- 
tum  est  in  ordine  p.  220,  25  E.  l.  xvi  ...  et  in  l.  viii  ....  Nam 
numeri  dubitari  non  potest  quin  recte  scripti  sint,  sed  licet  patefieri 
non  possit  unde  is  error  natus  sit,  tot  exemplis  adversarium  unum 
non  potest  impedire  quo  minus  pro  certo  habeatur  Verrium  anna- 
lium  libros  suo  ordine  excerpsisse  neque  in  ea  re  Festum  quicquam 
mutasse,  quem  credibile  est  Ennium  numquam  inspexisse,  sed  a  solo 
Verrio  pependisse.  Hlud  quoque  ex  ordine  primitivo  fluxit,  quod  tra- 
goediae  post  annales  citantur:  p.  236,  5  Ennius  l.  xiiii  .  .  .  et  in 
Iphigenia  .  .  .;  p.  346, 16  E.  l.  ii .  .  .  et  in  Cresphonte  .  .  .  et  inAndro- 
meda  .  .  .;  p.  424,  30  E.  in  sexto  .  .  .;  in  Andromacha  .  .  .;  p.  460, 13 
E.  1. 1 .  .  .]  et  in  Alexandro  ....  Annalium  libri  ut  exempla  docuerunt 
librorum  numeris  afferuntur:  annalium  (annali)  bis  tanttun  additum 
legitur,  p.  234,  27  Ennius  quom  dixit  in  1. 1  annalium .  •  •;  p-  284, 23 
ut  Ennius  annali.  l.  iii .  .  ..  Videtur  Verrius ,  si  recte  rem  intelligo, 
semel  tantum  in  primo  cuiusque  libri  versu  qui  affertur  titulum 
libri  addidisse.  Certe  p^  312,  11  in  his  laciniis  .  .  .  pes  df  I .  .  .  de 
ruit/ .  .  .1. 1  an  valde  dubia  res  est  quam  recte  restituerint  Ennius] 
l.  I  anfnalium,  de  quo  verbo  monui  in  actis  acad.  a.  1886  p.  11. 
Duplici  autem  vitio  peccavit  0.  Muellerus  quod  quae  p.  424,  30  in 
codice  sic  scripta  sunt .  .  .  Ennius  in  sexto/ .  .  .  ntus  in  occulto  mus- 
sa/  .  .  .  s  in  Andromacha:  ^di/  his  supplementis  (p.  298,  30)  edenda 
curavit  Ennius  in  seaio  [Annalium:  ijntus  in  occulto  mussa[bant  et 
Enniujs  in  Andr.  Citantur  autem  isto  modo  quem  allata  exempla 
demonstrant,  addito  libri  niunero  plerumque  nota,  perraro  nomine 
adhibito,  versus  Ennii  ex  his  annalium  libris:  nam  non  pari  lance 
tributi  sunt,  et  libri  iv  ix  xii  xiii  xv  xvii  xvm,  nisi  quid  me  fugit, 
nusquam  citantur:  ex  reliquis  libri  xvi  (ll)  n  (10)  i  (7)  ceteris  longe 
frequentius  afferuntur,  ceteri  semel  (v.  xim),  bis  (vi  vm  x),  ter  (m), 
quater  (xi),  quinquies  (vn)  apparent.  In  tragoediis  certus  ordo  non 
agnoscitur,  p.  346,  18  m  Cresphonte ...  et  in  Andromeda  se  excipiunt, 
p.  370,  27  in  Cresplionte  .  .  .  et  in  Hectoris  lytris.  Sed  citantur  suis 
nominibus  hae:  p.  314,  23  Ennius  Achillae  in  Aristarchi .  .  .;  436, 23 
E.  in  Achille  .  .  .;  —  532,  2  E.  in  Aiace  .  .  .;  —  270,  20  in  Alcxan- 
dro  loco  valde  mutilato;  460,  14  Ennius  ...  et  in  Alexandro  .  .  .; 
548,  24  E.  in  Alexandro  . . .;  —  346,  19  E....etin  Andromeda  . . .; 


VERRIUS  FLACCUS.   FESTUS  LXVU 

494, 12  Ermius  in  AnfdromedaJ  .  .  .;  570, 29  E.  in  Andromeda  . . .; 

—  424,  30  E.  in  sexto  .  .  .  in  AndromacJia  .  .  .;  —  346, 15  E.  .  .  .  et 
in  Cresphonte  .  .  .;  370,  27  E.  in  Cresphonte  .  .  .;  —  160,  33  En- 
nijus  Erechtkeo  .  .  .;  —  370,  29  E.  ...  et  in  Hectoris  lytris  .  .  .; 

—  236,  S  E.  .  .  .  et  in  Iphigenia . . .;  324,  28  in  Iphigenia  Enni . . .; 

—  234,  20  E.  in  Telamone  .  .  .;  —  124,  26  .E.  m  Telepho  .  .  .; 
486,  27  in  Telepho  .  .  .;  —  442,  l^  E.  in  Thyeste  ....  Quibus  for- 
tasse  accedit  p.  166,  5  Alcmeo,  quae  in  lacero  admodum  loco  nomi- 
nata  non  est  sed  ex  versus  citati  particula  agnoscitur.  Habemus 
tragoedias  12  vel  13,  non  magnum  numerum,  neque  multa  ex 
quaque  afferuntur.  Sed  tam  ad  annales  quam  ad  tragoedias  aliquot 
versns  addendi  sunt,  qui  mero  Ennii  nomine  allati  metrorum  genere 
aut  sententia  poscente  ad  hianc  vel  illam  partem  necesse  est  adscri- 
bantur.  Et  ad  tragoediam  quidem,  ut  mittamus  incerta  vel  nimis  la- 
cera,  pauca  sunt  quae  adiiciantur,  p.  234,  22  post  allatum  ex  Tela- 
mone  versum,  cum  pergit  item  alio  loco  '^Hector,  qui  haud  cessat 
ohsidionem  ohducere',  nimirum  aliam  tragoediam  dicit  quam  non  no- 
minat;  p.  484,  17  Ennius  "salmacida  spolia  sine  sanguine  et  sudore'; 
p.  561,  25  solo  Paulo  teste,  qui  numquam  tragoediam  appellat,  Ennius 
*is  hahet  coronam  vitulans  victoria.'  Plures  numero  sunt  versus  quos 
metrum  et  sententia  ad  annales  redire  iubet,  sed  eos  recensere  omitto, 
cum  praesertim  multi  eorum  non  possint  non  memorari  in  ea  dispu- 
tatione  quam  de  versuum  forma  a  Festo  laudatorum  instituam.  In 
qua  re  hoc  praecipue  dignum  est  quod  attendatur,  Festum  maximam 
partem  singulos  versus  afferre,  plenos  illos  quidem  numeris,  sed  sen- 
tentia  saepe  non  absoluta.  Id  quod  tam  in  bexametros  quam  in  sce- 
nicos  versus  cadit.  Cui  rationi  quae  adversantur  non  difficilem  expli- 
catum  habent,  velut  quae  scribit  p.  402,  15  w^  cum  ait  Ennius  ^a 
stirpe  supremo'  et  ^llia  dia  nepos'  et  Hupus  feta'  et  ^nuUa  metus', 
p.  234, 30  teste  Ennio  quom  dicat  ^de  muris  remgerit  Opscus',  p.  490, 19 
Ennius  hominum  multitudinem  ita  appellat  cum  ait  'spiras  legionibus 
nexit',  p.  314,  22  ^prolato  aere  astitit'  Ennius..cum  ait  significat  clipeo 
ante  se  protento,  haec  et  si  quae  sunt  similia  qui  consideraverit,  facUe 
perspiciet,  cur  maluerit  dimidiato  versu  integram  sententiam  afferre.  Sed 
quinquaginta  sunt  paulo  plus  aut  minus  hexametri  singulares  ex  anna- 
libus  petiti  plenis  numeris  sententia  non  integra.  Certe  qui  haec  citavit 

Quippe  solent  reges  omnes  in  rehus  secu/ndis  [ann.  355] 
Quande  tuas  omnes  legiones  ac  popularis  [ann.  136] 
Qui  clamos  oppugnantis  vagore  volanti  [ann.  422] 
Hic  occasus  datust,  at  Oratius  inclutus  saltu  [ann.  129], 
plenos  versus  citare  voluit,  integras  sententias  non  curavit:  quod  eo 
magis  apparet  in  ultimo  borum,  quia  verba  at  Oratius  i.  s.,  quorimi 
imperfecta  est  sententia,  ne  requirebantur  quidem  ad  eam  rem  quam 
agebat,   sed  mancum   esse  versum  noluit:   itaque  saepius,   id  quod 
quam  brevissime  significavi  in  liis 

e* 

1 


LXVin  I.  HISTORIA  ENNH 

Si  quid  me  fuerit  humanitus,  (ut  teneatis)  [ann.  125] 
Montibus  ohstipis  obstantibus,  (unde  oritur  nox)  [ann.  420] 
Prodinunt  famuli,  (tum  candida  lumina  lucent)  [ann.  156] 
Primus  senex  bradys  in  regimen  (bellique  peritus)  [ann.  423]. 
Eodemque  consilio  versus  a  suo  initio  citavit,  quamquam  coepta  oratio 
non  continuabatur  neque  ea  ad  rem  pertinebat,  velut 

At  tu,  non  ut  sum  summam  servare  decet  rem  [ann.  98] 
At  sese,  sum  quae  dederat  in  luminis  oi'as  [ann.  131] 
Cum  illud,  quo  iam  semd  est  imbuta  v&neno  [ann.  535]. 
Quae  ut  facile  neglecto  grammatici  consilio  decipere   poterant,   ita 
saepius  ab  interpretibus  prave  accepta  et  inutiliter  mutata  sunt  Pen- 
dentes  autem  sententias  nimis  quam  saepe  posuit, 

Aut  occasus  ubi  tempusve  audere  repressit  [ann.  294] 
Nox  quando  mediis  signis  praecincta  volabit  [ann.  433] 
Sed  sola  terrarum  postquam  permensa  parumper  [ann.  455] 
Postquam  lumina  sis  oculis  bonus  Ancus  reliquit  [ann.  149] 
et  eius  generis  plm"es.  Quae  qui  reputarit,  probabit,  opinor,  p.  234,  27 
(ex  apograpbis)  Ennius  quoque  quom  dixit  in  l.  i  annalium  ^[tumj 
face  vero  quod  tecum  precibus  pater  oraf  [ann.  20]  me  addita  tum  parti- 
cula  plenum  versum  restituisse,  quae  verba  prave  in  duos  dispesta 
sxmt;  et  p.  340,  30  (e  cod.  Fam.)  Ennim  in  l.  uii  '[heuj  quianam 
dictis  nostris  sententia  flexa  esf  [ann.  259]  particulam  non  a Verrio  omis- 
sam  sed  incuria  extritam;  porro  p.  394, 1  (e  cod.  Fam.)  Ennius  li  '[iam 
stabulisj  desunt,  rivos  camposque  remananf  [ann.  69]  additis  quae 
casu  vel  errore  omissa  sunt  versum  integrum  recuperari;  denique 
p.  324,  17  Ennius  ait  ^p^ni  solitis  uos  sacrificare  puellos'  [ann.  221], 
Verrium  plenimi  versum  dedisse  quo  modo  cumque  suppletur  sive 
Poeni  [disj  soliti  sive  alio  modo  (nam  ambiguum  est  propter  alterum 
testimonium  Nonii).  Id  quoque  puto  his  rationibus  stabiliri,  quod, 
quae  p.  402,  1  (et  425,  l)  tradita  sunt,  unius  versiculi  finibus  inclusi 
surum  unum  unus  ferre,  tamen  defendere  possent  [ann.  525],  cuius 
prior  pars  suspensa  est  ab  ea  sententia  quae  antecessit.  Quae  vero 
p.  424,  30  Ennius  in  sexto  / .  .  .  ntus  in  occuiU>  mussa/  in  codice  manca 
sunt,  eorum  supplementa  quibus  usi  sunt  nihili  fuisse  apparet,  sed 
plenam  versus  formam  revocai*i  oportere.  Sunt  quaedam  alia,  quae 
ob  mutilatam  condicionem  codicis  truncata  sunt,  sed  facile  in  inte- 
gritatem  hexametrorum  revocari  possunt.  Vermn  iisdem  rationibus 
nisi  fallor  comprobabitm-  etiam  quod  versus 

Occiduntur.  ubi  potitur  ratus  Homulus  praedam  [ann.  75] 
Virgines,  nam  sihi  quisque  domi  Romanus  habet  sas  [ann.  101] 
Et  simul  effugit,  speres  ita  funditus  nostras  [ann.  128] 
distinxi,  ut  duarum  particiilae  sententiarum  essent,  quas  hic  illic  non 
difficile  erat  suppleri.  Idemque  fortasse  cadit  in  hunc  versum 

Omnes  ocdsi  occensique  in  nocte  serena  [ann.  396], 
quem  Festus  (ex  apogr.)  p.  236,6  aflFert  propter  occensi  pro  accensi. 


VERRIUS  FLACCUS.  FESTUS  LXIX 

Distingui  enim  haec  opinor  oportet,  quando  occisi  occensique  non  vi- 
dentur  in  unam  coire  sententiam:  nam  occensi  (h.  e.  accensi)  non 
possunt  dici  nisi  rogi,  ut  Vergilius  ait  Aen.  xi  188  circum  accensos  . . 
rogos,  qui  locus  totus  conferendus  est  nostro;  rogi  autem  accendi  so- 
lebant  nocte,  de  quo  more  Servius  ad  Aen.  v  1  et  vi  224;  occisi  vero 
nisi  fallor  dicuntur  sepulti  vel  sepeliendi,  ut  Servius  loquitur  ad 
Aen.  XI  24  hortatur  socios  ut  sepeliantur  occisi,  item  Macrobius  Sat, 
IV  4,  9  Aeneas  Jiortatur  ut  sepeliantur  occisi.  Duplex  igitur  sententia 
satis  perspicua,  supplementa  incerta:  temptabam  sepultij  Omnes  oc- 
cisi,  accensique  in  nocte  serena  [CoUuxere  rogi;  vel  impositique  rogis 
sunfj  Omnes  occisi,  accensique  in  nocte  serena  [CoUucent  flammis. 
Quorum  verba  supplementorum  ex  Vergilio  petita  sunt,  quem  vide 
georg.  IV  477  Aen.  vi  308  et  v  4. 

De  hexametris  dixi:  eadem  ratio  agnoscitur  in  versibus  tragicis, 
quorum  minor  est  numerus,  qui  plerique,  quod  quidem  per  codicis 
condicionem  cognoscere  licet,  item  sunt  versus  singulares,  modo  ple- 
nam  sententiam  exhibentes,  modo  pendentem  et  mancam.  Velut 
p.  346, 18  qui  traduntur  versus  duo,  eorum  Cresphontis  [ii] 

Ducit  me  uxorem  Uberorum  sibi  quaesendum  gratia 
plenam,  Andromedae  autem  [vii] 

Liberum  quaesendum  causa  familiac  matrem  tuae 
pendentem  sententiam  habet,  vel  hoc  par  versuum  quod  p.  234,  20 
affertur,  Ennius  in  Telamone  [v] 

Scibas  natum  ingenuum  Aiacem,  cui  tu  obsidionem  paras 
item  alio  loco  (Hect.  lytr.  vii) 

Hector,  qui  haud  cessat  obsidionem  obducere, 
sunt  versus   integri,    sed   prior   absoluta   sententia,    alter   pendenti. 
Hector  enim  claudit  superiorem  sententiam,  ^uam  nos  nescimus,  ne- 
que   erat  quod  que  pro   qui  reponeretur.   Eundem  modum   agnosco 
p.  532,  2  Ennius  in  Aiace  [iv] 

Aiax:  misso  sanguine  tepido  tullii  efflantes  volant, 
nam  Aiax  ne  quid  versui  deesset  ex  priore  sententia  additum  est, 
quae   sic  fere  suppletur  percussus  iacetj  Aiax:  misso  sanguine  eqs. 
Nec  dubitandum  videtur  quin  p.  460,  15  in  Alexandro  [iv] 
Hominem  appellat  'quid  lascivis,  stolide?  mn  intellegif 
non  inteUegis  recte  scribatur,  quod  adiectum  est  ut  versus  suam  men- 
suram  haberet  (nam  ad  rem  non  desiderabatur),  sed  ab  hac  interro- 
gatione  quod  pendebat  quia  extra  versum  erat  omissum  est.  Porro 
p.  370,  28  rursus  duo  versus  habes,  ex  Cresphonte  alterum  [v] 

Audi  atque  auditis  hostimenfum  adiui^gito, 
cuius  et  metrum  et  sententia  integra  est,  alterum  ex  Hectoris  lytris  [x] 

Quae  mea  comminus  machaera  atque  hasta  hostibifis  manu 
sic  opinor  recte  scriptum,  sed  ut  numeris  nihil,  sententiae  ad  manti 
addendum  missa  vel  iacta  desit.  Ad  hanc  rationem  licet  fortasse  etiam 
declarare  versum  satis  obscurum  de  Andromeda  [v]  p.  570,  29 


LXX  I.  fflSTOEIA  ENNn 

Circum  sese  urvat  ad  pedes  a  terra  quadringentos  caput. 
Quem  versum  integrum  esse  et  recte  scriptum  adnotavi  (neque  qua- 
drlngentos  impedit)  et  ad  feram  interemptam  vel  interimendam  posse 
referri.  Sic  autem  putabam  explicari,  ut  hac  duplici  quae  videatur 
esse  sententia,  priore  fera  circum  sese  urvare,  altera  eadem  ad  pedes 
a  terra  quadringentos  caput,  sed  ut  verbum  toUit  vel  attollit  addatur 
quod  quia  versus  non  capiebat  praetermissum  est,  et  fera  igitur  ca- 
put  ad  tot  et  tot  pedes  a  terra,  hoc  est  in  immensam  altitudinem, 
sustulisse  dicatur.  In  qua  me  explicatione  confirmavit  versus  Ovidii, 
cuius  me,  si  recte  memini,  Plasbergius  admonuit,  qui  in  eadem  re 
narranda  (metam.  iv  720)  de  fera  dicit 

Vul/nere  laesa  gravi  mado  se  sublimis  in  auras 
Attollit,  modo  subdit  aquis,  modo  more  ferocis 
Versat  apri,  quem  turha  canum  circumsona  terret. 
Illud  est  addendum  ut  penitus  usum  Verrianum  perspiciamus  quo  is 
versus  Ennianos  excerptos  in  suum  opus  transtulerit,  quod  qui  ple- 
rumque  versus  singulares  attulerit  nonnumquam  duos  vel  tres  conti- 
nuos  laudavit  sed  eos  integros:  p.  346,  15  (cf.  120,  19  ex  quo  loco 
lacero  et  corrupto  nihil  certi  cognosci  potest) 
Ostia  munita  est:  idem  loca  navibus  pulchris 
Munda  facit,  nautisque  mari  quassentihus  vitam  [ann.  144sq.]. 
Duo  sunt  versus  pleni  ob  unum  quaesendi  verbum  allati,  sed  allati 
ita  ut  tam  initio  quam  in  extremo  versu  ad  sententiam  perficiendam 
aliquid  desideretur,  neque  in  ea  re  Verrius  a  consuetudine  sua  desci- 
visse  videatur.  Alterum  exemplum  p.  476,  24 

Nec  quisquam  sophiam  sapientia  quae  perhibetur 
In  sonmis  vidit  prius  quam  sam  discere  coepit  [ann.  218  sq.]. 
Nihil  voluit  ex  integritate  versuum  abesse,  quainquam  ad  sam  pro- 
nomen  explicandum  defungi  paucioribus  poterat.  Tres  versus  compo- 
suit  p.  188,  16 

Veluti  si  quando  vinclis  venatica  vdox 
Apta  solet,  si  forte  [ferasj  ex  nare  sagaci 
Sensit,  voce  sua  nictit  ulu^atque  ibi  acute  [ann.  340  sqq.]. 
Totum  simile  exponit  ut  unum  nictit  explicetur,  sed  cui  rei  simile  ad- 
hibeatur  reticet.  Sed  ex  his  exemplis  si  quid  colligi  potest,  haud  scio  an 
Verrius  etiam  de  tragoedia  duos  versus  integros  uno  tenore  attulerit 
p.  436,  23  subices  Ennius  in  AchUle  [vi]  pro  subiectis  posuit  cum  dixit 
nubes 

Per  ego  deum  [suhlimas]  suhices  umidas 
Unde  oritur  imber  sonitu  saevo  et  spiritu. 
SublinMS  quod  librarii  culpa  in  Festi  codice  desideratur  aliunde  ad- 
iectum  est  et  omnino  scriptura,  quae  quasdam  labeculas  traxit,  ex 
aliis  testimoniis  correcta.  Duos  versus  Verrius  afferre  maluit  quam 
subsistere  in  uno  qui  ad  rem  declarandam  satis  erat.  Sed  a  sua  con- 
suetudine  discessisset  si  pro  duobus  senariis  integris  dimidiatum  cum 


VERRIUS  FLACCUS.  FESTUS  LXXI 

pleno  septenarium  posuisset.  Sic  enim  Gellio  teste,  qui  subicis  prima 
longa  pronuntiari  dixit,  versus  ordinarunt  Lachmanno  auctore 
per  ego  deum  sublimas  subicis 
Umidas,  unde  oritur  imber  sonitu  saevo  et  spiritu. 
Neque  eam  rationem  deserui,  quamquam  dubitare  coepi  quam  recte 
hoc  instituatur;  cui  rei  cum  Verrii  usus  adversatur  tum  conformatio 
ipsa  sententiae,  quae  optime  in  duos  versus  tribuitur  ut  oratio  iurantis 
ab  initio  prioris  ordiatur.  Itaque  credibile  fit  Ennium  sicbicis  prima 
brevi  dixisse  idque  Verrium  secutum  esse.  Quod  ne  quis  deneget  fieri 
potuisse,  late  patet  hoc  genus  compositorum  similiumque  vocabulorum, 
quae  varia  i  litterae  natura  prohibet  omnia  ad  unam  nonnam  revocari. 
Sed  esto:  neque  enim  hanc  quaestionem  hoc  loco  evolvere  possum. 
Quos  vero  Gellius  subicis  pronuntiantes  audivit,  difficile  diiudicatur 
merone  pronuntiandi  errore  in  brevi  syllaba  usi  sint,  an  forte  errore 
errorem  pariente  subici'  umidas  recitarint,  quod  genus  in  longa  syllaba 
olim  quibusdam  non  displicuisse  Servius  testis  est  in  Aen.  xii  709.  De 
quo  usu,  qui  ne  ab  Ennio  quidem  alienus  erat,  Er.  Leo  disputat  in 
quaestionibus  Plautinis  p.  298  sq. 

Festum  tractavimus  h.  e.  quae  certius  ad  Verrium  Flaccum  con- 
ditorem  operis  referre  liceat,  quem  vidimus  quanto  opere  a  Varrone 
aut  a  Cicerone  non  solum  copia  servatorum  sed  etiam  toto  genere 
citandi  distaret.  Quae  vero  Paulus  Diaconus  ex  Festo  excerpsit,  non- 
numquam  in  recuperandis  iis  quae  in  codice  Festi  gravius  lacerata 
aut  truncata  sunt  perquam  utilia  fuerunt,  sed  quamquam  nonnullos 
versus  Ennii  solus  servavit  (velut  p.  559,  7;  561,  25),  tamen  universe 
iudicanti  non  poterit  non  maxime  socordia  excellere  videri:  qui  En- 
nium  quidem  saepe,  nusquam  tragoediae  titulum  aut  annalium  librum 
laudat,  et  in  iis  quae  iuxta  Festum  leguntur  ne  versus  quidem  semper 
aut  non  plenos  attulit,  in  iis  vero,  quae  hodie  a  solo  Pauli  testimonio 
pendent,  praecipue  in  piima  operis  parte  (ab  A  ad  M),  permultas 
glossas  cum  explicatione  habet,  quas  alienis  indiciis  constat  ad  Ennium 
redire,  ipse  poetae  nec  volam  nec  vestigium  exhibet. 

Eestat  ut  indicemus  quae  praeter  annales  et  tragoedias  de  aliis 
scriptis  Ennii  in  Festi  excerptis  memorantur.  In  iis  quae  p.  540,  4 
post  citatum  Ennii  l.  vii  leguntur  et  in  nasota  ^alius  in  mari  vult 
magno  tenere  tonsam'  [Sot.  m]  agnoscimus  iam  a  Varrone  laudatum 
Sotam  Ennii,  cui  carmini  sententiae  cognatio  suadet  ut  adscribantm' 
quae  Festus  p.  538, 11  et  Paulus  539,  6  afferunt  Ennii  ^alii  rhetorica 
tongenf  [iv].  Quae  vero  Paulus  p.  41,  25  scribit  ^Cyprio  bovi  meren- 
dam'  Ennius  Sotadico  versu  cum  dixit  significavit  eqs  [Sota  nj ;  idem 
cum  dicit  'propter  stagna  ubi  lanigerum  genus  piscibus  pascit'  esse 
paludem  demonstrat  eqs  [sat.  inc.  vii],  eorum  prima  notatum  metronmi 
genus  item  ad  Sotam  referri  iubet,  alterum  versum  satmis  adscriben- 
dum  duxi,  hunc  et  quae  leguntur  p.  444,  3  Ennius  'subulo  quondam 
marinas  propter  astabat  plagas'  [sat.  inc.  vi],  et  p.  490, 11  Ennius 


LXXn  I.  HISTORIA  ENNII 

^quaenmi  m  scirpo  soUti  quod  dicere  nodunC  [sat.  inc.  x].  Quod  si  pro- 
babiliter  institui,  consequitur  ut  Verrius  credatm-  etiam  Ennii  satura- 
rum  libris,  quamquam  nusquam  aperte  significavit,  operam  dedisse. 
Denique  quae  Paulus  p.  563,  3  affert  Ennius  ^vel  tu  dictator  vel  equo- 
rum  equitumque  magister  esto  vel  consuV,  quae  certis  testimoniis  con- 
stat  ad  Scipionem  Africanum  pertinere,  cum  similibus  a  Cicerone 
laudatis  in  carmine  collocavi  cui  Scipio  inscriptum  est  [rv]. 

Ne  Ula  quidem  praeteribo  quae  Festus  tradit  p.  450, 18  '^sus 
Minervam'  in  proverhio  est,  ubi  quis  id  docet  alterum  cuius  ipse  inscius 
est.  Quam  rem  in  medio  quod  aiunt  positam  Varro  et  EuJiemerus  i/n- 
eptis  mythis  involvere  maluerunt  quam  simpliciter  referre.  Quae  dicit 
Varro  et  Euhemerus  possunt  in  eum  modum  intelligi,  quo  saepius 
duorum  testium  nomina  copulantur,  quorum  alter  alterum  laudaverat, 
et  EnniiEubemerum  Varroni  cognitum  fuisse  supra  p.  xxxn  memoratum 
est  (Eub.  xiii).  Sed  tamen  incertum  est  illa  ad  Euhemerum  rectius  an 
ad  Ennii  Euhemerum  referantur. 

Postremo  quae  apud  Festum  in  glossa  solitaurUia  p.  412,  27  le- 
guntur  quod  si  a  sollo  (h.  e.  ut  supra  dixit  sollum  Osce  totum)  et 
tauris  earum  hostiarum  ductum  est  nomen  antiquae  consuetiidinis,  per 
unum  L  enuntiari  non  est  mirum,  quia  nulla  tunc  gemindbatur  Uttera 
in  scribendo.  quam  consuetudinem  Ennius  mutavisse  fertur,  utpote 
Graecus  Graeco  more  usus,  quod  ilU  aeque  scribentes  ac  legentes  dupU- 
caba/nt  mutas  (conf.  p.  534, 1 — 5),  ea,  quibus  supra  usus  sum  in  vita 
Ennii  p.  ix,  non  videntur  ad  librum  aut  disputationem  Ennii  redire, 
sed  quem  ab  Ennio  mutatum  dicunt  morem  scribendi  ex  ipsius  libris 
qui  tum  exstabant,  ut  Ciceronem  vidimus  ad  ipsius  antiquos  Ubros 
(p.  XLiii)  provocare,  probabile  est  cognitum  esse. 

Qui  proximi  Augusti  principatum  attigerunt,  Hyginus  et  Euti- 
lius  Lupus,  iis  quae  necessitudo  cum  Ennio  fuerit  dici  vix  potest. 
Hygini  quidem  quae  dicuntur  fabulae  habent  c.  viii  hanc  inscriptio- 
nem  Eadem  (praecessit  vn  Antiopa)  Euripidis  quam  scribit  Ermius, 
errore  quidem  (nam  Antiopa  Pacuvii  erat,  non  Ennii),  sed  is  error 
tamen  natus  est  ex  recordatione  Ennii,  et  praeter  ceteras  fabularum 
inscriptiones,  Alexandrum  dico,  Erechtheum,  Andromedam,  Iphigeniam, 
Telephum,  quas  tragoedias  Ennius  aut  solus  aut  primus  composuit, 
mprimis  hae  Hectoris  lytra  et  Medea  exul  non  videntur  nisi  ex  En- 
nio  petitae  esse.  Sed  tam  de  condicione  harum  fabularum  quam  de 
origine,  utrum  redeant  ad  lulium  Hyginum  Augusti  libertum,  de  quo 
Suetonius  in  grammaticis  (c.  20)  agit,  an  ad  alium  eius  nominis,  omnia 
obscura  sunt  et  incerta.  In  Eutilii  autem  Lupi  figuras  sententiarum 
(i  12),  quem  coniectura  intulerunt  Enni  versum  (scen.  408),  plane- 
singulare  est  et  unicum  exemplum  in  hoc  genere  scriptorum  quibus 
ille  utitur. 

Ad  Vitruvium  fama  quidem  celeberrimi  poetae  pervenit,  quam 
ille  existimationem  his  verbis  expressit  de  architectura  ix  praef.  16 


VALERIUS  MAXIMUS.    SENECA  LXXHI 

qui  litterarum  iucwnditatibus  intindas  habent  rnentes  non  possunt  non 
in  suis  pectoribus  dedicaium  habere  sicuti  deorum  sic  Ennii  poetae 
simulacrum. 

Tiberii  aetate  qui  fuenint  Valerius  Maximus,  Phaedrus,  Velleius, 
eorum  Valerius  quantum  Ennii  legerit  incei-tum,  qui  cum  haec  per- 
scribat  (viii  14,  l)  superior  Africanus  Enni  poetae  effigiem  in  monu- 
mentis  Corneliae  gentis  conlocari  voluit^  quod  ingenio  eius  opera  sua 
inlustrata  iudicaret,  non  quidem  ignarus,  quam  diu  Bomanum  impe- 
rium  floreret  et  Africa  Italiae  pedibus  esset  subiecta  totiusque  terrarum 
orbis  summum  columen  arx  CapitoUna  possideret,  eorum  exstingui  me- 
moriam  non  posse,  si  tamen  Utterarum  quoque  ilUs  lumen  accessisset, 
magni  aestimans,  vir  Homerico  quam  rudi  atque  inpoUto  praeconio 
dignior,  magnifica  oratione  varia  miscuit,  qui  quidem  famam  illam  de 
statua  Ennii  in  Scipionum  monumento  posita  (de  qua  supra  p.  xix  egi) 
ex  Cicerone  et  Livio  petiit,  sed  etiam  Horatii  (c.  iv  8)  memor  fuisse 
et  sententiam  quam  Suida  vel  Aeliano  teste  Ennius  ipse  de  sua  Sci- 
pionis  laude  pronuntiarat  (Scip.  i)  alicunde  videtur  cognitam  habuisse. 

Phaedrus  Augusti  libertus  meminit  (iii  epil.  poet.  34)  se  poe- 
tae  sententiam  legisse  ^palam  muttire  plebeio  piaculum  esf  quae  Te- 
lephi  est  in  Ennii  tragoedia  [ii];  idem  quae  de  Medeae  argumento 
perhibet  (iv  7,  6sqq.),  eorum  pauca  videntur  ad  Ennianae  tragoediae 
memoriam  redire. 

Velleius  autem  Paterculus  cum  ita  scribit  (i  1 7)  nisi  aspera  ac 
rudia  repetas  et  inventi  laudanda  nomine  in  Accio  circaque  eum  Bomana 
tragoedia  est,  didcesque  Latini  leporis  facetiae  per  CaeciUum  Teren- 
tiumque  et  Afranium  suppari  aetate  nituerunt,  et  ii  9  clara  etiam  per 
idem  aevi  spatium  fuere  ingenia  in  togatis  Afrani,  in  tragoediis  Pa- 
cuvi  atque  Acci  usque  in  Graecorum  ingeniorum  comparationem  evecti 
magnumque  inter  hos  ipsos  facientis  operi  suo  locum  eqs,  palam  facit 
Ennii  tragoedias,  quas  Cicero  in  caelum  tollebat  et  quas  Horatii 
tempora  in  scena  spectabant,  iam  mortuas  esse  aut  ad  rudia  et  aspera 
reiectas. 

Fama  poetae  quondam  celeberrimi  paulatim  decrescente  mirum 
non  est  iam  Neronis  aetate  Senecam  contemnere  Ennium,  Persium 
autem  irridere.  Senecam  ut  omittam  sententias  quasdam  Ennianas 
poeta  non  nominato  laudare,  in  ludo  8,  3*)  ^caeU  scrutatur  plagas' 
(Tphig.  xii);  de  benef.  iv  27,  2  Fabius,  ^qui  cundando  restituit  rem' 
(ann.  xu  fr.  ii);  ad  Polyb.  de  cons.  11,  2  ^ego  cum  genui,  tum  mori- 
turum  scivi'  (Telam.  ii),  quantopere  carmina  Ennii,  quo  se  non  de- 


*)  Nam  in  eodem  ludo  9,  4  quae  leguntur  cuni  sit  e  republica  esse  ali- 
queni  qui  cum  JRonmlo  possit  ^ferventia  rapa  vorare'  a  Martiale  (xiii  16) 
IrQitando  expressa,  ex  iis  haec  postrema,  quae  dactylicum  numerum  habent, 
dubitavi  tamen  ad  Ennium  (cum  Buechelero)  referre  propterea  quod  nescio 
quid  ridiculi  quod  a  Romulo  Enniano  abhorreat  in  verbis  persentiscere 
videor. 


LXXIV  I.  mSTORIA  ENNH 

lectari  subindicat  de  ira  m  37,  5,  illa  aetate  neglecta  iacuerint,  ex 
iis  perspicuum  fit  quae  epist.  58,  5  scribit  non  id  ago  nunc  hac  dUi- 
gentia  ut  ostendam,  quantum  tempus  apud  grammaticum  perdiderim, 
sed  ut  ex  hoc  intellegas  quantum  apud  Ennium  et  Aceium  verhorum 
situs  occupaverit,  cum  apud  hunc  quoque  qui  cotidie  excutitur  (Ver- 
giliutn  dicit)  aliqua  nohis  suhducta  sint.  Sed  Ennium  quantuli  fece- 
rit,  cognoscitur  ex  iis  quae  in  epist.  108  exponit,  cum  hoc  agat  ut 
Ciceronis  libros  de  re  publica  non  eadem  mente  eodemque  consilio 
pbilosopbum  et  pbilologum  et  grammaticum  adire  doceat,  hunc  pri- 
mum  vocabula  quorum  usus  mutatus  sit  sectari,  deinde  pergit  (33) 
Ennianos  colligit  versus  et  in  primis  Ulos  de  Africano  scriptos  'cui 
nemo  civis  neque  hostis  quivitpro  factis  reddere  opispretium'  (epigr.  m). 
ex  eo  se  ait  intdlegere,  opem  apud  antiquos  non  tantum  auxUium  sig- 
nificasse  sed  operam,  ait  enim  Ennius  neminem  potuisse  Scipioni  neque 
civem  neque  hostem  reddere  operae  pretium.  Fdicem  deinde  se  putat, 
quod  invenerit  unde  visum  sit  VergUio  dicere  ^quem  super  ingens  porta 
tonat  cadi'.  Ennium  hoc  ait  Homero  suhripuisse,  Ennio  VergUium, 
esse  enim  apud  Ciceronem  in  his  ipsis  de  re  puhlica  hoc  epigramma 
Enni  [iv  23]  'si  fas  endo  plagas  caelestum  ascendere  cuiquam  est,  mi 
soli  caeli  maxima  porta  patef.  Sed  ne  d  ipse  dum  aliud  ago  in  phi- 
lologum  aut  grammaticum  ddahar  eqs.  Apparet  Senecam  nec  Cicero- 
nem  neque  Enniiun  magni  facere.  Sed  ut  ipsi  haec  de  re  publica  Ci- 
ceronis,  quae  nobis  servata  non  sunt,  accepta  referuntur,  ita  ab  illo 
etiam  iniquiora  de  Ennio  in  iisdem  epistolis  proposita  Gellius  serva- 
vit  xn  2,  unde  facile  perspicitur,  quam  diversa  fuerint  diverso  tem- 
pore  de  Ennio  iudicia.  Is  igitur  ita  (nam  paene  totum  caput  descri- 
bendum  est)  mihi  de  omni  eius  (Annaei  Senecae)  ingenio  deque  omni 
scripto  iudicium  censuramque  facere  mn  necessum  est,  sed  quod  de 
M.  Cicerone  et  Q.  Ennio  et  P.  VergUio  iudicavit,  ea  res  cuius  modi  sU, 
ad  considera/ndum  ponemus.  In  libro  enim  vicesimo  secundo  epistula- 
rum  moralium,  quas  ad  LucUium  composuit,  deridiculos  versus  Q.  En- 
nium  de  Cethego  antiquo  viro  fecisse  hos  dicit:  Hs  dictusf  eqs  (ann. 
306 — 308).  Ac  deinde  scripsit  de  iisdem  versihus  verha  haec:  admiror 
doquentissimos  viros  et  deditos  Ennio  pro  optimis  ridicida  latidasse. 
Cicero  certe  (Bi-ut.  15,  58)  inter  honos  eius  versus  et  Jws  refert.  Atque 
id  diam  de  Cicerone  dicit:  non  miror,  inquit,  fuisse  qui  hos  versm 
scriheret,  cum  fuerit  qui  laudaret,  nisi  forte  Cicero  summus  orator 
agd)at  causam  suam  et  volehat  hos  versus  videri  honos.  Postea  hoc 
etiam  addidit  insulsissime.  Apud  ipsum  quoque,  inquit,  Ciceronem  in- 
venies  etiam  in  prosa  oratione  quaedam,  ex  quihus  intdlegas,  Ulum  non 
perdidisse  operam  quod  Ennium  legit.  Ponit  deinde  quae  apud  Cice- 
ronem  reprehendat  quasi  Enniana,  quod  ita  scripserit  in  libris  de  re 
puhlica:  ^ut  Mendao  Laconi  quaedam  fuit  suavUoquens  iucunditcLS* , 

et  quod  alio  in  loco  dixerit  ^hrevUoquentiam  in  dicendo  colat.' 

De  VergUio  quoque  eodem  in  loco  verha  haec  ponit:  Vergilius  quoque 


SENECA.   PLINIUS  LXXV 

noster  non  ex  alia  causa  duros  quosdam  versus  et  enormes  et  aliqwid 
supra  mensuram  trahentes  interposuit  quam  ut  Ennianus  populus 
agnosceret  in  novo  carmine  aliquid  antiquitatis.  Sed  iam  verhorum  Se- 
necaepiget:  haec  tamen  inepti  et  insnUdi  hominis  ioca  non  praeteribo. 
Quidam  sunt,  inquit,  tam  magni  sensus  Q.  Ennii,  ut  licet  scripti  sint 
inter  hircosos,  possint  tamen  inter  unguentatos  placere ;  et  cum  reprehen- 
disset  versus  quos  supra  de  Cethego  posuimus,  qui  huiuscemodi,  inquit, 
versus  amant,  liqueat  tibi  eosdem  admirari  et  Soterici  lectos.  Ceterum 
ne  quis  se  falli  patiatur  verbis  quae  Seneca  de  magnis  sensibus  En- 
nii  dicit,  perspicuum  est,  in  his  omnibus  quae  affert  nihil  esse  quod 
ex  ipso  Ennio  promptum  sit,  sed  afferre  eum  aut  quae  fatetur  Ci- 
ceronis  esse  aut  quae  inde  petita  sunt. 

Tantum  de  Seneca.  Persius  autem  cum  sat.  6,  9  scribit  ^Lunai  por- 
tum,  est  operae,  cognoscite,  cives''  cor  iubet  hoc  Enni,  postquam  destertuit 
esse  Maeonides,  Quintus  pavone  ex  Pythagoreo,  apertum  est  et  a  scbo- 
liasta  adnotatur  somnia  Pytbagorea,  quae  Horatius  appellat,  ab  Ennio 
in  principio  annalium  exposita  dici,  neque  inisio  quae  est  in  verbis 
Persii  legentem  fugiet.  Qui  cum  in  prologo  dicat  nec  fonte  iabra  pro- 
lui  caballino  Nec  in  bicipiti  somniasse  Parnaso  Memini,  ut  repente 
sic  poeta  prodirem,  idem  somnium  Ennii  videtur  ludibrio  babere,  ex 
quo  se  ille  tamquam  alterum  Homerum  surrexisse  simularat. 

Ex  eadem  aetate  qui  fuerunt,  Pomponius  Mela  (n  66  p.  48, 13P.) 
Rudias  appellare  noluit  nisi  addito  Ennio  cive  nobilcs  (cf.  p.  vn); 
Valerium  autem  Probum,  de  cuius  docendi  consuetudine  Suetonius 
de  grammaticis  c.  24  nonnuUa  tradit  (cf.  prooem.  a.  1877/78  p.  9),  unum 
corte  testimonium  etiam  Ennii  curam  habuisse  docet,  Gellii,  qui  iv  7 
Yalerium  Probum,  quem  grammaticum  inter  suam  aetatem  praestanti 
scientia  fuisse  scribit,  in  epistula  ad  Marcellum  Ennii  versu  adhibito 
ex  libro  qui  Scipio  inscribitur  [vn]  docuisse  testatur  Hannibdlis  esse 
pronuntiandum.  Nam  ex  iis  quae  supra  p.  xxv  memoravi  de  notarum 
criticarum  usu  Probum  qui  vocatur  Ennio  suas  notas  adhibuisse  col- 
ligi  non  potest. 

Post  hos  obiter  memoratos,  quia  ipsi  Ennium  nisi  obiter  non 
memorarunt,  paulo  plus  utilitatis  poetae  attulit  Plinius  Secundus,  qui 
in  libris  naturalis  historiae,  quos  Vespasiano  inscripsit,  cum  immen- 
sam  copiam  diversissimorum  scriptorum  peragraret,  ne  Ennii  qui- 
dem  annales  praeteriit,  ex  quibus  quaedam,  quae  nemo  praeterea, 
sustulit,  primum  xviii  84,  ubi  scribit  pulte,  non  pane  vixisse  longo 
tempore  Bomanos  manifestum,  quoniam  et  pulmentaria  hodieque  dicun- 
tur,  et  Ennius  antiquissimus  vates  obsidionis  famem  exprimens  offam 
eripuisse  plorantibus  liberis  paires  commemorat.  Verba  affert  Ennii, 
non  versum,  quem  non  difficile  erat  ex  verbis  recuperare  (ann.  526). 
Intelligit  autem  offam  pultis  quam  Cicero  dicit  de  divin.  ii  35,  73. 
Obsidio  ista  quae  fuerit  nescitur.  Deinde  vii  101  fortitudo  in  quo 
maxime  exstiterit  immensae  quaestionis  est,  utique  si  poetica  redpiatur 


LXXVI  I.  HISTORIA  ENNH 

fabidositas.  Q.  Ermius  T.  Caecilium  Teucrtim  fratremque  eius  praecipue 
miratus  propter  eos  sextum  decimum  adiecit  a/mialem.  Ex  principio 
eius  libri  annalium  quem  dicit  haec  hausit,  quae  quomodo  accipienda 
essent  in  act.  acad.  a.  1886  p.  34 sq.  exposui.  Fabulam  etiam  de  Ennii 
statua  in  Scipionum  sepulcro  collocata  ab  eo  tradi  (vu  114)  supra 
p.  XIX  memoravi  et  verba  eius  artificiose  quaesita  perscripsi  et  expli- 
cui.  Nec  praetermisi  (p.  xxu  sq.)  quae  de  Pacuvio,  quem  Ennii  sorore 
genitum  dicit,  et  de  eius  gloria  quam  pingendi  arte  pepererit  (xxxv  1 9) 
testatus  est.  Haec  de  naturali  historia.  In  libro  grammatico  quem 
scripsit  sermonis  dubii  credibile  est  partem  quidem  versuum  Ennia- 
norum  lectam  fuisse  quam  Charisius  affert  toties  his  libris  citatis. 
Qua  de  re  suo  loco  dicendum  est. 

Domitiani  principatu  tres  sunt  poetae,  qui  se  Ennii  memores 
probant,  quamvis  non  pari  eum  iudicio  aestiment,  Silius  Italicus,  Sta- 
tius,  Martialis.  Quorum  Silius  magnus  laudator  fuit  Ennii.  Qui  quae 
de  eius  origine  attulit  (Pun.  xii  393  sqq.)  supra  in  vita  Ennii  p.  vm 
adhibui.  Sed  hoc  loco  fieri  non  potest  quin  totum  praeconium  quam- 
vis  prolijum  perscribatur. 

Non  equidem  innumeras  caedes  totque  horrida  facta 
Sperarim  tanto  digne  pro  nomine  rerum 
Pandere  nec  dictis  bellantum  aequare  calorem. 
390  Sed  vos^  Calliope,  nostro  donate  labori 

Nota  parum  magni  longo  tradantur  ut  aevo 
Facta  viri  et  meritum  vati  sacremus  honorem. 
Ennius  antiqua  Messapi  ab  origine  regis 
Miscebat  primas  acies,  Latiaeque  superbum 
395  Vitis  adornabat  dextram  decus;  hispida  tellus 
Miserunt  Calabri;  Hudiae  genuere  vetustae: 
Nunc  Budiae  solo  memorabile  nomen  alumno. 
Is  prima  in  pugna,  vates  ut  Thracius  olim 
Infestam  bello  quateret  cum  Cyzicus  Argo 
400  Spicula  deposito  Bhodopeia  pectine  torsit, 
Spectandum  sese  non  parva  strage  virorum 
Fecerat,  et  dextrae  gliseebat  caedibus  ardor. 
Advolat,  aeternum  sperans  fore  pelleret  Hostus 
Si  tantam  labem,  ac  perlibrat  viribus  hastam. 
405  Bisit  nube  sedens  vani  conamina  coepti 
Ft  telum  procul  in  ventos  dimisit  Apollo 
Ac  super  his:  ^nimium  iuvenis  nimiumque  superbi 
Sperata  hausisti.  Sacer  hic  ac  magna  sororum 
Aonidum  cura  est  et  dignus  Apolline  vates. 
410  Hic  canet  illustri  primus  bella  Itala  versu 
AttoUetque  duces  caelo;  resonare  docebit 
Hic  Latiis  HeUcona  modis  nec  cedet  honore 
Ascraeo  famave  seni.'  Sic  Phoebus,  et  Hosto 


SILIDS  ITALICUS.    STATIUS  LXXVII 

Ultrix  per  geminum  transcurrit  tempus  harundo. 
415  Vertvmtur  iuvenis  casu  perculsa  per  agros 
Agmina  et  effusae  pariter  dant  terga  catervae. 
Tum  pater  audita  nati  nece  turbidus  irae, 
Bo/rharicum  atque  immane  gemens,  transfigit  anhelum 
Pectus  et  ad  manes  urget  vestigia  nati. 
Haec  postrema  de  Hosto  et  patre  eius  Hampsicora,  quae  Silius  cum 
Ennii  rebus  coniunxit,  ex  Livio  sumpta  sunt  (xxni  41,  3.  4),  et  quod 
Ennium  in  Sardinia  pugnantem  facit,  credas  eum  poetae  ex  Sardinia 
insula  a  Catone  Romam  deducti  meraorem  fuisse.  Est  autem  egregia 
laus  quam  Silius  Ennio  tribuit  tam  in  iis  quae  ipse  perhibet  quam 
quae  Apollinem  praedicantem  facit,  qui  ex  iis  quae  facta  sunt  futura 
auguratur.    Quem  quod  dicit  primum  illustri  versu  bella  Itala  can- 
taturum  et  duces  caelo  sublaturum  (loquitur  paene  ut  Cicero,  cf.  ann. 
xn  fr.  iv),  annales  significat  laudatque  prope  eo  modo  quo  Lucretius 
laudavit  (vide  p.  xxix).  Sed  Silius  qui  bellum  Hannibalicum  libris  xvii 
Punicorum  descripsit,   non  sine  causa  memor  erat  eius  poetae   qui 
ante  eum  easdem  res  in  parte  quidem  annalium  pertractaverat.  Nec 
incredibile  est,  eum  saepius  ad  imitandum  priscum  poetam  se  de- 
disse.  Itaque  olim  in  Quaestionib.  Ennianis  (cf.  p.  lxii  et  lxiii)  Silii 
exemplo  quorundam  versuum  octavi  maxime  et  noni  librorum  senten- 
tiam  et  usum  locumve  demonstrare  studui,  neque  hoc  nunc  in  p.  ii 
huius  praefationis  omisi.  Postea  in  eam  rationem  qua  Silius  videretur 
Ennii  annalibus  usus  esse  Ern.  Wezelius  inquisivit  de  C.  Silii  Italici 
cum  fontibus  tum  exemplis  (Lips.  a.  1873),  qui  multa  congessit,  quibus 
Silium  ab  Ennio  pendere  ostenderet,  sed  saepius  versuum  Enniano- 
rum  sententiam  obiter  aut  prave  interpretatus  similitudines  inter  duos 
poetas  agnovit  quae  nuUae  sunt.  Itaque  pauca  tantum  praeter  ea  quae 
olim  attuleram  ex  eius  disputatione  sumpta  suis  locis  memoravi.*) 

Statius  Ennium  quanti  fecerit  apertum;  qui  in  genethliaco  Lu- 
cani  (silv.  ii  7,  75),  ubi  poemata  quae  Lucanus  editurus  esset  recen- 
suit,  ita  pergit 

Haec  primo  iuvenis  canes  sub  aevo, 

Ante  annos  culicis  Maroniani. 

Cedet  musa  rudis  ferocis  Enni 

Et  docti  furor  ardiius  Lucreti  eqs. 
Ubi  quod  Frid.  Vollmerus  doctissimus  silvarum  interpres  (p.  378)  haec 
de  Ennio  ad  Ambraciam  eius,  quam  fabulam  praetextam  habent,  re- 
ferenda  duxit  ob  eam  causam  ut  haec  responderent  iis  quae  Statius 
supra  v.  52  de  Lucano  dixit  Tu  carus  Latio  memorque  gentis  Car- 
men  fortior  exeres  togatum,  dubito  quam  recte  statuerit,  cum  Ambra- 


*)  Quem  a  Sieglino  p.  61  n.  laudatum  vidi  libellum  M.  Heynacheri 
tJber  die  Stellung  des  Siliiis  Italicus  unter  den  Quellen  zum  ziveiten  Punischen 
Kriege  {Berlin  1877)  mihi  comparare  quamvis  cuperem  non  potui. 


LXXVm  I.  HISTORIA  ENNH 

ciam  Ennii  nemo  nisi  Nonius  cognitam  habuerit,  qui  perpauca  ex  ea 
frustula  servavit.  Illa  non  posse  nisi  universe  de  Enniana  poesi  et 
inprimis  epica  intelligi  existimo,  et  rudis  Ennii  musa  vocatur,  quem- 
admodum  ab  Ovidio  Ennius  (cf.  p.  lx)  ingenio  maximus,  arte  mdis 
dicebatur,  ferox  autem  ea  mente  qua  Horatius  scribit  E.  et  sapiens  et 
fortis. 

Non  magis  Martialis  eum  magni  aestimavit,  quem  semel  appel- 
lat  nomine,  in  epigrammatum  quinto  10,  7,  cum  hanc  sententiam 
esse  quid  Jwc  dicam  vivis  qaod  fama  negatur  et  sua  qu^d  rarus  tem- 
pora  lector  amat  exemplis  cum  aliis  tum  hoc  de  Ennio  confirmat  I}n- 
nius  est  lectus  salvo  tibi,  Roma,  Marone.  Vere,  si  quidem  annales 
etiam  Vergilio  vivo  Romae  lectos  fuisse  Horatio  teste  constat.  Iterum 
XI  90,  5  cum  rudis  antiquitatis  studiosos  irridet,  non  nomine  eum 
sed  verbis  notat  quae  Enniana  esse  nemo  ignorabat  (ann.  489) 
Carmina  nulla  prohas  molli  quae  limite  currunt, 

Sed  quae  per  salebras  altaque  saxa  caduM, 
Et  tihi  Maeonio  quoque  carmine  maius  hahetur 

^Lucili  columdla,  hic  situs  Metrophanes* , 
5  Attonitusque  legis  Herrai  frugiferai' 

Accius  et  quidquid  Pacuviusque  vomunt. 
unde  inteUigitur  fuisse  etiam  illo  tempore  qui  annales  legerent. 

Quintilianus  *qui  extremis  Domitiani  annis  institutionis  oratoriae 
libros  scripsit  atque  edidit,  cum  poetas  omnes  et  scriptores  ad  unam 
utilitatis  rhetoricae  normam  referre  soleat,  x  1,  88  de  Ennio  hoc  me- 
morabile  iudicium  mixta  veneratione  cum  despicientia  fecit.  Ennium 
sicut  sacros  vetustate  lucos  adoremus,  in  quihus  grandia  et  antiqua 
rohora  iam  non  tantam  hahent  speciem  quantam  rdigionem;  propiores 
alii  atque  ad  hoc  de  quo  loquimur  magis  utiles.  Idem  in  capite  quod 
de  lectione  agit  i  8  cum  de  poetis  adhibendis  loquitur  ut  ita  dicat 
(8)  multum  veteres  diam  Latini  conferunt,  quamquam  plerique  plus 
ingenio  quam  arte  valuerunt,  inprimis  copiam  verhorum,  quorum  in 
tragoediis  gravitas,  in  comoediis  degantia  inveniri  potest,  confirmandi 
causa  haec  addit  (10)  denique  credamus  summis  oratorihus  qui  vete- 
rum  poemata  vel  ad  fidem  causarum  vel  ad  ornamentum  doquentiae 
adsumunt;  nam  praecipue  quidem  apud  Ciceronem,  frequenter  tamen 
apud  Asinium  etiam  d  ceteros,  qui  sunt  proximi,  videmus  Enni,  Acci, 
Pacuvi,  LucUi,  Terenti,  CaecUi  et  aliorum  inseri  versus  summa  non 
eruditionis  modo  gratia  sed  etiam  iucunditatis,  cum  poeticis  voluptati- 
hus  aures  a  forensi  asperitate  respirent  eqs.  Ennii  versus,  ne  de  aliis 
poetis  dicam,  Ciceronem  etiam  in  orationibus  (non  solum  in  philo- 
sophiae  scriptionibus)  decoris  causa  aut  ad  stabiliendam  sententiam 
afferre  soUtum  supra  selectis  exemplis  vidimus.  Quintilianus  autem, 
qui  in  ea  re  Ennium  non  praeteriit,  eiusdem,  opinor,  memor  est  cum 
veteres  Latinos  plerosque  plus  ingenio  quam  arte  valuisse  Ovidii  exem- 
plo  (p.  Lx)  dicit.  Carminum  Ennianorum  primum  laudat  annales,  cum, 


MARTIALIS.    QUINTILIANUS  LXXIX 

quod  dissimulationis  esse  exemplum  voluit,  Ciceronem  narrat  (vi  3,  86) 
de  Sexto  Annali  dicere  iussum  versum  de  sexto  annali  Ennii  [i]  re- 
citavisse  Quis  potis  ingentis  eqs.  Quae  res,  quam  nemo  nisi  Quintilia- 
nus  tradit,  novo  exemplo  patefacit,  quam  Ciceronem  numquam  me- 
moria  Ennianorum  destituerit.  Versus  vel  versuum  particulas  de 
annalibus  saepius  sine  titulo  aut  poetae  nomine  affert,  plerumque  quae 
aliunde  nota  sunt,  nee  est  quod  memorentur,  nisi  forte  quod  scribit 
XI  3,  31  (de  pronuntiatione)  ita  fiet  illud,  quod  Ennius  probat,  cum 
dicit  ^suaviloquenti  ore'  Cethegum  fuisse  (ann.  303),  non  quod  Cicero 
(Brut.  15,  58)  in  Ms  reprehendit  quos  ait  Hatrare,  non  agere';  aut 
quod  ait  ii  15,  4  Ttsi&ovg  dT^^iovQybv  quam  Graeci  appellarint  rheto- 
ricen  posse  Latine  persuadendi  opificem  dici:  neque  enim  inquit  mihi 
permiserim  eadem  uti  declinatione  qua  Ennius  M.  Cethegum  'suadae 
meduUam'  (ann.  308)  vocat.  De  tragoediis,  ut  omittam  expectorat, 
quae  vox  est  Alcmeonis  [ii],  viii  3,  31  afferri,  unam  Medeam  laudat 
(v  10,  84)  et  principium  notissimum  eius  fabulae  TJtinam  ne  in  nemore 
Pelio  eqs.  affert  sententiaeque  conformationem,  ut  Cicero  semel  atque 
iterum,  castigat.  Denique  Quintilianus,  quo  nihil  esse  acceptius  po- 
tuit,  saturae  Ennianae  argumentum  prodidit  (ix  2,  36):  de  fictioni- 
bus  enim  personarum  agens  ita  scribit  sed  formas  quoque  fingimus 
saepe,  ut  Famam  Vergilius,  ut  Voluptatem  ac  Virtutem,  quemadmo- 
dum  a  Xenophonte  traditur,  Prodicus,  ut  Mortem  ac  Vitam,  quas  con- 
tendentes  in  satura  [inc.  lib.  i]  tradit  Ennius. 

Proximis  a  Quintiliano  temporibus,  quem  videmus  carminum 
Ennianorum  notitiam  babere  et  poetam  quamvis  non  magni  faciat 
vetustatis  gratia  veneratione  quadam  colere,  fama  poetae  deminuitur, 
quem  Tacitus  in  dialogo  ne  appellat  quidem,  cum  Pacuvium  et  Ac- 
cium  saepius  (c.  20.  21)  tamquam  prisci  veterni  exempla  novis  poetis 
opponat.  Plinius  autem  Taciti  aequalis  semel  eius  mentionem  facit 
in  epistolis  (v  3,  6)  cum  se  aliorum  exemplis  quod  versiculos  parum 
severos  scriberet  ac  recitaret  defensitabat;  ibi  post  multorum  nomina 
eorum  qui  etiam  lusus  et  ioca  exprimere  non  recusarent  haec  ad- 
dit  inter  quos  vel  praecipue  numerandus  est  P.  Vergilius,  Cornelius 
Nepos,  et  prius  Accius  Enniusque. 

Eadem  fere  aetate  qui  fuerunt  graramatici,  Caesellius  Vindex, 
Flavius  Caper,  Velius  Longus,  usi  sunt  illi  quidem  etiam  Ennianis 
versibus,  velut  a  Gellio  (vi  2,  l)  vituperatus  Caesellius,  quod  versum 
annalium  [382]  quem  credidit  esse  meum  cor  prave  interpretatus  erat, 
vel  ab  eodem  Gellio  (xviii  0,  3)  ascitus  Velius  Longus  (ann.  326 sq.), 
sed  quia  nihil  eorum  exstat  nisi  quod  a  grammaticis  posterioris  aeta- 
tis  affertur,  velut  praeter  Gellium  a  Prisciano,  eorum  commemoratio- 
nem  praestabit  ad  illorum  tempora  et  usum  reiicere. 

Ad  Suetonium  qui  Hadriano  principe  scripsit  priusquam  acce- 
dam,  de  Hadriano  ipso  non  omittam  afferre  quae  Aelius  Spartianus 
in  vita  eius  (16,  6)  memorat:  controversias  declamavit,  Ciceroni  Cato- 


LXXX  I.  HISTORIA  ENNH 

nem,  VergUio  Ennium,  Sallmtio  Codium  praetulit  eademque  iactatione 
de  Homero  ac  Flatone  iudicavit.  Suetonius  autem  quae  in  libello  de 
grammaticis  de  Ennio  poeta  memoriae  prodidit,  et  quae  in  vita  Ennii 
in  virorum  illustrium  libros  recepta  exposuit,  nobis  quidem  nisi  per 
Hieronymi  notas  ad  Eusebii  canones  adiectas  non  servata,  ea  omnia 
supra  in  enarranda  Ennii  vita  ad  usum  vocavi.  Quae  vero  Reiflfer- 
scheidius  Suetonii  reliquiis  collectis  ex  aliis  grammaticis  velut  Dio- 
mede  ad  locupletandum  Suetonium  ascivit,  ea  suis  nominibus  afferre 
malui.  In  Caesaruxn  autem  vitis,  praeterquam  quod  Suetonius  Augusti 
epistolam  ad  Tiberium,  quae  Enniani  versus  memoriam  habet,  in  vi- 
tam  Tiberii  (c.  21)  reeepit  (cf.  supra  p.  lvi),  semel  versus  Ennii  de 
annalibus  mentio  facta  est  in  Octaviani  vita  c.  7  Augusti  cognomm 
assumpsit .  .  .  cum,  quibusdam  censentibus  Bomulum  appeUari  oportere 
quasi  et  ipsum  conditorem  iirhis,  praevaluisset,  ut  Augustus  potius  vo- 
caretur  non  tantum  novo  sed  etiam  ampliore  cognomine,  quod  loca  qm- 
que  religiosa  et  in  quibus  augurato  quid  consecratur  augusta  dicantur 
ab  auctu  vel  ab  avium  gestu  gustuve,  sicut  etiam  Ennius  docet  scribens 
(ann.  502)  "augusto  augurio  postquam  inclyta  condita  Eoma  est.'  Haec 
postrema  (a  quod)  si  sunt,  ut  creduntur,  a  Suetonio  aliena,  ne  de 
origine  additamenti  dubites,  quoniam  Paulus  Festi  ab  hac  glossa  in- 
cipit  augustus  locus  sanctus  ab  avium  gestu,  id  est  quia  ab  avibtis 
significatus  est  sic  dictus,  sive  ab  avium  gustatu  quia  aves  pastae  id 
ratum  fecerunt,  credibile  fit,  Paulum  cum  haec  ex  Festo  excerperet 
a  Festo  citatum  versum  Ennii,  id  quod  saepe  facit,  praetermisisse. 

Hadriani  aetate  fuit  etiam  Sextus  Pomponius,  qui  quod  in  di- 
gestis  I  2,  2,  38  Sextum  Aelium  scribit  etiam  Ennius  laudavit  (ann. 
331)  ex  Cicerone,  maxime  iis  quae  de  oratore  i  45,  198  scribit,  pe- 
tere  potuit. 

Antoninorum  temporibus  (a.  138 — 180  p.  Chr.)  cum  omnis  anti- 
quitatis  favor  ac  studium  suscitata  multum  in  litteris  valerent,  fac- 
tum  est  ut  Ennii  quoque  memoria  revivisceret  ab  iisque  scriptoribus 
qui  illo  aevo  floruerunt,  Apuleio,  Frontone,  Gellio,  multa  et  eximia 
ex  Ennii  scriptis  sublata  propagarentur.  Quorum  quae  sint  de  Ennio 
merita  priusquam  exponam,  non  omitto  divi  Marci  epistulam  ad  prae- 
feclum  suum  afferre  a  Vulcacio  Gallicano  in  vitam  Avidii  Cassii  (5, 7) 
receptam,  in  qua  cum  alia  tum  haec  scribit  imperator  neque  enim 
mUites  regi  possunt  nisi  vetere  disciplina.  scis  enim  versum  a  bono 
poeta  dictum  et  omnibus  frequentatum  'moribus  antiquis  res  stat  Ro- 
mana  virisque^  (ann.  500)  commemorato  versu  Ennii,  quem  proba- 
bile  est  non  ex  Ennii  annalibus  sed  ex  Ciceronis  de  re  publica  per- 
vulgatum  fuisse.  lam  ad  Apuleium,  cui  quantum  Ennius  debeat  ex  eo 
intelligitur  quod  eius  unius  testimonio  didicimus  Ennium  hedyplia- 
getica  ut  ait  versibus  scripsisse.  Qui  ex  eo  carmine,  euius  praeterea 
nemo  mentionem  facit,  cum  versus  quosdam  quos  memoria  tenebat 
affert  (var.  34 — 44),  tum  argumentum  carminis  describit  ita,  ut  En- 


APULEIUS.   FRONTO  LXXXI 

nium  dicat  innumerabilia  genera  piscium  enumerare  et  praeter  eos 
qui  sunt  in  illis  versibus  alios  etiam  multis  versibus  decorasse  et  ubi 
gentium  quisque  eorum,  qualiter  assus  aut  iusulentus  optime  saperet, 
ne  parvum  carmen  fuisse  putes.  Haec  ille  in  apologia  (c.  39)  sui  de- 
fendendi  causa  exposuit,  quia  culpabatur  quod  simili  studio  noscen- 
dorum  piscium  tenebatur.  Quod  in  eadem  oratione  (c.  13)  Neopto- 
lemi  Enniani  sententiam  de  pMlosopbandi  studio  (scen.  376)  laudat, 
pervulgatum  erat  dictum,  quod  non  solum  ex  Ennio  percipi  poterat. 
Quae  praeterea  attulit,  (de  deo  Socr.  2)  distichon  duodecim  deorum 
nomina  complexum  (ann.  62  sq.),  quod  ille  primus  memoravit,  (de 
mundo  33)  versum  Thyestis  [v],  (de  deo  Socr.  2)  de  Iphigenia  verba 
[ii],  patefaciunt  Apuleium  nec  annalium  nec  tragoediae  Ennianae 
ignarum  fuisse,  et  quamquam  eorum  quaedam  etiam  aliunde  scii-i 
poterant,  tamen  quae  est  eius  peritia  Ennii  probabilius  est  sua  ex  ipso 
poeta  prompsisse.  Sed  memorabile  est  quod  de  deo  Socr.  c.  5  scribit 
nam  et  ius  iurandum  lovis  iurandum  dicitur  ut  ait  Ennius;  neque 
enim  Ennius  dixit  ius  iurandum  lovis  iurandum  vocari,  sed  ipse  ita 
appellavit  cum  dicit  (scen.  403)  o  Fides  alma  apta  pinnis  et  ius  iuran- 
dum  lovis:  quae  respicienda  sunt  in  iis  quae  ad  inc.  48.  49  adno- 
tavi.  Restat  ut  verbo  perstringam  versum  annalium  (212)  Ut  pri- 
mum  tenebris  abiectis  indalbabat  ab  Achille  Statio  (ad  Catullum)  ex 
sexto  Ennii  allatum  (inalbabat  dies).  Qui  quamquam  dici  nequit  unde 
versum  acceperit,  tamen  ex  Apuleii  metamorphoseon  libro  vii,  qui  inci- 
pit  Ut  primum  tenebris  abiectis  dies  inalbebat  et  candidum  solis  curr- 
culum  cuncta  conlustrabat,  ab  eo  depromptum  et  temere  in  Ennium 
translatum  esse  vix  probabile  videtur,  propterea  quod  non  plane  idem 
cum  Apuleio  affert  et  sextum  annalem  testatur.  Apuleius  vero,  quem 
Ennii  et  annalium  gnarum  fuisse  vidimus,  facile  creditur  suam  ora- 
tionem  colore  Enniano  distinxisse,  non  secus  ac  metam.  ix  28  cum 
primum  rota  solis  lucida  diem  peperit,  quae  et  ipsa  numerosi  quid 
habent,  ex  Enniani  versus  memoria  inde  patefecit  radiis  rota  candida 
caelum  (ann.  558)  fluxisse  videntur. 

In  Frontonis  autem  et  Caesai-um  epistolis  mutuis,  quas  dolen- 
dum  est  nimis  saepe  tam  laceras  ac  mutilatas  esse  ut  difficile  sen- 
tentiarum  tenorem  dispicias,  non  potest  non  adverti  quam  frequens 
fuerit  Ennius  et  ceteri  poetae  antiquioris  aevi  disserendi  admonendi 
quaerendi  et  respondendi  argumentum.  Ennii  carmina  studiose  tum 
lectitata  esse  vel  haec  Frontonis  testantur  de  feriis  Alsiensibus  3  ad 
Antoninum  Augustum  p.  224  Nab.  nec  dubito  quin  te  ad  ferias  in 
secessu  maritimo  fruendas  ita  compararis,  in  sole  meridiano  ut .  .  . 
mox  ut  te  studium  legendi  incessisset  aut  te  Plauto  expolires  aut  Accio 
expleres  aut  Lucretio  delenires  aut  Ennio  incenderes  in  horam  istam 
musarum  propriam  quintam,  inde  Ubris  . . .  In  epistola  autem  ad  Mar- 
cum  Caesarem  iii  16  cum  agatur  de  eloquentiae  genere  quod  Caesar 
colat  et  ad  id  quae  lectio  maxime  utilis  fuerit,  haec  scribitp.  54N.  me- 

ENNtus  ed   Vahlen.  i 


LXXXn  I.  HISTORIA  ENOTI 

ministi  plurimas  lediones,  quibus  usque  adhuc  versatus  es,  comoedias 
Atdlanas,  &ratores  vderes  .  .  .  Quid  igitur  Ennius  egit  quem  legisti? 
quid  tragoediae  ad  versum  sublimiter  faciundum  te  iuverunt?  lUud 
quoque  huc  pertinet,  ut  intelligatur  quo  ardore  tum  Enniana  trac- 
tari  solita  sint,  quod  M.  Antoninus  iubet  Frontonem  u  p.  104  sq.  N. 
mitte  miki  aliquid  quod  tihi  disertissimum  videatur  quod  legam  vel 
tuum  aut  Catonis  .  .  .  aut  poetae  alicuius.  XQV^^  y^Q  avanavlrjg  d  ma- 
xime  hoc  genus  quae  me  ledio  extollat  d  diffundat  bk  x&v  KateiXri- 
fpvifbv  (pQOvxlStov.  Etiam  si  Lucrdii  aut  Enni  excerptu  habes  svcpcova, 
aricpQdj  et  sicubi  i]&ovg  ificpdastg.  Unde  intelligitur,  poetas  Lucretium, 
Ennium  non  iam  totos  legi  sed  excerpta  ex  iis,  qualia  Fronto  para- 
bat.  Qui  quid  ad  haec  responderit  (p.  106,  4)  molestum  est  quod 
non  satis  dispici  potest.  Quid  quod  M.  Caesar  ad  Frontonem  iv  2 
(p.  61N.)  scribit^Sofa  Ennianus  remissus  a  te  et  in  charta  puriore  etvo- 
lumine  gratiore  et  littera  festiviore  quam  antea  fuerat  videtur.  Fronto 
igitur  novum  exemplar  Sotae  Enniani  a  se  descripttim  et  pulchre 
adornatum  ad  Caesarem  remisit,  quemadmodum  Fronto  in  epistola 
ad  M.  Caesarem  i  7  (p.  20  N.)  Caesaris  manu  descriptam  Frontonis  ora- 
tionem  magnis  laudibus  effert,  ut  denique  ita  dicat  contigisse  quid 
taie  M.  Porcio  aut  Quinio  Ennio  aut  C.  Graccho  aut  Titio  poetae. 
(De  qua  re  vide  p.  xxvi  quae  de  Lampadione  scripsi).  Non  negligenda 
sunt  quae  de  voce  modulata  Fronto  ad  Antoninum  de  eloquentia  3 
p.  149N.  exponit:  vocis  modulatae  amatores  primas  audisse  feru/ntur  aves 
vernas  luco  opaco,  post  pastores  recens  repertis  fistuiis  se  atque  pecus 
oblectabant:  visae  fistulae  longe  avibus  modulatiores  .  .  murmurantium 
voculis  in  luco  eloquentiae  oblectantur.  Ennium  deinde  et  Accium  d 
Lucrdium  ampliore  iam  mugitu  persotmntis  tamen  tolerant.  Li  quibus 
ob  defectum  maxime  qui  est  ante  murmurantium  consilium  scriptoris 
fateor  mihi  non  plane  constare,  sed  videri  agi  in  illis  quos  dicit  poe- 
tis  de  pronuntiatione  vel  recitatione.  Utut  est,  inter  eos  poetas  qui 
plurimi  aestimantur,  nusquam  non  Ennius  vocatur.  Ut  complectar 
universa  iudicia  omnia,  p.  113  cum  poetae  quid  proprii  habeant  recen- 
set  in  poetis  inquit  quis  ignorat  ut  gracilis  sit  LucUius,  Albucius  ari- 
dus,  sublimis  Lucrdius,  mediocris  Pacuvius,  inaequalis  Accius,  Ennius 
multiformis.  Quae  proprietas  stili  Enniani  qua  re  maxime  continea- 
tur  dubium  est,  nisi  forte  illud  dicit  Ennium  qui  multa  multumque 
dissimilia  genera  poesis  tractavit  multas  formas  orationis  coluisse. 
Et  p.  62  veteres  scriptores  enimierat  qui  se  in  laborem  studiumque 
d  periculum  verba  industriosius  quaerendi  cotnmiserint,  ubi  haec  scri- 
bit  (iam  supra  p.  xxvi  propter  Coelium  laudata)  oratorum  post  homines 
natos  unus  omnium  M.  Forcius  eiusque  frequens  sedator  C.  Sallustius, 
poetarum  maxime  Plautus,  multo  maximeque  Ennius  eumque  studiose 
aemulatus  L.  Coelius,  nec  non  Naevius,  Lucrdius,  Accius  diam,  Cae- 
cUius,  Laberius  quoque. 

Ex  singulis  carminibus  Ennii  praeter  Soiam  supra  memoratum, 


FRONTO.   A.  GELLIUS  LXXXIU 

praeterea  nisi  Varroni  et  Verrio  nemini  notum,  semel  annales  ex- 
presse  dixit  in  epistola  ad  M.  Caesarem  iv  12  (p.  74 N.)  cum  amoris 
sui  adversus  Caesarem  hoc  frivolo  ut  ait  argumento  utitur:  si  quando 
te  'somno  leni'  ut  poeta  ait  'pladdoque  revinctus'  video  in  somnis, 
numquam  est  quin  amplectar  et  exosculer  . . .  hoc  unum  ex  annalihus 
sumptum  amoris  mei  argumentum  poeticum  et  sane  somniculosum.  Sed 
ut  hic  verbis  Ennii  de  somno  utitur  (ann.  5),  ita  somnium  quod  est 
in  principio  annalium  semel  atque  iterum  in  his  epistolis  memoratur, 
velut  in  epistola  M.  Caesaris  ad  Frontonem  i  4,  qua  somnum  accusat 
argumentis  ab  Ulixe  et  Agamemnone  petitis,  dein  haec  addit  (p.  1 1 N.) 
transeo  nunc  ad  Q.  Ennium  nostrum,  quem  tu  ais  ex  somno  et  somnio 
initium  sibi  fecisse.  sed  profecto  nisi  ex  somno  suscitatus  esset,  num- 
quam  somnium  suum  narrasset.  Ad  quae  Fronto  ibid.  5  p.  12  respon- 
det  cum  alia  tum  haec  a  Laertio  ad  Atridam  eleganter  transisti.  ecce 
autem  circa  JEnnium  aliam  malitiosam  peltam  (?)  dedisti,  cum  ais,  nisi 
ex  somno  exsuscitatus  esset,  numquam  somnium  suum  narrasset.  Ex 
iisdem  annalibus  prompta  sunt,  quae  Fronto  de  orationibus  ad  M.  An- 
toninum  p.  160  N.,  cum  vitia  quaedam  orationis  ut  videtur  a  Caesare 
suo  non  vitata  recenset,  ex  Ennio  affert  bis  nominato,  sed  verba  ipsa, 
quantum  eorum  legi  potuit,  obscura  admodum:  vide  quae  ad  ann.  67 
adnotavi. 

Ex  tragoediis  Telamonem  appellat,  ut  notissima  Telamonis  Enni- 
ani  verba  in  suam  quandam  sententiam  convertat,  cum  ita  scribit  de 
bello  Parthico  p.  21 7  N.  —  tam  genuit  gentem  Romanam,  aequo  animo 
patitur  fatisci  nos  interdum  et  pelli  et  vulnerari.  An  cunctetur  de  mi- 
litihus  nostris  Mars  pater  illa  dicere:  ^ego  cum  genui  tum  morituros 
scivi  et  ei  rei  sustuli.  praeterea  cum  in  terrae  orbem  misi  ob  defenden- 
dum  imperium,  sciham  me  in  mortifera  hella,  non  in  epulas  mittere.' 
Haec  verba  Telamo  Troiano  hello  de  suis  liberis  semel  elocutus  est: 
Mars  de  Bomanis  saepe  multisque  in  bellis  hoc  carmine  usus  est. 
Telamonis  verba  esse  (ii)  Cicero  testatur  et  Fronto  dicit,  Ennium 
neuter  eorum  appellavit.  Fronto  autem  quo  eam  sententiam  a  Marte 
dici  de  Eomanis  posse  doceat  media  non  leviter  mutavit.  Restant 
singuli  quidam  versus  aut  sententiae  Q.  Ennii  vel  Quinti  ex  tragoe- 
diis  (p.  33  et  p.  60)  petitae  (scen.  inc.  ii.  iii)  aut  (p.  66)  incerti  loci 
(inc.  xxi),  de  quibus  non  est  quod  agatur. 

Cum  Frontone  coniunctus  A.  Gellius,  cum  plurima  ex  Ennii  car- 
minibus  in  noctium  Atticarum  libris,  partim  quae  ipse  ex  poeta 
prompsit,  alia  ab  aliis  testibus  allata,  memoriae  prodidit,  tum  iis  quae 
narrat  multifariam  patefecit,  quanti  illa  aetate  Ennius  et  Enniana 
omnia  aestimata  fuerint.  Itaque  ut  hinc  initium  faciam,  quae  refert 
(xviii  5)  Puteolis  avccyv6GxY\v  quendam,  qui  se  Ennianistam  appellari 
voluit,  voce  admodum  scita  et  canora  Ennii  annales  legisse  ad  popu- 
lum  in  thcatro,  eumque  inter  ingentes  clamores  cum  librum  ex  annali- 
bus  Ennii  septimum  legeret  se  audiente  versum  quendam  perperam 

f* 


LXXXIV  1.  mSTORIA  ENNn 

pronuntiasse  paucisque  postea  versibus  additis  celehrantibus  eum  lau- 
dantibusque  omnibus  discessisse,  haec  exaggerata  fortasse  sed  non  ficta 
possunt  fidem  facere  Ennii  annales  eo  tempore  nondum  in  oblivi- 
onem  cecidisse  et  non  solum  homines  doctos  sed  etiam  populum  ob- 
lectasse.  Parum  refert  equesne  an  ecus  Ennius  in  illo  versu  (232)  scrip- 
serit,  quae  disputatio  ex  illa  occasione  ansam  petiit,  sed  gravius  est, 
quod  Gellius  Antonium  lulianxim  rhetorem  aequalem  dicit  exemplar 
Ennii  sunamae  vetustatis  ad  dirimendam  istam  scripturae  controver- 
siam  comparasse.  (Cf.  supra  p.  xxvi).  Quod  vero  quae  eundem  lulia- 
num  de  usu  ac  ratione  equitis  disserentem  facit,  ea  se  postea  etiam 
in  pei'vulgatis  commentariis  scripta  offendisse  dicit,  certe  luHani  com- 
mentarios  hac  dieendi  ratione  non  intelLLgemus,  sed  si  non  Ennianos, 
saltem  eos  quibus  etiam  Enniana  tractarentur.  Kursus  quae  xvi  10 
narrantur  otium  erat  quodam  die  Romae  in  foro  a  negotiis  et  laeta  quae- 
dam  celebritas  feriarum  legebaturque  in  consessu  forte  complurium 
Ennii  liber  ex  annalibus  [vi  fr.  vin],  quibus  disputatio  de  vi  et  usu  pro- 
letarii  introducitur,  ut  haec  huius  disputationis  causa  ficta  sint,  tamen 
fingi  non  poterant  nisi  haec  ita  fieri  moris  fuisset.  Tertium  addam 
simile,  ut  ostendam,  quibus  rebus  vel  usibus  tum  temporis  Ennii  car- 
mina  adhiberi  solita  sint.  xvm  2  Saturnalium  diebus  Athenis  ad  va- 
riandam  sermonibus  cenulam,  ad  quam  complures  convenerunt,  prae- 
mia  solvendae  quaestionis  posita  sunt:  quarum  quaestionum  prima  erat 
de  enarrandis  versibus  Ennii,  qui  essent  in  saturis  [lib.  inc.  m]  frustrandi 
verbo  multifariam  posito  implicati:  dein  altera  quaestio  item  Enni- 
ana  quae  erat  verbum  verare  (ann.  380)  quisnam  poetarum  veterum 
posiiisset.  Non  occasionem  premo,  cuius  fidem  quis  praestabit,  sed 
quod  huic  generi  occasionum  semel  iterumque  Enniana  poesis  inser- 
viit.  Hinc  enim  intelligitur  Ennius  illo  tempore  quid  valuerit.  Sunt 
etiam  aliae  occasiones  quibus  Gellius  narrat  sermones  institutos  et 
Ennii  versus  discussos,  velutii26,  cum  GeUius  se  cum  Favorino 
philosopho  ad  Frontonem  pedibus  aegrum,  aut  xix  10  ad  eundem 
Frontonem  cum  Celsino  lulio  venisse  ait  et  praesentibus  aliis  doctis 
sive  de  colorum  nominibus  sive  de  nescio  cuius  vocabuli  usu  dispu- 
tatum  et  ab  illis,  non  a  Gellio,  Ennii  versus  in  disceptationem  vo- 
catos  esse  (quibus  adde  v  11);  quod  idcLrco  affero  quia  hoc  indicio 
est  non  solum  Gellium  sed  alios  doctos  homines  illius  temporis  (de 
Frontone  supra  vidimus)  Ennianae  poesis  peritos  fuisse  nec  invitos 
se  ea  oblectasse.  Nonnumquam  ab  aliis  grammaticis  de  Ennii  versi- 
bus  disputata  in  suas  lucubrationes  recepit,  velut  m  14  a  Varrone  de 
dimidio  et  dimidiato  (ann.  536)  dicta  aut  x  1  ab  eodem  in  Ubro  disci- 
plinarum  de  quarto  et  quartum  (ann.  295),  a  quo  etiam  sumpta  sunt 
ex  primo  de  poetis  quae  xvn  21,  43  de  Ennii  vitae  annis  commemoran- 
tur.  Item  rv  7  a  Valerio  Probo  ex  epistola  eius  ad  Marcellum  sump- 
sit  quae  is  de  pronuntiatione  Hannibdlis  teste  Ennii  versu  docuit. 
Similiter  vi  2  a  Caesellii  Vindicis  commentariis  antiquarum  lectionum 


A.  GELLIUS  LXXXV 

profectus  erratum  eius  de  Ennii  versu  (ann.  xm  fr.  iv)  reprehendit, 
aut  a  Velii  Longi  (xviii  9,  4)  aut  lulii  Hygini  (vii  6)  sententiis  cau- 
sam  petiit  Ennii  verba  aut  versus  explicandi. 

Ex  annalibus  quae  citantur  iis  plerumque  ut  diligens  grammati- 
cus  libri  numerum  adiecit,  aut  si  non  numerum  certe  annales  nominat, 
raro  mero  poetae  nomine  defungitur.  Horum  autem  longe  pretiosissimi 
sunt  versus  duodeviginti,  in  annali  septimo  [xivj  qui  sunt,  a  Gellio 
solo  (xii  4)  servati,  quibus  Gemini  Servilii  amicus  quo  ingenio  et  qui- 
bus  moribus  fuerit  scite  admodum  describitur:  de  quibus  versibus  ita 
iudicat  Gellius  ut  colorem  quendam  reverendae  vetustatis  et  suavita- 
tem  ab  omni  fuco  remotam  in  iis  agnoscat.  Aelius  Stilo  quod  crede- 
batur  de  his  versibus  iudicasse  supra  p.  xxvn  memoratum  est.  Ex  reli- 
quis  non  indigna  sunt  quae  aflferantur  vel  quod  xiii  23,  18  scribit 
Ennius  in  primo  annali  [lv]  in  Jioc  versu  ^Nerienem  Mavortis  et 
Herem',  si  quod  minime  solet  numerum  servavit,  primam  sylla- 
ham  intendit,  tertiam  corripuit,  vel  quod  xx  10  ad  explicanda  verba 
ex  iure  manum  consertum  Ennii  versus  ex  octavo  annali  [ui]  affert, 
cum  ita  disputat  ut  appareat  Ennium  et  veteres  poetas  interpretari 
eo  tempore  non  alienum  babitum  esse  ab  officio  grammatici  (1.  c.  2). 
Senecae  versus  Ennii  a  Cicerone  laudatos  de  Cethego  deridenti  quid 
Gellius  obiecerit  supra  vidimus  p.  Lxxivsq. 

De  tragoediis  hae  memorantur  (nam  eae  quoque  plerumque  ac- 
curate  citantur  et  hac  quidem  forma  in  tragoedia  quae  Achilles  inscri- 
hitur).  Achilles  (iv  17, 14)  cum  iis  versibus  de  quorum  mensura  supra 
p.  Lxxsq.  disserui.  Alexander  (vii  5,  10).  Erechtheus  (vu  16);  ibidem 
Cresphontes,  ambae  de  deprecandi  verbo.  Hecuba  (xi  4)  cum  versihus 
Euripideis  (293 — 295)  quos  Q.  Ennius  inquit  cum  eam  tragoediam 
verteret  non  incommode  aemulatus  est,  sed  ut  tamen  non  omni  ex  parte 
Graecam  orafcionem  aequasse  videretur.  Iphigenia  (xix  10,  11),  de 
qua  memoranda  sunt  quae  Gellius  scribit:  ihi  lulius  Celsinus  admo- 
nuit  in  tragoedia  quoque  Ennii  quae  Iphigenia  inscripta  est  id  ipsum 
de  quo  quaerehatur  (practerpropter)  scriptum  esse  et  a  grammaticis 
contaminari  magis  soUtum  quam  enarrari:  quocirca  statim  proferri 
IpJiigeniam  Q.  Ennii  iuhet;  in  eius  tragoediae  choro  [xij  scriptos  esse 
hos  versus  legimus:  insequuntur  versus  octo  de  choro  militum,  quos 
unus  Gellius  tradidit;  tragoedia  autem  ipsa  ex  verbis  Gellii  separatim 
videtur  suo  volumine  edita  fuisse.  Melanippa  v  11, 12  et  iterum  vi  9, 17 
memorata.  Phoenix  (vi  17,  10)  cum  quattuor  versibus  perpulchris  ab 
uno  Gellio  exhibitis.  Denique  et  Neoptolemi  Enniani  sententia,  incer- 
tum  ex  qua  tragoedia,  affertur  v  15  et  v  16,  et  xix  8,  6  haec  scri- 
buntur  Hnimicitiam^  Q.  Ennius  in  illo  memoratissimo  lihro  dixit 
'eo  ego^  inquit  ^ingenio  natus  sum^  eqs,  quos  versus  utpote  Achillem 
perquam  decentes,  quoniam  nisi  in  tragoedia  locum  habei-e  non  pos- 
sunt,  in  Achillc  [vii]  ponenda  duxi. 

De  saturis  Ennianis  egregie  meritus  est  Gellius,  qui,  ut  mitta- 

\ 


LXXXVI  I.  HISTORIA  ENOTI 

mus  alia,  xvin  2,  7  quos  supra  dixi  versus  qui  sunt  in  saturis 
Q,  Ennii  [lib.  inc.  iii]  argutius  frustrandi  verbo  multifariam  adhi- 
bito  implicati  memoriae  pi-odidit,  et  ii  29  de  Aesopi  apologo,  quem 
Q.  Ennium  dicit  in  saturis  [lib.  inc.  n]  scite  admodum  et  venuste  ver- 
sibus  quadratis  composuisse,  non  solum  duos  versus  extremos,  sed  to- 
tius  fabulae  argumentum  non  ad  Aesopi  verba  sed  ad  versus  Ennii 
expressum  reddidit.  Praeterea  iv  7  e;r  libro  qui  Scipio  inscribitur  Va- 
lerio  Probo  auctore,  de  quo  supra,  versum  attulit.  Quae  vero  de 
teimporibus  poetarum,  in  quibus  Ennii,  xvii  21,  49  exposuit,  supra 
p.  VII  quantum  satis  erat  redargui. 

Eiusdem  Frontonis  Cirtensis  aequalis  ac  memor  Minucius  Felix 
in  Octavio  nihil  tamen  habuit  de  Ennio  nisi  quod  a  Cicerone  accepit: 
cf.  ad  ann.  179  et  581  adnotata.  Contra  Tertullianus,  qui  illi  proxi- 
mus  successit,  habuit  ut  videtur  aliquam  notitiam  Ennii  cum  nullo 
praecedente  scribat  illa  quae  ad  ann.  60  allata  sunt:  primus  om- 
nium  Ennius  poeta  Bomanus  'caenacula  maxima  caeli''  simpliciter  pro- 
nmttiavit  de  lati  situs  nomine  vel  quia  lovem  Ulic  epulantem  legerat 
apud  Homerum.  Adde  quod  metempsychosim  Homericam  ab  Ennio 
narratam  bis  locis  ad  ann.  15  indicatis  memoravit. 

Horatii  interpretes,  Porphyrionem  et  Acronem,  hoc  loco  inseren- 
dos  duxi,  quamquam  eorum  tempora  satis  certo  definiri  non  possunt, 
et  Acronem  cum  dico  hanc  alteram  scholiorum  congeriem  dico  quae 
hoc  nomen  fert,  non  ut  de  origine  eorum  quicquam  affirmem.  Haec 
commentaria  duo  inter  se  satis  discreta  non  abundant  illa  quidem 
reliquiis  Ennianis,  sed  non  sunt  inutilia.  Ac  Porphyrio  quidem  (ad 
sat.  I  10,  46)  primus  de  saturarum  libris  Ennianis  testatus  est  cum 
ita  scribit  item  Ennius  qui  quattuor  libros  saturarum  rdiquit  et  Pa- 
cuvius  huic  generi  v&rsificationis  non  suffecissent  (cf  p.  xxiv),  Horatii 
sane  mentem  ita  dicentis  experto  frustra  Varrone  Ataeino  et  qui- 
busdam  aliis  falso  intei-pretatus.  Praeterea  annales  identidem  appel- 
lat  ad  eosque  redeimt  omnia  quae  affert,  alios  Ennii  libros  non 
cognovit,  certe  non  memoravit.  Neque  ea  quae  tradit  onmia  magni 
pretii  sunt  aut  quae  doctum  interpretem  deceant.  Omitto  nunc  supra 
in  Lucilio  p.  xxvm  perscripta  quae  de  Luciliana  irrisione  Ennii  ad 
sat.  I  10,  54  adnotavit  ne  ea  quidem  scite  admodum  exposita.  Sed 
quae  ad  sat.  ii  1,  16  adscripsit  si  non  potes  res  gestas  Caesaris  scri- 
bere,  at  potes  iustitiam  et  fortitudinem,  ut  Lucilius  Scipionis  fecit,  qui 
vitam  iUius  privatam  descripsit,  Ennius  vero  bdla,  in  quibus  non  erat 
quod  hac  confusione  Scipionum  bonum  grammaticum  liberarent,  aut 
quae  ad  ep.  i  19,  7  pater  autem  Ennius  ideo  quod  ipse  primus  Lati- 
norum  ad  heroici  versus  imitationem  adspiraverit,  et  ibid.  ad  arma: 
ad  libros  annalium,  quos  Ennius  scripsit,  aut  ad  ep.  n  1,  51.  52  de 
Ennii  somniis  Pythagoreis,  haec  et  si  quae  sunt  similia  nec  magnam 
peritiam  interpretis  probant,  quamvis  annales  Ennii  probe  noverit, 
nec  nos  multum  adiuvant.  Utiliora  sunt  quae  habet  ad  carm.  i  2,  17 


PORPHYRIO.   ACRO  LXXXVII 

Ilia  auctore  Ennio  in  amnem  Tiberim  iussu  Amulii  regis  Albanorum 
praecipitata  (cf.  ad  ann.  54),  et  quod  ad  a.  p.  403  dictaeper  carmina 
sortes  versum  notissimum  Aio  te  Aeacida  eqs  (ann.  179)  oraculum 
Pyrrho  datum  continentem  attulit  verbis  quidem  ex  parte  obscuris 
necdum  satis  emendatis  cum  ita  scribit  per  versus  hexametros  reddi- 
dit  responsa  Phemonoe  t  pyrro  clio  tamquam  purphoeri  poetae:  'aio 
te'  eqs.  Porro  versus  quibus  Horatius  (sat.  i  4,  56)  sine  poetae  no- 
mine  utitur  postquam  Discordia  taetra  eqs  (ann.  2G6sq.)  Ennianos 
esse  cum  Porphyrio  tum  Acro  testantur,  hic  ut  rectius  illo  senten- 
tiam  Horatii  accipiat.  Communi  duorum  intei*pretum  testimonio  con- 
stat  etiam  duos  versus  Ennianos  esse  (ann.  465 sq.)  quorum  priore 
Horatius  abutitur  sat.  1 2, 37.  Denique  Porphjrio  quod  adnotat  adcarm.  i 
9, 1  Ennius  ' stant  pulvere  campi'  (ann.  608)  et  ad  sat.  1 10,  30  Ennius 
et  Lucilius  'Bruttace  bilingui'  dixerunt  (ann.  496)  et  ad  c.  iii  24,  50 
'bene'  pro  'valde'  positum  ut  apud  Ennium  frequenter  (ann.  32),  et 
ad  sat.  i  1,  61  'bona'  pro  'magna'  dictum,  ut  saepe  Ennius  et  alii 
veteres  (inc.  22),  cum  afferat  quae  nemo  ante,  apparet  ipsum  poetae 
annales  explicuisse  ex  iisque  quae  usui  esse  viderentur  excei-psisse. 
Apud  Acronem  cum  quaedam  legantur  cum  Porphyrione  conspirantia 
tum  nonnulla  quae  seorsim  ab  illo  Ennii  commemorationem  habent, 
velut  ad  c.  i  28,  10  de  pavone  Homerico,  c.  iv  8,  20  ad  Calahras 
Pierides,  ad  sat.  1 10,  53,  et  praecipue  ad  a.  p.  56  et  257  sqq.  Quae  nobis 
quidem  non  magnam  opem  adferunt,  sed  tamen  Acro  quoque  suum 
habet  meritum  non  obliviscendum,  qui  ad  ep.  ii  2,  98  versum  anna- 
lium  (167)  bellum  aequis  manibus  nox  intempesta  diremit,  ad  c.  au- 
tem  in  11,  18  scenicum  versum  angue  villosi  canis  (scen.  415)  solus 
servavit,  ex  ipso  igitur  poeta  petitos.  Quibus  adnectatur  quod  commen- 
tator  qui  dicitur  Cruquii  ad  Horatii  ep.  i  13,  10  memoravit  versu 
Ennii  citato  silvarum  saltus  eqs  (ann.  568),  quae  eadem  in  codice 
quodam  Acronis  legi  Acronis  editor  testatur  Hauthalius. 

Diocletiani  principatum  quae  proxime  praecesserunt  tempora  iis 
duo  viri  adscribendi  sunt,  Q.  Serenus  Sammonicus  et  Censorinus,  quo- 
rum  neuter  Ennii  immemor  fuit.  Ac  Serenus  quidem  in  carmine  medic. 
c.  xxxvi,  ut  iam  supra  memoravi  p.  xvii,  Ennium  articulari  morbo 
laborasse  tradidit,  sed  in  eodem  carmine  non  nominato  poeta  affert 
quae  ad  Ennium  redire  possunt,  cum  aut  haec  scribit  (819)  sive  homo 
seu  similis  turpissima  bestia  nobis  vulnera  dente  dedit  (sat.  69),  aut 
de  Fabio  Maximo  agens  (1094)  non  omittit  memorare  eum  esse 
qui  solus  patriae  cunctando  restituit  rcm  (ann.  370),  quamquam  uter- 
que  versus  ex  Cicerone  ei  notus  esse  potuit.  Censorini  autem  libellus 
de  die  natali,  quem  ipso  teste  constat  a.  u.  c.  991  (238  p.  Chr.)  edi- 
tum  esse,  res  duas  de  Ennio  et  solus  quidem  affert,  19,  2  eum  an- 
num  naturalem  dixisse  dies  habere  ccclxvi  (inc.  32);  24,  4  eun- 
dem  Vesperum  appellasse  eam  stellam  quam  Plautus  Vesperuginem 
(inc.  31).   Qui  in  fragmento  quod  dicitur  Censorini  leguntur  versus 

\ 


LXXXVni  I.  HISTORIA  ENNn 

Enniani,  eos  omitto,  quoniam  hoc  scriptnm  quod  Censorini  libello  (in- 
certum  quo  iure)  adnectitur  quo  tempore  editum  fuerit  nescitur. 

Denique  de  C.  lulio  Eomano  eiusdem  fere  aetatis  idem  quod  de 
Plinio  maiore  dicendum  est,  quia  inter  praecipuos  auctores  Charisii 
fuit,  posse  fieri  ut  quidam  versus  Ennii  quos  Charisius  citat  ab  illo 
una  cum  praeceptis  sint  repetiti. 

Perventum  est  ad  ipsum  Diocletiani  principatum,  quo  principe 
qui  vitam  Claudii  scripsit,  Trebellius  Pollio,  semel  Ennii  mentionem 
facit,  cum  laudata  magna  Claudii  victoria  (7,  6)  ita  pergit  rogo, 
quantum  pretium  est  clypeus  in  curia  tantae  victoriae?  quantum  una 
aurea  statu<i?  dicit  Ennius  de  Scipione  'quantam  statuam  faciet  popu- 
Im  R.,  quantam  columnam,  quae  res  tuas  gestus  loquatur?  Sunt  versus 
duo  a  nemine  praeterea  citati,  sed  sunt  numeri  soluti,  quos  ad  dac- 
tylicum  metrum  revocare  inutile  est*);  sed  quae  ille  Ennium  de  Sci- 
pione  dixisse  tradit,  in  principio  Scipionis,  carminis  Enniani,  collo- 
candos  duxi. 

Eadem  aetate  quem  artes  grammaticas  edidisse  statuunt,  Marius 
Plotius  Sacerdos,  Ennium  quidem  nusquam  appellavit,  sed  quibusdam 
versibus  utitur,  quos  Ennianos  esse  aut  aliis  testimoniis  constat  aut 
probabili  eoniectura  creditur:  ii  qui  sint  ex  indice  testium  cognoscatur. 

Diocletiani  tempore  qui  libros  suos  scripserunt,  Arnobius  et 
discipulus  eius  Lactantius,  eorum  ille,  qui  semel  Ennium  appellat, 
numquid  Enniani  cognitum  habuerit,  dubitare  licet:  nam  quod  rv  29 
scribit  possumus  quidem  Jioc  in  loco  onines  istos,  nobis  quos  inducitis 
atque  appellatis  deos,  homines  fuisse  monstrare  vel  Agragantino  Euke- 
mero  replicato,  cuius  lihellos  Ennius,  clarum  ut  fieret  cunctis,  sermo- 
nem  in  Italum  transtulit,  vel  Nicagora  Cyprio  eqs,  auctores  quidem 
quos  dicit  Graecos  a  Clementis  Alexandrini  protreptico  (c.  2,  24) 
repetiit,  Ennium  autem  Euhemeri  libros  Latine  convertisse  ex  Cice- 
rone  de  nat.  deor.  (i  42,  119)  scire  potuit,  etiamsi  nuUam  Ennii  lit- 
teram  vidisset.  Quae  vero  ni  16  leguntur,  quid  in  homine  pulchrum 
est,  quid,  quaeso,  admirahile  vel  decorum,  nisi  quod  et  clurino  cum  pe- 
core  nescio  quis  au-ctor  voluit  esse  commune,  ea  non  erat  quod  ad 
Ennii  versum  a  Cicerone  laudatum  simia  quam  simUis  turpissima  hestia 
nohis  (sat.  69)  referri  vellent,  si  quidem  clurinum  pecus  Plautinum 
est  (truc.  n  2,  14)  nec  reliqua  sententia  multum  similitudinis  habet 
cum  versu  Ennii.  Lactantium  autem,  qui  et  ipse  paene  Ciceronis  ver- 
bis  dicit  Ennium  Euhemeri  historiam  interpretatum  esse  et  secutum 
(ad  Euh.  vn),  tamen  revera  Ennii  librum  ex  Euhemeri  historia  duc- 
tum  usurpasse  credi  oportet,  quaeque  is  ex  eo  excerpsit,  praeter  unam 
vocem  a  Varrone  citatam  (Euh.  xm),  unica  sunt  quae  ex  eo  libro 


*)  Pedestria  ex  mente  auctoris  sic  ordinanda  esse  me  docuit  Paulus 
de  Winterfeld,  ut  clausulae  usitatae  quantdm  colutmmm  —  gestds  loquatur 
audirentur. 


LACTANTIUS.   NONIUS  MARCELLUS  LXXXIX 

hodie  exstant.  Nam  quae  praeterea  Enniana  attulit  (ann.  111  sqq.  et 
268)  dubitari  non  potest  quin  ex  eo,  quo  multa,  immo  plurima  duxit, 
Cicerone  repetierit. 

Vestigia  memoriae  Ennianae,  his  postremis  principatus  Komani 
temporibus  rara  plerumque,  hic  illic  paullo  densiora,  tamquam  spicas 
sublegimus,  sed  a  Constantini  imperio  ad  Theodosii  i  finem  quod  ex- 
tenditur  saeculum  (h.  e.  quartum  a  Chr.  n.)  ut  multos  habet  gram- 
maticos  et  artium  scriptores,  ita  multos  reliquiarum  Ennianarum  auc- 
tores.  Quorum  locupletissimus  est,  qui  prope  ab  initio  imperii  Con- 
stantini  fuit,  Nonius  Marcellus.  Is  cum  in  compendiosa  doctrina  per 
viginti  libros  distributa  immensam  silvam  observationum  sermonis 
Latini  cum  exemplis  veterum  potissimum  poetarum  et  scriptorum, 
quorum  pars  pleraque  nobis  servata  non  est,  exponeret,  praeter  cete- 
ros  Ennii  carminibus  praecipuam  et  fructuosam  operam  dedit.  Ego 
retinebo  mei  instituti  rationem,  quam  supra  in  Verrio  Flacco  et  Festo 
non  uno  nomine  Nonii  similibus  explicui  et  stabilire  studui;  quare 
non  quaeram  quibus  fontibus  usus  Nonius  quo  modo  opus  suum 
concinnaverit,  quam  quaestionem  nuper  egregie  profligare  coepit 
W.  M.  Lindsay  in  libello  Nonius  Marcellus.  Oxonii  1901*),  sed  unius 
Ennii  causam  agens  patefaciam  si  potei-o  quantam  partem  versuum 
Ennianorum  Nonius  sive  solus  sive  cum  aliis  servaverit  et  quibus 
modis  eos  quos  affert  citare  soleat  et  alia  quae  cum  his  rebus  coniuncta 
sunt,  ut  hoc  unum  declaretur  quanto  usui  Nonius  Ennii  carminibus 
fuerit.  In  qua  re  tantum  abest,  ut  verendum  sit  ne,  cum  Nonius  tot 
scriptores  excerperet,  parum  apte  aut  utiliter  unum  ex  iis  per  se  so- 
lum  tractatum  eamus,  ut  confidam  nonnihil  utilitatis  ex  separata 
consideratione  unius  ad  universam  quaestionem  redundaturum  quae 
est  de  Nonio.  Sed  necesse  est  primum  singulos  libros  excutiamus  qui 
pro  diversitate  argumentorum  non  poterant  non  diversa  proponere 
exempla.  Ergo  primus  liber,  qui  est  de  proprietate  sermonum  (p.  1 
— 68 M.),  haec  habet  Enniana:  tragoedias  p.  20,  22 M.  Ennius  Andro- 
meda  [ii];  p.  39,  3  E.  Medea  exule  [n];  p.  15, 12  JE.  Telefo  [v];  ex  an- 
nalibus  haec  p.  51,  14  E.  annali  lib.  ///[i];  P-  66,  26  (post  satiras) 
idem  annali  lih.  viiii  [xiii];  p.  63,  8  E.  lih.  xviii  [i].  Porro  p.  33,  7  E. 
satyrarum  lih.  iii  [i];  p.  66,  25  E.  satyrarum  lib.  iii  [iii];  quibus  ac- 
cedit  p.  64,  31  solo  Ennii  nomine  allatus  versus  annalium  iv  fr.  i. 
Et  hi  quidem  versus  omnes  ab  uno  Nonio  citantur,  qui  plerumque 
(praeter  6.^,  8)  integros  versus  affert,  nonnumquam  sententias  plenius 
etiam  quam  opus  erat  perscribens,  velut  p.  15,  12  enodare.  Telefo 
'verum  quorum  liheri  leto  dati  Suni  in  hello  non  lihenter  haec  enodari 

*)  Qui  mihi  persuasit,  Nonium,  quamquam  etiam  glossaria  adhibuisse 
videretur,  scriptores  et  poetas  ipsos  evolvisse  et  excerpsisse.-  id  quod  in  En- 
nio  et  Plauto  ita  esse  mihi  semper  probabile  visum  est  (cf.  Osc.  Froehdius 
de  Nonio  Marcello  et  Verrio  Flacco.  Berol.  1890),  et  in  Ennio  quidem  spero 
hoc  iis  quae  nunc  exposui  liquido  probattnn  iri. 


XC  I.  fflSTORIA  ENMI 

audiunf',  p.  39,  3  diminare.  Medea.  'antiqua  erUis  fida  custos  corporis, 
Quid  sic  te  extra  aedis  examinata  eliminas^]  p.  33,  7  propinare.  sat. 
'Enni  poeta  salve  qui  mortalihus  Versus  propinas  flammeos  medul- 
litus^;  cf.  p.  66,  25  sat.  lib.  Id  quoque  dignum  est  quod  observetur 
Nonium  eosdem  duos  versus  et  saturae  et  Medeae  quos  modo  citavi 
p.  139, 14  (medullitus),  p.  292, 17  (eliminare)  alio  lemmate  aut  eodem 
sed  aliter  explicato,  etiam  p.  221,  8  (propago)  versum  Ennii  supra 
allatum  (p.  64,  3l)  eodem  lemmate  sed  alio  eius  usu  itenmi  aflferre. 
Unde  apparet  eum  versus  excerptos  non  in  unum  usum  excerpsisse  nec 
ut  uni  loco  adhiberentur.  Quodsi  hanc  excerpendi  operam  ad  ipsum 
Ennium  redire  dicas,  et  nobis  quidem  non  licet  alium  fontem  ex  quo 
hauserit  monstrare,  tamen  non  negligendum  est  nonnullis  glossis  in 
hoc  libro  positis  alia  testimonia,  non  Enniana,  adiecta  esse,  quam- 
quam  iisdem  voeibus  etiam  Ennius  usus  erat,  qualia  sunt  vitulantes 
p.  14,  19,  quod  (ex  E.  Alex.  vi)  affert  Paulus  Festi;  p.  6,  1  exercitum 
cf.  Hect.  lytr.  iv  166;  merenda  p.  28,  32  coll.  Sot.  ii  ex  Festo;  putus 
p.  27, 22  coll.  Alex.  xi  ex  Festo  et  Gellio;  hostimentum,  Jiostire  p.  3,  26 
coll.  E.  scen.  133  et  178  ex  Festo.  Aliquoties  in  hoc  libro  ad  glossas 
quasdam  testimonia  Ennii  desiderantur,  quae  postea  in  aliis  libris 
repetitis  glossis  addita  sunt,  \ elut  porcere  p.  61,  27  coU.  p.  160,  5; 
proletarius  p.  67,  18  coll.  p.  155,  21  ex  Gellio.  Magis  mirum  videa- 
tur  quod  p.  16,  7  quem  novimus  Alcmeonis  versum  esse  Tum  pavor 
eqs  (n  23)  sic  laudat  expectorare . .  Cicero  de  oratore  lih.  iii  'tum  pa- 
vor  eqs,  quemadmodum  alibi  (p.  224,  18)  eiusdem  tragoediae,  quam 
tamen  cognitam  habet  (i),  versum  non  Ennio  sed  Cicerone  teste  afferre 
maluit  (ii  26).  Et  in  hoc  genere  quid  Nonio  libuerit,  p.  113,  29sqq.; 
74,  23sqq.,  quamquam  aliena  ab  Ennio  indicant. 

Liber  u  de  honeste  seu  nove  veterum  dictis  per  litteras  (p.  68 — 
190M.)  has  habet  fabulas  Ennii  et  nonnullas  quidem  plus  semel  alla- 
tas,  allatas  autem  a  solo  Nonio:  p.  147,  22  E.  Achille  [ii];  p.  166,  22 
[vui];  porro  p.  169,  2  [vi],  nam  licet  hi  duo  versus  etiam  apud  Fes- 
tum  (p.  436,  23)  et  apud  Gellium  (rv  17)  legantur,  tamen  qui  quae 
dicunt  accurate  examinat  intelliget   neutrum   esse  Nonii   auctorem; 

—  p.  127, 13  -E.  Alcmeone  [i],  de  qua  tragoedia  supra  dixi;  —  p.  76,  2 
E.  Andromacha  [viii];  —  p.  165, 11  ^.  Andromeda  [iv],  quod  idem  sed 
alio  lemmate  p.  384,  33  affertur;  p.  169,  22  [m]:  nam  ne  hunc  qui- 
dem  versum  Nonius  ex  Festo  prompsisse  credendus  est,  apud  quem 
(p.  495,  4)  idem  sed  alio  lemmate  legebatur;  p.  183,  17  [vi],  qui 
exemplo  esse  potest  Nonium  ut  dixi  saepe  in  afferendis  versibus  non 
parcum  esse;  —  p.  144, 14  JEJ.  Cresphonte  [ui];  —  p.  111, 14  E.Hectoris 
lytris  [ix];  —  p.  115,33  E.  Heciiha  [ix];  p.  116,  28  [xii];  p.  153,  28 
[xiv]  h.  e.  duo  versus  integri  ad  unam  vocem  extremam  explicandam; 

—  p.  84, 33  E.Medea  (sic) [xv];p.  170, 10 [xui] ;  —  p.  1 70, 13  et  176,3 
E.  Mdanippa  [vi] ;  idem  enim  versus  regnumque  nostrum  ut  sospitent 
superstitentque  bis  affertur  ut  et  sospitent  et  superstitent  suum  expli- 


NONIUS  MARCELLUS  XCl 

catum  habeat;  —  p.  183,  13  E.  Nemea  [ii],  ubi  hunc  versum  adno- 
tavi  nihil  commune  habere  cum  Pauli  glossa  p.  43,  37;  —  p.  91,  7 
E.  Phoenice  [i];  —  p.  85,  23  E.  Telamone  [vi]  duobus  pulchris  ver- 
sibus  citatis  unius  explicandae  vocis  causa;  p.  160,  5  [viii],  de  cuius 
lemmate  porcet  supra  ad  p.  61,  27  adnotavi,  neque  ex  Paulo  p.  11,  36 
quicquam  efficiendum  est;  —  p.  90,  14  E.  Thyeste  [ix];  jp.  97,  31 
[xiii];  p.  110,  14  [iv];  —  p.  87,  33  E.  Ambracia  [i];  p.  183,4  [ii]; 
—  p.  155,  30  E.  Cupuncula.  Atque  hae  quidem  fabulae  accurate  suis 
et  poetae  nominibus  citatae,  uti  dixi,  uno  Nonio  auctore  constant,  ut 
eae  credantur  ex  Ennio,  non  ex  nescio  quo  alio  fonte  petitae  esse:  cui 
opinioni  quae  adversari  posse  videantui-,  suis  locis  expedivi.  Unum 
versum  affert  Nonius  (p.  129,  25),  mero  Ennii  nomine  citatum,  sed 
quem  dubium  non  est  scenicum  esse,  a  me  in  Achille  (vii)  positum: 
'eo  ego  ingenio  natus  sum:  amicitiam  atque  inimicitiam  in  frontem 
promptam  gero,  quem  Nonius  quia  ex  Gellio  (xix  8,  6)  sumpsit,  qui 
ait  haec  in  illo  memoratissimo  libro  legi,  nullo  tragoediae  titulo  lau- 
davit.  Bis  p.  112,  24  et  p.  328,  22  Varronis  de  sexagesi  (486  B.) 
affert  verba  adest  fax  involuta  incendio,  quae  ex  cantico  Alexandri 
(vin  63)  adest  adest  fax  obvoluta  sanguine  et  incendio  paulo  liberius 
formata  Varro  in  suam  saturam  recepit.  Ex  Alexandro  cum  Nonius 
nullum  versum  citet,  et  voces  quasdam,  velut  vitulans,  piirus  putus, 
quae  leguntur  in  Alexandro,  ut  supra  dixi,  nullo  Ennii  testimonio 
afferat,  credibile  fit,  eum  hanc  tragoediam  non  novisse,  certe  non  usur- 
passe.  Sed  Andromachae,  ex  qua  Nonius  satis  multa  memoravit,  tamen 
versum  cantici  (99)  lovis  aram  sanguine  turpari  Ciceronis  nomiue 
(Tusc.  disp.  lu  19,  45)  laudat.  Idem  quod  ex  versibus,  quibus  Cicero 
nec  Ennii  nec  tragoediae  nomine  addito  usus  est  sed  quos  probabili 
coniectura  Ennii  Eumenidibus  (vii)  adscripserunt,  versum  unum  Ci- 
cerone  teste  citat  (p.  122,  17),  non  iam  consequens  esse  dicemus, 
hos  versus  Ennianos  non  esse.  Ciceronis  nomine  afferri  quae  Cicero 
tantum  citavit  aliena,  in  quo  genere  multus  est  Nonius,  suo  exemplo 
probat  etiam  Servius  in  Aen.  i  726  p.  203,  1  Thil.  De  ordine  quo  No- 
nius  Ennii  tragoedias  excusserit,  nihil  certius  affirmari  potest;  p.  166, 
169  Achilles,  Achilles;  169  Andromeda;  170  Medea,  Melanippa; 
172  Telamo;  176  Melanippa. 

Annalium  libri  hi  afferuntur  et  a  Nonio  quidem  solo:  p.  111,  33 
E.  annalibus  i  [lviii],  duobus  versibus  unius  vocis  causa  citatis,  quo 
magis  sententia  appareret;  p.  120,  2  E.  annali  lib.  i  [lxiii];  quem 
Nonium,  quae  est  eius  consuetudo,  credibile  est  plenum  dedisse  lib.  i 
[tequej  Quirine  pater  veneror  Horamque  Quirini,  et  quod  Horam  Qui- 
rini  Gellius  quoque  (xiii  23,  2)  memorat,  id  non  est  quod  aut  ad 
Ennium  aut  ad  Nonium  pertinere  credatur;  p.  150,  6  (cf.  154,  30) 
E.  annalium  lib.  vi  [xviij,  pulchra  sententia  tribus  versibus  exposita; 
p.  116,  7  E.  lib.  F//  [xvi];  p.  150,  16  E.  annali  lib.  viii  [vii],  cf. 
p.  156,  31  eadem  glossa  sine  Ennii  versu;  p.  151,  24  E.  lih.  viii  an- 


XCn  I.  fflSTORIA  ENNn 

nalium  [vii  fr.  x];  p.  95,  32  E.  lib.  viiii  [xvi];  p.  110,  7  E.  lib.  viiii 
[vm]  pleniore  oratione  quam  opus  erat;  p.  149,  31  E.  lib.  xi  annalis 
[v];  114,  7  E.  lib.  xv[u],  ubi  Pauli  glossa  p.  63,  7  nihil  ad  Nonium; 
p.  134, 19  E.  lib.  XVII  [viii  et  ix].  His  a  solo  Nonio,  uti  dixi,  servatis 
et  certo  annalium  libro  adscriptis  accedimt  p.  106,  30  E.  annali  lib. 
VII  [xm],  quod  a  Gellio  (xviii  5,  6)  petitum  esse  vel  negligentia  pro- 
batur  qua  praeter  Nonii  morem  Ennii  verba  adscribuntur;  p.  155,  21 
E.  annali  [vi  fr.  viiij,  item  satis  neglegenter  ex  Gellio  (xvi  10)  de- 
scriptum;  p.  158,  20  Ennius  [vii  fr.  rv]  ex  Festo  p.  324,  17  ne  id 
quidem  accuratius  redditum;  p.  134, 13  Ennius  [i  fr.  xliv];  p.  134,  29 
Ennius  [ann.  538  sq.],  quae  postrema  duo  licet  dubitare  quam  recte 
referantur  ad  Pauli  glossas  p.  83,  21  et  p.  85,  1,  quae  si  ad  Ennium 
redeunt,  certe  sua  forma  a  Nonio  discrepant.  Sed  quidquid  de  ea  re 
iudicatur,  apertum  est  quanta  pars  versuum  annalium  uni  Nonio  ac- 
cepta  feratur  et  ab  eo  ex  ipso  Ennii  carmine  decerpta  sit. 

Restant  saturae,  quae  paene  totae  Nonio  debentur,  p.  147,  9 
E.  satyrarum  lib.  n  [ii] ;  p.  139, 13^.  satyrariim  lib.  iii  [i] ;  idem  supra 
p.  33,  7,  sed  alio  lemmate.  Quibus  ab  uno  Nonio  citatis  additur 
p.  140,  25  versus  satiranim  [sat.  63],  quem  apertum  est  Nonium  ex 
Gellio  (vi  9,  2)  petiisse,  cuius  rei  bic  quoque  indicio  est  incuria  affe- 
rendi. 

Denique  ne  in  boc  quidem  libro  desimt  glossae  quas  Nonius  sibi 
explicandas  sumpsit  sine  Ennii  exemplo,  quamquam  eaedem  voces 
etiam  apud  Ennium  exstant  et  ab  aliis  grammaticis  explanatae  sunt, 
velut  (neque  enim  attinet  enumerare  cuncta)  p.  91,  21  concubia  nocte 
(cf.  .ann.  iv  fr.  v);  189,  21  viere  (cf.  Sot.  i);  p.  95,  26  catus  (cf.  ann. 
331);  et  inprimis  gluma,  quam  vocem  Nonius  p.  118,  4  ex  Varrone 
(rer.  rust.)  affert  et  explanat,  quamquam  Varro  ipse  ibi  testatur,  eam 
legi  solum  apud  Ennium  in  Euhemeri  libris  versis  (Euhem.  xiii);  quo 
magis  probabile  fit  Nonium  Ennii  Euhemerum  non  novisse. 

Liber  iii  de  indiscretis  gcnerihus  per  litteras  (p.  190 — 232  M.) 
argumenti  causa  satis  a  superioribus  duobus  distat.  Perpauca  ex  tra- 
goediis  affert,  paulo  plura  ex  annalibus,  sed  ut  bona  pars  nulli  certo 
libro  adscripta  sit.  Ac  tragoedias  has  habeto:  p.  222,  32  Ennius 
lytris  [xxi];  p.  223,  24  E.  Becuba  [ii];  p.  224,  7  E.  Hecuba  [vi]; 
quae  a  solo  Nonio  afferuntur,  tertium  ita  ut  duobus  praeterea  loeis 
(466,  26;  504,  6)  sed  diversis  lemmatis  citetur.  ffis  adiungendi  simt 
pauci  versus,  item  sola  Nonii  fide  citati,  quos  scenicos  esse  metrum 
declarat,  sed  cuius  tragoediae  sint,  quia  Nonius  non  dixit,  nescitur: 
p.  196,  29  Ennius  [scen.  inc.  vn];  cf.  p.  91,  33  caementa:,  p.  198,  2 
Ennius  [scen.  inc.  ixj;  p.  205,  28  Ennius  [scen.  inc.  vi];  denique 
p.  224,  18  quae  sunt  Alcmeonis  [26]  tamquam  Tulliana  de  fin.  v 
(11,  31)  laudat  ea  forma  qua  leguntur  apud  Ciceronem. 

Ex  annalium  libris  certis  citantur  haec,  in  quibus  sunt  quae  po- 
tuit  Nonius  ex  alieno  fonte  mutuatus  esse:  p.  226,  30  E.  annalium 


NONIUS  MARCELLUS  XCni 

lib.  V  [vi  fr.  iv],  cf.  Festus  p.  454,  30;  p.  217,  11  J5J.  lih.  vrii  annalium 
[x]  .  .  .  E.  lib.  viiii  [x],  quorum  utrumque  ad  unum  auctorem  No- 
nium  redit;  p.  195,  12  E.  annali  lib.  xi  [iv],  cf.  Festus  p.  138,  24, 
qui  glossam  habet,  Ennium  non  memorat;  p.  195,  20  E.  lib.  xiii  [iv], 
quae  possunt  ex  Gellio  (vi  2)  ducta  esse,  nisi  probabilius  sit  No- 
nium  eundem  adiisse  Caesellium  a  quo  reprehendendo  Gellius  profi- 
ciscitur:  nam  Nonius  quoque  duos  versus  affert,  qui  tres  sunt  apud 
Gellium;  p.  219,  12  E.  lib.  xvi  [xv],  quae  apparet  unius  Nonii  esse; 
p.  222,  33  E.  annalium  lib.  xvii  [ii],  cf.  Festus  p.  510,  30.  Ad  an- 
nales  referenda  sunt  nullo  annalium  libro  notato:  p.  211,  9  Ennius 
[ann.  553],  quod  soli  Nonio  debetur;  p.  214,  10  Ennius  [ann.  549], 
cf.  Festus  p.  402,  15;  p.  215,  7  Ennius  [ann.  55],  cf.  Festus  1.  c; 
p.  216^,  28  Ennius  [ann.  28];  p.  221,  8  Ennius  [ann.  iv  fr.  i],  iam 
citatum  sed  alio  lemmate  p.  64,  31;  p.  223,  30  Ennius  [ann.  508]; 
p.  230,  15  Ennius  [ann.  464],  et  hi  quattuor  versus  quos  postremos 
recensui  non  habent  auctorem  nisi  Nonium.  Quibus  accedat  p.  190,  20 
Ennius  [ann.  598],  si  quidem  recte  annalibus  adscribitur;  ceterum 
conf.  Paulus  Festi  p.  3,  25.  Incertis  (xii  et  xiii)  adscripsi  quae  No- 
nius  habet  p.  192,  13  et  194,  23.  lam  si  quis  hunc  ordinem  Nonianum 
respexerit:  p.  215  Ilia  dia  nepos;  217  lib.  viii  lib.  viiii;  219  lib.  xvi^ 
non  credet,  opinor,  quod  ibi  medium  (216)  legitur  Cum  saevo  obsi- 
dio  magnus  Titanu'  premebat  (ann.  28),  non  ex  annalibus  sed  ex 
Euhemero  Ennii  petitum  esse,  cuius  nullum  est  apud  Nonium  vesti- 
gium  (vide  quae  supra  de  gluma  dixi),  quod  eo  minus  probabile,  quo 
certius  est  a  Nonio  in  eodem  libro  (p.  197,  9)  citatum  Saturno  Quem 
Caelus  genuit  (ann.  i  fr.  xxi)  in  annalibus  locum  habuisse.  Porro  ostrea 
quod  p.  216,  5  multis  exemplis,  nullo  Enniano,  explanatur,  indicio  esse 
potest,  ne  Nonium  quidem  hedypJiagetica  legisse,  quae  praeter  Apu- 
leium  nemini  videntur  nota  fuisse.  Etiam  in  aliis  glossis  praeteriit, 
quo  uti  poterat,  Ennium,  velut  p.  222,  6  rastros  (cf.  ann.  ix  fr.  xiu), 
quamquam  versum  ipsum  sed  ob  aliam  vocem  (p.  66,  27)  citavit. 

Liber  iv  qui  est  de  varia  significatione  sermonum  per  litteras 
(p.  232 — 421 M.),  satis  a  tertio  discretus,  multa  praebet  de  tragoe- 
diis,  pauca  de  annalibus,  praeterea  de  nuUo  scripto  Ennii,  et  quae  ex 
illis  afferuntur,  orania  suis  titulis  aut  libroi-um  numeris  afferuntur, 
et  ut  exceptis  perpaucis  haec  omnia  testem  non  habent  nisi  unum 
Nonium,  ita  in  eo  quoque  origo  Noniana  se  prodere  videtur,  quod 
quae  parcius  afterri  poterant  maluit  plenius  integris  sententiis  per- 
scribere.  Tragoediae  igitur  hae  nominantur:  p.  277,  21  Ennius  AchiUe 
[iv];  p.  393,  13  E.  Aiace  [i];  p.  292,  8  E.  Andromache  aechmaloto 
[vii];  p.  402,  2  E.  Andromacha  aechmaloto  [ii],  et  hoc  loco  et  rur- 
sus  p.  515,  13  sub  alio  lemmate  compariter  duo  versus  afferuntur; 
p.  384,  33  E.  Andromeda  [iv],  cf.  p.  165,  11  ubi  idem  versus  alio 
lemmate  citatur;  p.  290,  17  E.  Erechtheo  [ii]:  hunc  locum  Nonius, 
qui  praeterea  hanc  tragoediam  non  nominat,  ex  Gellio  (vn  16,  9)  vi- 


XCIV  I.  HISTORIA  ENNn 

detur  sumpsisse;  p.  292,  15  E.  Eumenidibus  [m],  eodem  lemmate 
sed  diversae  significationis  quo  p.  292,  8  Andromacliae  versus  [vn]; 
p.  306, 28  E. Eumenidiims  [v] ;  p. 355, 15  E.Hedoris  lytris  [n] ;  p.  399, 8 
E.  Hedoris  lytris  [xix];  p.  407,  21  E.  Hedoris  lytris  [xx],  qui  tres 
versus  documento  esse  possunt,  quam  non  parce  perscribat  Nonius 
quae  ex  Ennio  prompsit;  p.  342,  23  E.  Hecuba  [x];  p.  261,  18 
E.  Medea  exule  [v]  ^nam  ter  sub  armis'  eqs,  sed  eosdem  versus  eodem 
loco  p.  261,  8  ex  Varronis  gerontodidascalo,  ubi  Ennius  citatur,  laudat, 
et  licet  eosdem  Varro  ipse  del.  L.  vi  81  perscribat,  tamen  certum  est 
Nonium  superiora  illa  non  ex  Varrone  sed  ex  Ennio  repetiisse;  p.  292, 17 
E.  Medea  exule  [n],  cf.  p.  39,  3  eosdem  duos  versus;  p.  297,  18 
E.  Medea  [xn];  p.  246,  11  ^.  Mdanippa  [n];  p.  245,  '21  E.  Phoenice 
[iv];  p.  232,  24  E.  Telepho  [^ti];  p.  342, 14  E.  Tdepho  [iv];  p.  255, 24 
E.  Thyeste  [n];  261,  13  [vi];  268,  11  [xu];  369,  25  [i].  Ex  eodem 
Thyeste  p.  405,  3  versum  363,  quo  praeterea  Nonius  non  utitur,  ex 
Lucilii  lib.  xix  citavit. 

Annalium  haec  simt:  p.  306,  23  E.  annalibus  lib.  i  [xxxiv];  ex 
Pauli  glossa  nihil  confici  potest;  p.  378,  15  E.  awnali  lib.  i  [xxix]  . . . 
idem  in  eodem  [xlhi],  quae  testimonia  duo  habent  eam  quam  saepe 
dico  abundantiam  citandi;  non  minus  quod  insequitur  p.  385, 15  E.  an- 
nali  lib.  r//[xvn];  p.  370,  22  E.  annalium  lib.  x  [xm].  Verbo  moneo 
p.  408,  3  et  p.  418,  8  sub  Varronis  nomine  legi  quae  ad  annales 
referenda  simt. 

Quae  inde  a  libro  v  ad  xx  sequuntur  breviter  uno  conspectu 
complectar,  quorum  ix  et  xv — xvm  et  xx  nihil  Ennianorum  versuum 
continent,  reliqm  sine  magno  discrimine  eara  proprietatem  prae  se 
ferunt,  quam  adhuc  perspeximus,  quorum  locupletior  paulo  ceteris  est 
septimus,  omnes  autem  tragoedianim  versibus  multo  quam  annalium 
divitiores;  accedunt  comoediae  et  saturae,  quae  paene  solius  Nonii 
regna  sunt,  et  omnino  longe  maxima  pars  horum  versuum,  ut  in  iis 
quos  adhuc  recensuimus,  non  alium  testem  quam  Nonium  habent. 
Tragoediae  igitur  afferuntur  hae:  p.  472,  30  E.  Achille  [m];  p.  504, 15 
E.  Andromacha  [iv];  515,  26  [ix];  505,  9  E.  Andromacha  aechma- 
/oto-[xi];  515,  13  [n],  quem  eundem  versum  sed  diverso  lemmate 
p.  402,  2  compariter  et  compari  titulo  affert;  ceterum  515,  13  et 
515,  26  Andromacha  aechmalotos  et  Andromacha  se  excipiunt,  ne  quis 
de  discrimine  tragoediarum  cogitet;  p.  471,  9  E.  Cresphonte  [i]; 
p.  475,  3  E.  Eimenidibus  [n],  quae  qui  respexerit  intelliget  quid  sit, 
quam  saepe  dico,  in  Nonio  ubertas  afferendi;  p.  505,  18  ^.  Eumeni- 
dibus  [iv];  p.  467,  31  E.  Hedoris  lytris  [xvi];  469,  26  [xi];  472,27 
[xvii];  489,  28  et  490,  7  [i  duobus  testimoniis  coniunctis];  504,  32 
[xiii];  511,  8  [xii];  518,  18  [xrv],  ne  haec  quidem  de  una  voce  ni- 
mis  anguste  data;  p.  466,  26  E.  Hecuba  [vi],  quem  eundem  versum 
p.  224,  7  et  504,  6  non  eodem  lemmate  citavit;  474,  30  [iv];  494,  3 
[vn],  item  alio  lemmate  p.  507,  18  pariter  sed  non  parce  allatum; 


I 


NONIUS  MARCELLUS  XCV 

p.  507,  22  E.  PJioenice  [vii];  511,  5  [vi];  512,  6  [v],  quem  versum 
Ennii,  quod  Cliarisius  p.  197,  25  K.  testatur,  (Helenius)  Acro  ad 
Terentii  adelph.  45  adscripsit,  sed  nemo  sanus  arbitrabitur,  Nonium 
hunc  unum  versum  eius  tragoediae,  quam  toties  laudat,  non  inde 
unde  ceteros  sed  ex  Acrone  mutuatum  esse;  p.  475,  24  E.  Telamone 
[vii];  504,  4  [i],  iam  172,  19  ob  aliam  vocem  citatum;  505,33  [iii]; 
p.  429,  4  E.  Telepho  [iii];  490,  12  [vi];  537,  25  [i],  qui  versus  apud 
Festum  p.  487,  6  fuisse  sed  de  alio  nomine  citatus  videtur,  ut  No- 
nius  inde  petiisse  credi  non  possit;  537,  27  [viu].  Sequitur  p.  469,24 
E.Amhracia  (m];  471,  18  [iv];  p.  506,  3  E.pancratiastis  [i];  513, 11 
[n];  517,  14  [iii].  Porro  ex  saturarum  libris  p.  474,  22  E.  satirarum 
lib.  I  [i];  510,  10  [ii];  p.  470,  15  E.  satirarum  lib.  iii  [ii].  Ex  an- 
nalibus  autem  hi  libri  citantur;  p.  516,  15  E.  lib.  i  [xlvi];  p.  556,  24 
E.  lib.  V  [vii];  p.  472,  7  E.  lib.  viiii  [i];  p.  483,  3  E.  lib.  xi  [x  fr.  xv]. 
Qui  vero  versus  annalium  libro  non  memorato  afFeruntur,  ilico  oritur 
dubitatio  de  auctore:  p.  435,  12  (ann.  295),  quae  eadem  habentur 
apud  Gellium  x  1,  sed  ita  ut  uterque  Varronis  verbis  de  disciplina- 
rum  quinto  utatur,  unde  ambigas  Noniusne  sua  ex  Gellio  an  ex 
Varrone  mutuatus  sit;  p.  555,  16  (ann.  544):  eadem  glossa  (falarica) 
apud  Paulum  Festi  p.  63,  4  habetur  sed  nullo  exemplo  adiecto,  ut 
non  satis  certum  sit,  Ennii  versum  apud  Festum  fuisse;  p.  530,  3 
(ann.  537),  ex  Gellio  x  29  ut  videtur  sumptum;  p.  536,  31  (ann.  325); 
cf.  Gellium  vi  12,  7. 

De  ordine  titulorum  non  possum  memorare  nisi  quod  p.  513. 
514  et  p.  517.  518  Pancratiastes  PJioenix  se  excipiunt. 

Quod  si  colligimus  ex  hac  longa  serie  testimoniorum  quod  effici 
videatur,  intelligimus  Nonium  saturarum  libros  paene  solum,  Am- 
braciae  et  comoediarum  pancratiastae  et  cupunculae  quidquid  super- 
stes  est  solum  servasse,  nec  Euhemerum  nec  hedyphagetica,  fortasse 
ne  Sotam  quidem  cognita  habuisse,  ex  tragoediis  nec  Alexandrum  nec 
Iphigeniam  tractasse,  generatim  autem  tragoedias  multo  quam  an- 
nales  diligentius  ad  usum  vocasse,  id  quod  in  Festi  opere  contra  fuisse 
vidimus.  Atqui  negari  non  potest  quin  nonnulla  Nonius,  si  ad  sum- 
mam  testimoniorum  referas  perpauca,  ex  grammaticis,  Festo  inpri- 
mis  et  Gellio,  Varrone  fortasse,  delibaverit;  tamen  nihil  futilius  est 
(de  Ennio  loquor)  quam  credere  velle  Nonium  ad  grammaticos  et 
huius  generis  scriptores  potissimum  excerpendos  se  dedisse.  Qui  si 
hoc  volebat,  de  Ennii  Alexandro  et  Iphigenia  multa  discere  ex  Festo, 
de  Iphigenia  multa  ex  Gellio  potuit.  Sed  ego  Nonii  operam  in  hac 
quidem  parte  ita  animo  informavi,  ut  ex  Ennii  carminibus  versus  se- 
legerit  de  quibus  agere  vellet,  et  quoniam  versus  unus  saepe  plura 
verba  habet  interpretis  indigentia,  excerptos  versus  in  diversas  operis 
sui  partes  distribuerit;  atque  putabam,  multisque  exemplis  patefeci, 
Nonium  aliter  afferre  quae  ipse  ex  Ennio  sumpserit,  aliter  si  quae 
ex  alio  fonte  hauserit.  Quodsi  qui  tamen  affirmare  malent  Nonium 


XCVI  I.  fflSTORIA  ENNn 

maximam  partem  glossarum  cum  exemplis  ex  nescio  quibus  glossariis 
abstulisse,  nonne  mirum  esset,  non  alios  quoque  grammaticos  sive 
priores  Nonio  sive  posteriores  eosdem  fontes  adiisse  ex  iisque  hau- 
sisse?  Quod  quia  factimi  non  esse  apparet,  maneat  hoc  Nonium  Ennii 
carmina  et  libros  studiose  pertractasse,  hoc  est  ad  eum  modum  quem 
veteres  omnino  huic  rei  operam  dare  consueverunt. 

Qui  tempore  succedunt  re  et  utilitate  longe  Nonio  inferiores  sunt. 
Quid  enim  afferimus  Atilium  Fortunatianum  aut  Marium  Victorinum 
aut  Maxmium  Victorinum,  quos  idem  saeculum  vidit,  grammaticos  exigua 
doctrina  scholastico  usui  accommodata,  qui  Ennianorum  canninum  vix 
quicquam  viderunt:  apocopen  vel  diaeresin  vel  nescio  quid  explicantes 
unum  vel  duo  versus  Ennianos  aliunde  cognitos,  non  ex  poeta  sumptos, 
plenmique  ne  nomine  quidem  poetae  addito  in  artes  suas  rettulenmt. 

Ne  Donatus  quidem,  etsi  illis  superior,  cum  Nonii  fructuosa 
copia  uUo  modo  conferri  potest:  qui  quae  in  commentario  Terentii 
de  Ennio  memoravit,  ea  supra  p.  xxiv  sq.  disceptavi  et  quae  ex  iis  ad 
ipsum  redire  Terentium  viderentur  significavi.  Quae  restant  non  multa 
sunt  nec  magni  pretii.  Ennius  'memini  me  fieri'  pavum  (ann.  15)  ter 
memoratum;  Ennius  ^o  pietas  animi'  (ann.  8)  a  Cicerone  ante  alla- 
tum;  Ennius  'o  Tite  si  quid  ego  te  adiuto'  (ann.  335),  aut  Ennius  in 
Medea  [i]  'utinam  ne  in  nemore  Pelio',  quo  nihil  erat  veteribus  notius, 
vel  Ennius  'exin  Tarquinium'  (ann.  155).  Sed  sunt  quidam  annalium 
versus  quos  nemo  nisi  Donatus  memoriae  prodidit,  ann.  348  Ennius 
X  'regni  versatum  summam  venere  columnam']  550  Ennius  'optima  cum 
pulcris  animis  R.  iuventus';  204  Ennius  in  sexto  'sed  ego  hic  animo 
lamentor';  470  Ennius  'omnes  corde  patrem  debent'  eqs.  Quibus  adde 
inc.  9  Ennius  'nec  dico  nec  facio  mu.' 

Ex  aliis  scholiis  in  Terentium  hoc  memorandum  est,  Ennii 
ann.  566  in  solis  scholiis  codicis  Bembini  servatum  esse,  praeterea 
ann.  626  in  lexico  Terentiano  Barthii  fide  edito  afferri. 

Minus  quam  commentum  Terentianum  de  Ennio  Donati  ars 
grammatica  meruit,  quae  quos  affert  Ennii  versus,  hexametros  omnes 
et  annalibus  adscribendos,  figurarum  explicandarum,  diaereseos,  par- 
homoei,  homoeoptoti,  homoeoteleuti,  aliarum  gratia  affert,  plerumque 
ne  Ennio  quidem  nominato,  quem  tamen  auctorem  esse  fere  aliunde 
constat.  Cum  Douato  conspirant  in  plerisque  qui  illius  artem  sibi 
commentandam  sumpserunt;  explanationes  dico  in  Donati  artem,  Pom- 
peii  commentum ;  qui  vix  uUum  Ennii  versum  memorarunt,  quem  non 
apud  illum  citatum  invenerunt. 

His  adnecti  possint  etiam  nonnulli  de  incertis  grammaticis,  qui- 
bus  difficile  est  suvmi  locum  ex  temporum  ratione  assignare;  et  ple- 
rumque  non  afferunt  nisi  quae  alibi  allata  offenderunt;  sed  dignum 
quod  memoretur  est  quod  inc.  11  Tiae  nives  unus  grammaticus  de 
dub.  nom.,  et  ann.  3  nam  latos  populos  eqs  solus  Probus  qui  dicitur 
de  ultimis  syllabis  perhibuerunt. 


AURELIUS  VICTOR.   CHARISIUS  XCVH 

Aurelii  Victoris  nomine,  quoniam  alio  non  licet,  temporum  ra- 
tione  suadente  hoc  loco  colloco  duos  libellos,  'de  viris  illustribus'  al- 
terum,  alterum  'origo  gentis  Romanae'  inscriptum,  quorum  ille  quae 
de  M.  Catonis  in  Sardinia  cum  Ennio  consuetudine  (47,  l)  et  de  Ennio 
M.  Fulvii  Nobilioris  in  bello  Aetolico  comite  (52,  3)  tradidit  supra  in 
vita  Ennii  adhibita  sunt;  quibus  tertio  loco  accedit  (35,  2)  oraculum 
Pyrrho  datum  (ann.  179)  aio  te  Aeacida  eqs,  quem  Ennianum  versum 
esse  ne  memoratur  quidem.  Origo  autem  bis  Ennium,  incertum  quo 
auctore,  laudat,  cum  (4,  5)  versum  notissimum  et  a  multis  citatum 
(ann.  214)  versibus  quos  olim  Fatmi  vatesque  eqs  affert  et  (20,  3) 
quae  de  lupa  gemellos  nutriente  narravit  Ennium  scribere  libro  primo 
[xLi.  XLiii]  affirmat. 

Quae  vero  in  panegyrico  genethliaco  Maximiani  leguntur  (16) 
etenim  quod  ait  ille  Bomani  carminis  primus  auctor  'a  sole  exoriente 
ad  usque  Maeotis  paludes'  (epigr.  iv  1),  id  nunc  longius  longiusque 
protendere  licet  eqs,  sive  eam  orationem  editores  iure  Claudio  Mamer- 
tino  luliani  aequali  adscribunt,  sive  rectius  alii  superioris  aetatis  tri- 
buitur,  quod  mihi  licebit  in  medio  relinquere,  tantum  iis  patefactum 
est  hunc  oratorem  etiamtum  quandam  Ennii  poetae  memoriam  habu- 
isse  (cf  Birtus  Zwei  politische  Satiren  p.  6  7). 

Superiorum  aetati  paene  coniuncti  fuerunt  grammatici  duo,  quo- 
rum  tempora  accuratius  circumscribi  non  possunt,  Charisius  et  Dio- 
medes,  qui  hoc  inter  se  commune  habent  ut  ex  alienis  rivis  sua  arva 
aridioris  artis  grammaticae  irrigaverint.  Et  Charisio  quidem  supra 
dixi  Plinii  Secundi  libros  sermonis  dubii  et  C.  lulii  Eomani  aqpopftwv 
potissimos  fontes  fuisse  ex  quibus  cum  praeceptis  exempla  duxerit. 
Quod  quale  fuerit,  quamquam  hoc  a  meo  instituto  alienum  est,  vel 
haec  patefaciant  quae  scribit  in  libro  i  p.  116,  29  K.  xvii  de  ana- 
logia  ut  ait  Romanus,  ubi  postquam  p.  117, 5  haec  praemisit  cuius  rei 
rectam  rationem  interim  differamus,  contenti  paucis  quae  exempli  gra- 
tia  C.  lulius  Bomanus  sub  eodem  titulo  exposuit  eqs  toto  capite  usque 
ad  p.  147,  16  multas  nominum  formas  similitudinis  vel  dissimilitu- 
dinis  causa  recenset  et  pertractat,  eodemque  nomine  praescripto  in 
libro  secundo  a  p.  194,  22  (cf.  190,  8)  ad  p.  224,  22  adverbiorum, 
a  p.  239, 1  ad  242, 12  interiectionum  seriem  perscribit.  In  his  igitur 
partibus,  quas  se  a  Romano  repetiisse  Charisius  fatetur,  quae  leguntur 
exempla  Enniana  satis  multa,  perspicuum  est  non  a  Charisio  sublata 
esse  ex  Ennio  sed  ex  Romani  copiis  repetita,  nisi  quod  quia  aliorum 
quoque  auctorum  in  his  partibus  mentio  fit,  saepissime  Plinii  de  dubio 
sermone,  Varronis,  Helenii  Acronis,  ambiguum  est,  utrum  Rbmanus, 
qui  certe  doctus  erat  homo,  omnia  exempla  ab  illis,  inprinjis  a  Pli- 
nio  mutuatus  sit,  an  quaedam  ab  illis,  alia  ipse  addiderit  de  suo. 
Sed  hoc  utut  est,  certum  est  ad  Charisium  nihil  omnino  Ennianorum 
redire;  neque  enim  dubitari  potest  quin  quae  ante  p.  116  in  parte 
priore  operis  leguntur,  non  aliam  rationem  habeant  quam  quae  inse- 

Ennics  ed.  Vahlen.  g 


xcvni  I.  msTOBiA  enoti 

quuntTir  (cf.  p.  53, 12).  Itaque  nos,  quoniam  Romano  autPlinio  sua  re- 
stituere  non  possumus,  versus  Ennianos  necesse  est  recenseamus  sic 
ut  apud  Charisium  hodie  leguntur.  Et  in  primo  quidem  libro  quae 
habentur  verba  aut  versus  Ennii  paucis  exceptis  ad  annales  refe- 
renda  sunt,  nihil  ad  scenica.  Itaque  p.  130,  29  Ennius  annalium 
lib.  VII  [xxm]  Wussescunt  fru/ndes^-^  p.  132,  6  hebem.  Ennius  xvi  [xvi]; 
et  haec  qmdem  duo  uno  Charisio  teste;  p.  19,  1  'terrai  frugiferai' 
E.  in  annalihus  [489].  Reliqua  poetae  nomine  nulla  carminis 
mentione  addita  afferuntur:  p.  72,  13  Ennius  ^quem  Cadus  genuif 
[ann.  27];  72,  15  item  [ann.  546]  'quamquam  caelus profundus\  quae 
duo  plenius  citavit  Nonius;  p.  83,  22  E.  ^equitatus  ut  celerissimus' 
[ann.  591];  p.  90,  26  E.  ^llia  dia  nepos  quas  aerumnas  tetulisti' 
[ann.  55];  p.  98,  4  E.  'memini  me  fieri pavum'  [ann.  15];  p.  105, 18 
E.  ^sagus  caerulus'  [ann.  509];  p.  128,  31  E.  ^fici  dulciferae  lactantes 
ubere  toto'  [ann.  264];  p.  141,  25  E.  Hamque  fere  quattuor  partum' 
[ann.  593];  p.  147,  15  E.  'volturus  in  spinis'  eqs  [ann.  138].  Ex 
quibus  quae  sunt  p.  83,  105,  128,  141  apud  neminem  praeter  Chari- 
sium  leguntur,  et  qui  quae  p.  128,  129,  6  sq.,  130,  131,  8sqq.,  141,  27 
testatur  Charisius  propius  consideraverit,  inteUiget  haec  ad  ultimum 
auctorem  Plinium  redire.  Haec  de  annalibus.  Praeterea  p.  54,  19  En- 
nius  in  protreptico  ^pannibus',  qui  titulus  libri  hoc  uno  loco  apparuit. 
Quod  p.  124,  12  scribit  Cretum  Cicero  .  .  .  Cretenses  Ennius  ut  Varro 
libro  I  de  sermone  Latino  scribit  fortasse  non  recte  annalium  incertis 
(cxxvn)  adscripsi;  nam  cum  Cretensium  in  Euhemeri  fragmentis 
(v)  habeatur  et  Varronem  ipso  teste  (Euh.  xni)  constet  hunc  librum 
paueis  notum  legisse,  haud  scio  an  eo  referri  praestet.  Denique 
cum  p.  98  haec  se  excipiant  v.  4  pavus  Ennius  'memini  m.  f.  p.'  et 
paucis  interiectis  v.  1 2  erumnam  Ennius  ait  per  e  solum  scribi  posse, 
quod  mentem  eruat,  et  per  a  et  e,  quod  maerorem  nutriat,  parum  proba- 
bile  mihi  videtur,  aKum  Ennium  dici  quam  poetam,  qui  sive  in  illo 
versu  qui  apud  eundem  Charisium  affertur  p.  90,  26  Ilia  dia  nepos 
quas  aerum/nas  tetulisti  sive  nescio  qua  aJia  occasione  usus  (nam  sae- 
pius  nomen  apud  eum  recurrit)  non  ut  grammaticum  decet  sed  sua 
oratione  vim  nominis  indicarit;  de  quo  genere  supra  p.  lxxxi  dixi. 
Postremo  ut  recte  iudicetur  quo  usu  Ennius  apud  Charisium  fuerit, 
ne  hoc  quidem  negligendum  est,  nonnumquam  voces,  quae  etiam  apud 
Enniimi  leguntur,  explicari  nulla  Ennii  mentione  facta,  velut  p.  122, 13 
aplustre,  109, 1 7  stirps,  90, 20 sanguis  et  sanguen,  aut  habita  quidemEn- 
nii  ratione  sed  non  eo  loco  ubi  primum  memorantur;  vide  duriter  p.  79, 
13  et  197,  25;  fici  p.  95,  22  et  128, 31;  vulturus  p.  98,  3  et  147, 15. 
Paucos  versus  Ennianos  habet  etiam  secundus  Charisii  liber,  ex 
annalibus  hos:  p.  196,  16  Ennius  annalium  libro  /[lvii];  p.  200,22 
E.  annalium  libro  [inc.  xxxrx];  p.  240,  6  Ennius  quoque  annalium 
libro  [v  fr.  ra]  '[euaxj  aquast  aspersa  Latinis',  quorum  primus  et 
tertius  non  habet  alium  testem  quam  Charisixmi,  medius  poterat  ex 


CHARISIUS.   DIOMEDES  XCEX 

Festo  vel  Verrio  depromi  (cf.  ann.  356);  neque  erat  quod  quia  bis 
dicit  annalium  libro  numerum  libri  librarii  vitio  extritum  esse  sta- 
tueretur:  sic  certe  QiidiXa.  Lucilms  saturarum  libro^.  240, 8  et  similiter 
alibi  citavit.  Annalibus  puto  recte  adscriptum  est  quamvis  sine  testi- 
monio  p.  201, 15  Ennius  Hihi  vita  seu  mors  in  mundo  esf  (ann.  467  sq.) 

Tragoediae  memorantur  duae,  p.  197,  22  'duriter'  Terentius  in 
adelpMs  .  .  .  ubi  Acron  secundum  antiquorum,  inquit,  consuetiidinem: 
nam  et  Ennius  in  Phoenice  [v]  'quam  tibi  ex  ore  orationem  duriter  dic- 
tis  dedit.'  Hunc  igitur  tragoediae  versum,  quem  Nonius  quoque  affert, 
cuius  supra  Charisius  p.  79,  13  in  eadem  voce  mentionem  non  fece- 
rat,  ex  Helenii  Acronis  (cf.  p.  200,  15)  commentario  Terentiano  vide- 
mus  nescio  qua  via  in  Charisii  artem  migrasse.  Et  p.  241,  6  'euhoe' 
Maro  vn  .  .  .  Ennius  in  Athamante  %is  erat  in  ore  Bromius'  eqs. 
Cuius  tragoediae  memoriam  et  eius  hos  quinque  versus  perpulchros 
unius  Charisii  testimonium  servavit,  qui,  quoniam  Maro  (non  Yer- 
gilius)  simul  citatur,  hoc  indicio  arguitur  hos  versus  Ennii  a  Romano 
sumpsisse. 

Eestat,  quoniam  libri  tertius  et  quintus  nihil  habent  Enniani, 
de  quarto  ut  breviter  admoneatur,  qui  seorsum  a  primi  et  secundi 
ratione  quam  vidimus  Ennii  nomen  nusquam  commemoravit,  sed 
tamen  quosdam  versus,  maximam  partem  hexametros,  affert,  qui  alieno 
testimonio  aut  probabili  coniectura  ad  Ennium  et  ad  annales  maxime 
relati  sunt:  p.  267,  7  vosque  Lares  tectum  nostrum  qui  funditus  curant 
[ann.  620];  p.  271,  28  aio  te  Aeacida  eqs  [ann.  179];  p.  272,  27  cum- 
que  gubernator  magna  contorsit  equos  vi  [ann.  486];  p.  278,  24  endo 
suam  do  [ann.  576].  Quorum  secundi  et  quarti  fidem  Ennianam  testi- 
monium  praestat;  primus  non  habet  nisi  Charisium  testem,  sed  ut  et 
hic  et  tertius  (de  quo  vide  ad  ann.  486)  non  sine  aliqua  probabili- 
tate  ad  annales  adscripti  sint.  Quibus  addendum  est  fortasse  p.  278, 11 
induperator  pro  imperator:  certe  eam  formam  a  Vergilio  alienamhabet 
Ennius  aliquoties.  Porro  p.  282  figurarum  rhetoricarum  notissima 
exempla  componuntur:  Marsa  manus,  Peligna  cohors  eqs  [ann.  276]; 
0  Tite  tute  Tati  eqs  [ann.  109];  hos  reduci  quam  relinqui,  devehi  quam 
deseri  [scen.  390];  maerentes  flentes  lacrimantes  eqs  [ann.  103];  quo- 
rum  nuUi  alicubi  testimonium  originis  Ennianae  deest.  Denique  ab 
uno  Charisio  (p.  284,  9  et  286,  7)  allatos  versus  non  commemoro  quod 
draconis  eqs  et  non  quod  domui  vim  eqs.,  quia  accurate  expressi  sunt 
ex  versibus  Medeae  Euripideae,  non  dubitavi  Ennio  adscribere  et  in 
eius  Medea  coUocare  (ix).  Postremo  ne  quid  omittatur,  in  extrema 
parte  Hbri  iv  quae  est  de  numero  Saturnio  p.  288, 15  haec  afferuntur 
\  .  vel  quales  in  tragoediis  nonnumquam  incidere  veteribus  solent  ut 
Ennii  Acciique,  sed  deinde  Accii,  non  Ennii  exempla  ponuntur. 

Cum  Charisio  oportet  Diomedis  ars  coniungatur;  inter  quos 
grammaticos  quae  ratio  intercedat  H.  Keilius  p.  l  praefationis  dilu- 
cide  exposuit.  Enniana  quae  essent  apud  Diomedem  et  qua  ratione 


C  I.  mSTORIA  ENNH 

afiferrentur,  non  ita  pridem  in  relat.  acad.  1899  p.  270sqq.  eo  con- 
silio  exposui  ut  quae  p.  400, 27  citantur  Ennim  'an  aliquid  quod  dono 
Uli  marare  sed  accipite'  falso  ad  annales  trahi  hoc  modo  correcta 
Ennius  annali  'quid  quod'  eqs  probarem,  simul  ut  occasione  usus 
exemplum  eius  rei  proponerem  quam  nunc  instituo,  ita  ratus  utile 
esse  suum  cuiusque  grammatici  usum  penitus  cognitum  habuisse.  Ita- 
que  testimonia  1.  c.  p.  272  sq.  perscripta  breviter  licebit  liuc  transcri- 
bere.  Sunt  autem  haec:  p.  382, 11  utEnnius  octavo  annalium  [vm]  ^cer- 
tare  abnueo,  metuo'  eqs;  p.  373,  5  ut  Ennius  decimo  annalium  [xiv] 
'pinsunt  terram  gmibus^-^  p.  382,  22  ut  Ennius  sexto  decimo  annalium 
[xxn]  ^prandere  iuhet  horiturque';  idem  in  decimo  [xi]  'horitur  indu- 
perator';  p.  345,  3  Ennius  in  lustris  (h.  e.  in  Hectoris  lytris)  [xv] 
'sublime  iter  quadrupedantes'  eqs;  p.  387,  30  ita  ut  Ennius  in  lustris  [m] 
'nos  quiescere  aequumesf  eqs;  p.  382,14  idemin  Telamone  [rx]  'abnue- 
bun€.  Et  haec  quidem  omnia  quae  suis  tituHs  ac  mmieris  recensen- 
tur  sciendum  est  seorsum  a  Charisio  a  solo  Diomede  exhiberi,  ut  eo 
quoque  nomine  constet  Diomedem  minime  omnia  ex  Charisio  repe- 
tiisse,  sed  suos  potius  fontes  adiisse,  in  quibus  vix  dubium  est  quin 
partem  certe  Ennianorum  expositam  offenderit.  Accedimt  nonnulla 
mero  Ennii  nomine  insignita:  l)  p.  383,  5  ut  apud  Ermium  [ann.  10] 
'ovaparire  solenf-^  2)  p.  385,  29  item  potestur  apud  Ennium  [ann.  611] 
reperimus  'nec  retraJii  potestur  imperiis'-,  3)  ibid.,  32  ut  apud  eundem 
Ennium  [ann.  174]  'quis  potis  ingentis  oras'  eqs;  4)  p.  447,  17  «< 
En/nius  [ann.  103]  'maerentes  flentes'  eqs;  5)  p.  447,  6  apud  Ennium 
[inc.  scen.  xi]  'eos  reduci .  .  devehi  quam  deseri  malui'-,  6)  p.  345,  1 
ut  Ennius  [inc.  scen.  xxxix]  'ad  eum  aditavere';  7)  p.  400, 27  Ennius 
[inc.  scen.  xxxvm]  'an  aliquid  quod  dono  illi  morare  sed  accipite.'  Ex 
quibus  4  et  5  Diomedi  cum  Charisio  commimia  sunt,  2  et  6  et  7  uni 
Diomedi  accepta  referuntur.  Intelligitur  autem  quam  temere  egerint 
qui  extremum  testimonium  illo  modo  quem  dixi  mutatimi  ierint,  quod 
ne  nunc  quidem  dubito  quin  a  me  recte  restitutum  in  hanc  formam 
Ennius  *an  aliquid  quod  do  nil  morares?  accipe  et  ad  scenicas  reli- 
quias  relatum  sit.  Restant  nonnulla,  quae  nullo  auctore  a  Diomede 
allata  partim  aliis  testibus,  aUa  verisimili  opinione  Ennio  tributa 
sunt,  omnia,  utpote  heroica,  ex  annalibus  petita:  p.  450,  3  ut  [ann.  179] 
'aio  te  Aeacida'  eqs  a  plurimis  citata,  quorum  Cicero  Ennium  auc- 
torem  dixit;  p.  441,  34  ut  [ann.  576]  'endo  suam  do',  quod  Diomedes 
cum  Charisio  aliisque  attulit,  Ennii  esse  Ausonius  testis  est;  p.  446,  26 
ut  [ann.  276]  'Marsa  manus,  Pdigna'  eqs;  p.  457,29  ut  [ann.  486] 
'cumque  gubernator  magna'  eqs,  quos  versus  duos  Diomedes  una  cum 
Charisio  laudavit,  quem  vide  supra  p.  xcix;  p.  447,  4  ut  [ann.  621] 
machina  multa  minax  minitaiur  maxima  muris,  quem  non  habet  nisi 
Diomedes. 

Ausonii,  cuius  vita  paene  ad  extremum  saeculum  p.  Chr.  quar- 
tum  extenditui",  unum  est  carmen  quod  expressam  Ennii  memoriam 


DIOMEDES.   AUSONIUS  CI 

continet,  technopaegnion  13  p.  139  Schenkelii  (ann.  lib.  inc.  xcix. 
c.  ci.  cii  p.  106):  cuius  carminis  principium,  quod  habet  aliquid  dubii 
propter  codicum  scripturam,  sic  nisi  fallor  recte  scribitur  et  distin- 
guitur : 

Frivola  condemnas;  nequam  [curj  cum  pretio  est  mers, 
Ennius  ut  memorat,  replet  te  laetificum  gau, 
Livida  mens  hominum  concretum  felle  coquat  pus? 
in  quibus  quae  addidit  Ennius  ut  memorat  h.  e.  E.  ut  dicit  non  ad 
sententiam  sed  tantum  verba  laetificum  gau  pertinere  arbitror.  Rur- 
sus  a  V.  17  haec  Enniana  connectit: 

Unde  Rudinus  ait  ^divum  domus  altisonum  caeV 
Et  cuius  de  more  quod  adstruit  ^endo  suam  do' 
Aut  de  fronde  loquens  cur  dicit  'populea  frus'? 
Quorum  primum  et  secundum  Ausonio  indicante  apud  Ennium  inter 
se  connexa  fuerunt  poterantque  in  eodem  consilio  deorum  dicta  esse 
ad  eum  modum  quem  in  adn.  significavi.   Ceterum  haec  dictionum 
Ennianarum  exempla,  haud  dubie  ex  annalibus  petita,  unus  Ausonius 
exhibuit  praeter  endo  suam  do,  quod  quos  praeterea  testes  habeat 
(cf.  supra  p.  c)  suo  loco  indicatum  est. 

Praeterea  pauca  sunt,  neque  ea  plane  certa,  in  quibus  Ausonius 
Ennii  memor  fuisse  videatur,  velut  in  Mosella  245  quae  scribit  ast 
hic  tranguillo  qua  labitur  agmine  flumen  ex  Vergilii  versu  (Aen.  n  782) 
leni  fluit  agmine  Thybris  potius  expressa  credas  quam  ex  Enniano 
(ann.  173)  quod  per  amoenam  urbem  leni  fluit  agmine  flumen,  quem 
cum  illo  Macrobius  composuit.  Neque  quod  est  in  epitaphio  12  (p.  74 
Schenkelii) 

Cuncta  elementa  duci  tanto  commune  sepulcrum. 
Quae?  caelum  et  tellus  et  mare  et  ora  virum 
certius  ad  Ennii  epigramma  sepulcrale  (ii)  refertur,  in  quo  est  voUto 
vivos  per  ora  virum,  cum  in  promptu  sint  similia  Vergiliana,  quae 
vide  in  adn.  Unum  tamen  est  in  quo  se  Ennii  reminiscentem  probat 
Ausonius  perioch.  Iliad.  rv  (p.  229  Schenkelii) 

luppiter  interea  cum  dis  genitalibus  u/na 
Concilium  cogit  superum  de  rebus  Achivis, 
quae  cum  versu  Ennii  (ann.  115)  Bomulus  in  caelo  cum  dis  genitali- 
bus  aevum  degit  Bentleius  contendit  eo  loco  quem  in  adn.  laudavi.  — 
De  sententia  contuli  Ausoniana  ad  sat.  lib.  i  fr.  ii. 

Tempora  sequenti  (nec  saeeulum  quartum  iam  egressi  sumus) 
proximus  est  C.  lulius  Victor  rhetor,  qui  de  Ennio  bene  meritus  di- 
cendus  est,  non  quod  Medeae  principium  Utinam  ne  in  nemore  Pelio  eqs 
multis  memoratum  et  ipse  orationis  carpendae  causa  ascivit,  sed  quia 
sententiam  Ennii  nemini  praeterea  cognitam  servavit  cum  spolia  ge- 
neris  detraxeritis,  quam  inscriptionem  dabitis  (nam  versus  fortasse  ne 
voluit  quidem  afferre,  nec  pleni  sunt),  quae  est  oratio  acerba  (vide 
similia  in  adn.  allata)  Sabinarum  inter  pugnantes  patres  et  maritos 


Cn  I.  fflSTORIA  ENNH 

intercedentium,  quam  ego  sumptam  arbitrabar  ex  quadam  Emiii  Sabi- 
narimi  praetexta  (scen.  370). 

Non  secus  qui  cum  Yictore  aetate  coniunctus  est  lulius  Rufi- 
nianus  habet  quod  laudetur,  qui  Iphigeniae  Ennianae  reUquias  duo- 
bus  fragmentis  locupletavit  (v.  vi),  quorum  primimi  ipse  ex  Ennii 
Iphigenia  promptimi  esse  testatus  est,  Mendaus  me  ohiurgat:  id  meis 
rehus  regimen  restitat,  alterum  tribus  versibus  compositimi,  quoniam 
ad  eadem  Atridanmi  iurgia  pertinet,  eiusdem  et  poetae  et  tragoediae 
esse  et  cimi  priore  coniunctum  fuisse  iure  colUgitur. 

Contra  iUorum  aequales  Q.  Aurelius  Symjnachus  et  Ammianus 
MarceUinus  vix  digni  sunt  qui  commemorentur.  Quonma  ille  de  Ennio 
quod  sciam  non  perhibuit  nisi  quod  supra  p.  xiv  aUatum  est  de  chla- 
myde  ex  manubiis  AetoUcis  a  Fulvio  poetae  donata,  quae  unde  pro- 
pagata  sit  memoria  latet,  eamque  quod  Symmachus  tradit,  non  iam 
credemus  eum  ullam  partem  poesis  Ennianae  cognitam  habiiisse. 
Ammianum  autem  MarceUinum  qui  magis  putabimus  Ennu  peritum 
fuisse,  quod  Enniani  oracuU  Pyrrho  dati  (ann.  179)  toties  et  tam  a 
multis  citati  'aio  te  Aeacida'  eqs  ne  Ennu  quidem  nomine  adiecto 
mentionem  fecerit. 

Hos  excipit  suppari  paene  aetate  unus  e  locupletissimis  de  Ennio 
auctoribus,  Servli  commentarius  in  VergiUi  carmina.  Qui  ut  est  gram- 
maticus  conservandae  et  propagandae  Enidi  memoriae  eum  paucis  uti- 
Ussimus,  ita  multo  etiam  utiUor  esse  potuit,  si  quae  interpreti  Ver- 
giliano  non  poterant  non  in  promptu  esse  exponere  omnia  voluisset. 
Sed  notum  est  hos  grammaticos  Latinos  raro  poetarum  quorum  exem- 
pUs  utuntur  materiam  onmem  exhaustam  habere,  verum  saepe  unum 
quod  casu  offertur  adhibere,  siraiUa  et  quae  in  proximo  legebantur 
praetermittere,  velut  ut  pauca  afferam,  de  quianam  particula  Enni- 
ana  Servius  alio  versu  (ann.  127),  aUo  Festus  utitur  (ann.  259),  for- 
mam  superlativi  cderissimus  uno  versu  (ann.  460)  Priscianus  confir- 
mat,  altero  (ann.  591)  Charisius,  et  metus  Ennium  feminino  genere 
ponere  Nonius  (ann.  549)  non  eodem  quo  Festus  (scen.  407)  exemplo 
docet.  Sed  interpres  VergiUi,  quem  usquequaque  Ennii  vestigia  legere 
constat,  dici  vix  potest  quam  multa  quae  observare  potuerit  de  Ennio 
neglexerit;  quae  si  quis  coUigere  omnia  veUet,  verendum  esset  neprae- 
termissorum  copia  maior  exiret  quam  eorum  quae  Servio  accepta 
ferimus;  qui  vel  versus  Ennianos  omnes,  quos  Macrobius  diUgentissime 
cum  VergiUanis  composuit,  neque  ei  pauci  sunt  neque  viles,  reticuit, 
et  in  ceteris  Enniana  multa,  quorum  memoria  aUis  testibus  constat, 
Ucet  invitante  VergiUi  oratione  non  tetigit.  De  ilUs  dicam  cimi  de 
Macrobio  agetur,  ex  ceteris  pauca  exempU  causa  afferam.  Servius  in 
Aen.  I  646  'staf: .  .plenum  est  ut  (xn  407)  ^iam  pulvere  cadum  stare 
videnf,  cf.  vi  22;  sed  nuUo  eorum  loco  Enniani  versus  (ann.  608) 
'stant  pulvere  campV  mentio  fit.  In  Aen.  n  77  'fuerit  quodcumque: . . . 
(Danielin.)  sam  'quodcumque'  vduMa  voce  mortem  significari  Luci- 


I 


SERVius  cm 

Uus  docet  in  xii  (371  Lachm.)  'himc  si  quid  pueris  nobis  me  et  fratre 
fuissef  hoG  est  si  mors  vel  me  vel  fratrem  oppressisset.  Non  minus 
recte  quam  Lucilio  licebat  Ennio  uti  (ann.  125)  'si  quid  me  fuerit 
humanitus.'  ii  271  '^visus  adesse':  bene  visus,  quia  somnio  videntur 
tantum,  non  sunt  naturaliter  vera.  Ennium  non  memorari  qui  dicit 
(ann.  6)  'visus  Homerus  adesse  poeta'  eo  magis  mirere  quia  274  ex 
eadem  scena  'ei  mihi\-  Ennii  versus  laudatur.  ii  156  (Daniel.)  hostia 
vero  victima  et  dicta  quod  dii  per  illam  hostiantur  id  est  aequi  et  pro- 
pitii  reddantur,  unde  hostimentum  aequationem.  Utrumque  et  hostire 
et  hostimentum  apud  Ennium  legitur  (scen.  133.  178)  et  simili  modo 
explicatur  ab  aliis.  iv  295  iussa  facessunt  et  ix  44  praecepta  faces- 
sunt:  neutro  loco  Ennius  laudatur,  cuius  versum  (ann.  59)  dicta  fa- 
cessu/nt  Nonius  affert.  iv  424  (Dan.)  inde  nostri  hostes  pro  hospitibus 
dixerunt:  nam  inimici  perduelles  dicebantur.  Ennius  praeteritur;  ad 
cuius  versum  (scen.  396)  grammaticorum  testimonia  de  nominibus 
hostis  et  perdueUis  adscripta  sunt.  v  628  ^per  mare  magnum':  procel- 
losum.  Lucretius  (n  1)  ^suave  mari  magno.'  Sed  et  Ennius  (ann.  445) 
'indu  mari  magno  fluctus  eoctollere  certanf  et  alibi  similiter.  vi  15  (Dan.) 
'praepetibus  pennis': .  .  .  praepetes  tradunt  non  tantum  aves  dici  quae 
prosperius  praevolant  sed  etiam  locos  quos  capiunt.  Utrumque  apud 
Ennium  (ann.  91  et  94)  babetur.  vi  238  scrupea  lapillosa  eqs.  Ver- 
sus  Ennii  (scen.  115)  scrupeo  investita  saxo  eqs  a  Festo  et  Paulo  (p.  495) 
propter  eam  vocem  citatur.  viii  90  'rumore  secundo':  hoc  est  bona 
fama.  Nonius  Ennii  versum  (ann.  255)  cum  eodem  versu  Vergilii  co- 
pulavit.  IX  702  'falarica  venif:  multa  apud  Servium  de  falarica 
disseruntur,  Ennii  versum  (ann.  544)  non  Servius  sed  Nonius  et  una 
quidem  cum  illo  Vergilii  versu  attulit.  x  727  Havif  ab  eo  quod  est 
lavo  lavis.  Ubi  Horatius  quidem  et  Plautus  citantur,  non  Ennius,  cuius 
versus  (non  enim  unus  est)  ad  scen.  202  Nonius  perscripsit.  xii  136 
(Daniel.)  'aspectabaf:  amat  usurpare  antiquitatem:  nam  potuit  'specta- 
baf  dicere.  Et  potuit  Enniani  versus  (ann.  343)  mentio  liaberi  aspec- 
tabat  virtutem  legionis.  Haec  pauca  sunt  de  multis  selecta,  neque  enim 
inutile  est  huius  testis  rationes  cognovisse;  quae  ut  plene  perspician- 
tur,  hoc  quoque  addendum  est,  ubi  Ennius  memoratur,  non  semper 
primo  quo  poterat  loco,  nedum  omnibus  quibus  poterat  aut  debebat 
afferri. 

In  commentario  ad  Aeneidem,  quem  Servius  primum  conscrip- 
sit  et  quem  seorsum  recognoscimus,  pleraque  pars  versuum  Enniano- 
rum  ex  annalibus  petita  est:  appellantur  quidem  annales  semel  tantum 
(m  333  Dan.),  semel  in  primo  additum  legitur  (ix  420  Dan.);  praeterea 
mero  poetae  nomine  defungitur,  non  una  citandi  forma  usus  sed  va- 
riis,  de  quibus  infra  dicetur.  Parva  pars  est  versuum  scenicorum  in 
iisque  semel  Iphigenia  (i  52  p.  34,  14Tbil.  Dan.)  nominatur,  plerum- 
que  in  his  quoque  nihil  amplius  quam  Ennii  nomen  poni  solet.  Ex 
aliis  titulis  semel  saturarum  ii  (xii  121  p.  589,  21  Dan.)  citatur. 


CrV  I.  HISTORIA  ENNn 

In  iis  autem  testimoniis  Servianis,  quae  non  possunt  nisi  ad  an- 
nales  referri,  ea  multo  sunt  ceteris  graviora  quae  non  versibus  singu- 
lis  citandis  continentur,  sed  quaedam  generatim  afferunt  ad  res  ab 
Ennio  compositas  pertinentia.  Eaque  omnia  quae  huius  generis  sunt 
unius  Servii  beneficio  nituntur.  Dico  talia:  Aen.  i  20  'audieraf  a  love 
aut  a  fatis  .  .  .  et  perite  'audieraf:  in  Ennio  enim  inducitur  luppiter 
promittens  Bomanis  excidium  Carthaginis.  (Cf.  quae  ad  Aen.  i  234 
memorantur  sententia  non  plane  eadem).  Versus  Ennii  non  attulit,  sed 
significat  quid  actum  sit  apud  Ennium  in  concilio  deorum,  quaeque 
ibi  luppiter  promiserit,  ea  vult  lunonem  Vergilianam  audivisse,  hoc 
eo  modo  de  quo  in  altera  parte  huius  praefationis  ad  ann.  65  plenius 
disserui.  Cum  illo  testimonio  coniungi  oportet,  utpote  ad  easdem  lu- 
nonis  Ennianae  partes  pertinens,  quod  idem  Servius  scribit  Aen.  i  281 
'consilia  in  melius  referef,  quia  hello  Pu/nico  secundo,  ut  ait  Ennius, 
placata  luno  coepit  favere  Romanis ;  qui  ne  nunc  quidem  versum  Ennii 
afferre  voluit,  sed  sententiam  indicare,  quae  fortasse  pluribus  verbis 
exposita  erat.  Videmus  Servium  attendere  si  quid  est  in  Ennii  annali- 
bus  quod  convertere  ad  inteipretandam  Vergilii  compositionem  liceat. 
Eiusdem  generis  haec  sunt.  Aen.  i  273  p.  102,  21Thil.  pluribus  enar- 
ratis  de  conditore  urbis,  de  quo  varii  testes  varia  affirmant,  haec  sub- 
iicit:  Naevius  et  Ennius  Aeneae  ex  filia  nepotem  Romulum  condito- 
rem  urhis  tradu/nt  (Daniel.) :  quibuscum  rursus  coniungenda  sunt,  quae 
in  similem  sententiam  in  Aen.  vi  777  traduntur:  'quin  et  avo  comitem 
sese  Mavortius  addet  Bomulus': .  .  .  ergo  'avo  se  addet  comitem'  aut 
avito  se  iunget  imperio  aut  certe  secundum  Ennium  referetur  inter  deos 
cum  Aenea:  didt  namque  Iliam  fuisse  filiam  Aeneae,  quod  si  est 
Aeneas  avus  est  Romuli;  unde  etiam  addidit  'Assaraci  quem  sangui- 
nis'  .  .  .  nam  Assaracus  pater  est  Gapyos,  Capys  AncMsae,  Anchises 
Aeneae\  quam  genealogiam  saepius  a  Servio  commemoratam  idem 
Ennius  (ann.  30 sq.)  refert,  Sed  Servius,  etsi  quae  propria  fuerit  Ennii 
(et  Naevii)  memoria  dicit,  ipse  nisi  tralaticias  de  geminis  et  urbis 
primordiis  fabulas  non  sequitur  (velut  vi  777  et  rursus  779  et  alibi). 
Addo  aUa  quae  cognatum  genus  prae  se  ferunt:  ad  xi  608  adnotatur 
Hntra  iactum  tdi':  unde  possit  hasta  emissa  in  hostem  venire  .  .  .  et 
Enniana  est  omnis  haec  ambitiosa  descriptio.  Omissis  versibus  Ennii 
partem  quandam  narrationis  Ennianae  indicat,  quam  pluribus  imita- 
tus  sit  Vergilius.  Qua  ex  imitatione  quantum  cognosci  posset  ad  ann. 
lib.  inc.  Lxvn  (librum  enim  annalium  non  prodidit  Servius)  sic  ut 
licuit  significavi.  Similiter  ad  viii  631  ^procubuisse  lupam,  geminos 
huic': . . .  sane  totus  hic  locus  Ennia/nus  est.  Saepius  ita  loquitur  Ser- 
vius,  velut  X  104  'accipite  ergo  animis':  totus  hic  locus  de  primo  Lu- 
cilii  translatus  est  lihro,  et  cavendum  est  ne  nimium  orationi  tribuamus 
(cf.  ad  XI  483.  492),  sed  de  lupa  geminos  nutricata,  quam  Vergilius 
in  Aeneae  clipeo  expressam  depinxit,  nonnuUa  hodie  apud  Ennium 
leguntur  (ann.  i  fr.  xli.  xlhi).  Quae  qui  consideraverit,  dabit  fortasse 


SERVIUS  CV 

etiam  haec,  quae  aliunde  tralata  esse  dicit  Servius,  etiamsi  nuUa  est 
expressa  Ennii  mentio,  ad  Ennium  redire:  ii  486  'at  domus  interior\- 
de  Albano  excidio  translatus  est  locus;  et  ad  eandem  partem  (u  313) 
^clangorque  tubarum':  morem  tetigit  expugnationis,  plerumque  enim  ad 
tubam  evertuntur  civitates,  sicut  Albam  Tidlus  Hostilius  iussit  everti. 
Hanc  enim  TuUi  Hostilii  et  excidii  Albani  memoriam,  nisi  me  fallit 
opinio,  non  ex  'historia'  Servius  quam  dicere  solet  sed  ex  Ennii  nar- 
ratione  prompsit.  Similemque  rationem  agnoscere  videor  etiam  v  1 1 4 : 
Punico  bello  primum  naumacMas  ad  exercitium  instituere  Bomani .  .  . 
ad  quam  rem  in  hoc  certamine  plurimum  adludit  poeta:  hoc  est  ad 
ea  quae  Ennius  de  his  exercitiis  rettulit,  quem  vide  vii  fr.  x.  xi.  xii 
et  quae  ad  x  adnotavi.  Denique  Ennium  ipsum  appellat  versibus 
praetermissis  vii  691  'at  Messapus  equum  domitor\-  .  .  .  ab  hoc  En- 
nius  dicit  se  originem  ducere;  unde  nunc  et  cantantes  (698)  inducit 
eius  socios.  Quae  pro  veris  accipienda  sunt,  h.  e.  Ennium  narrasse  se 
a  Messapo  rege  originem  ducere  (ann.  xii  fr.  vn) ,  quidquid  de  Ver- 
gilii  consilio  quod  Servius  dicit  iudicandum  est.  Cf.  vita  Ennii  p.  viii. 
Quos  vero  Ennii  nomine  versus  hexametros  aflfert  non  paucos, 
eorum  plerosque  non  alii  auctori  quam  Servii  commentario  acceptos 
ferimus  et  persaepe  ei  parti  eius  quae  Danielis  nomine  secenii  solet. 
Quos  qui  attulit,  non  hoc  egit  ut  plenos  versus  laudaret  sed  hoc  po- 
tius  ut  plenas  sententias,  sive  eas  uno  versu  comprehensas,  velut  xi  326 
Hextrina':  Ennius  dicit  Hdem  campus  habet  textrinam  navibus  longis^ 
(ann.  477);  ix  641  p.  367,  7  Thil.  'mactus' . . .  ut  Ennius  ^Livius  inde 
redit  magno  mactatus  triumpho'  (ann.  301),  sive  pluribus,  ut  i  254 
'subridens': . . .  Ennius  ^luppiter  hic  risit  tempestatesque  serenae  Rise- 
ru/nt  omnes  risu  lovis  omnipotentis'  (ann.  457  sq.);  cf  vi  763  (ann. 
115  sq.),  et  aut  manco  uno  aut  plus  uno  dimidiato  utroque,  velut  ix  32 7 
Hemere'': .  .  Ennius  ^quo  tam  temere  itis?'  (ann.  554);  v  37  Hn  iaculis' 
in  hastis:  Ennius  'levesque  secuntur  in  hastis'  (ann.  506);  1 123  Ennius 
imbrem  pro  aqua  marina:  ^ratibusque  fremebat  Imber  Neptuni'  (ann. 
497sq.);  i  81  'in  latus'  pro  latus  accipiuM.  Ennius  'nam  me  gravis 
impetus  Orci  Percutit  in  latus'  (ann.  551).  Haec  quidem  omnia  quae 
exempli  causa  selegi  et  uni  Servio  et  Servio  Danielis  debentur.  Ac 
plerumque  Enniana  quae  citantur,  quoad  nobis  iudicare  licet,  recte 
citantur,  quamquam  Servius  non  est  singulari  diligentia  in  afferendis 
versibus,  qui  saepe  Plautina,  Terentiana,  alia,  de  quibus  existimare  pos- 
sumus*),  non  satis  memori  mente  aut  sententiae  tantum  causa  metri 


*)  Lucretiana  quoque,  de  quibus  Lachmannus  ad  iv  126  p.  222,  tum 
rectiue  de  negligentia  Servii  iudicans  quam  olim  in  Propertio  p.  xx.  Eiu^ 
incuriae  perpauca  de  plurimis  exempla  afferam,  tantum  ut  admoneam  eos 
si  qui  volent  in  eam  rem  studiosius  inquirere.  Itaque  scribit  in  Aen.  i  232 
Pan  .  .  Panos,  ut  'Arcadici  dictum  Panos  de  more  Lycaei\  sed  Vergilius 
(Aen.  vin  344)  Parrhasio  ait  dictiim.  Ibid.  233  (Dan.)  Plautus  in  milite  'nunc 
scio  miki  db  oculos  caligimm  obstitisse\  at  Plautus  (m.  gl.  ii  4,  51)  nunc  de- 


CVl  I.  mSTOBIA  ENNn 

incuriosus  citavit;  inEnnianis  raro  peccavit,  velutvi  219  versus  Ennii 
qui  ait  'Tarquinii  corpus  bona  femina  lavit  et  unxif  (ann.  155).  Do- 
nato  enim  teste  constat  Ennium  scripsisse  Exin  Tarquinium  h.  f., 
Servium  autem  apparet  Vergilio  inducente  qui  scribit  corpusque  la- 
vant  frigentis  in  illam  formam  aberrasse.  Item  vi  845  Ule  est  de  quo 
ait  Ennius  'unus  qui  nohis  cunctando  restituit  rem'  pronomen  unde 
ortum  sit  (nam  Ennius  scripsit  ^umus  Jiomo  nobis'  eqs  ann.  370)  Ver- 
gUii  versus  patefacit,  qui  requirebat  unus  qui  .  .  restituis.  Difficile 
iudicatur  de  vi  595  'vultur'  .  .  .  Ennius  'vuUurus  in  campo  miserum 
mandebai  homonetn'  (ann.  138),  ubi  campo  non  recte  scriptum  vide- 
tur,  sed  variant  testes  et  variant  ipsius  Servii  libri  scripti.  Contra 
VI  685  quod  legitur  licet  Ennius  dixerit  'aestatem  autumnus,  post 
acer  liiemps  if  (ann.  424),  errore  non  Servii  sed  librariorum  eius  desi- 
deratur  sequitur  quod  habet  Priscianus. 

In  his  quae  adhuc  recensui  Servius  uno  Ennii  nomine  posito 
verba  aut  versimi  subiicit.  Sed  sunt  variae  formae  quibus  in  afferen- 
dis  Ennii  versibus  uti  solet,  quae  cavendum  est  ne  utentem  in  erro- 
rem  inducant.  Quod  genus  n  274  scribit  'ei  mihi':  Ennii  versus^  sed 
versus  Vergilii  cum  sit  ei  mihi,  qualis  erat,  quantum  mutatus  ab  iUo 
Hectore,  apparet  hunc  totum  ab  Ennio  sumptum  non  esse,  sed  partem 
tantum:  posui  (ann.  7)  ei  mihi,  qualis  erat  et  rettuli  haec  ad  aspec- 
tum  Homeri  de  inferis  ascendentis.  Idem  cadit  in  hunc  scenicum  ver- 
sum  n  241  'o  patria':  versus  Ennianus.  Vergilii  versus  hic  est  o  pa- 
tria,  0  divum  domus  Ilium,  et  incluta  bello  m.  D.  Ennianum  autem 
quem  dicit  aliis  testibus  constat  hanc  formam  habuisse  (scen.  92)  o 
pater,  o  patria,  o  Priami  domus,  similitudine  ut  apparet  non  nimis 
grandi.  xi  27  'quem  n&n  virtutis  egentem':  Ennii  versus  est  (aim.  599); 
totusne  an  ex  parte,  quis  hoc  dirimet?  Cf.  ad  vi  219  adscripta  quae 
supra  attuli,  ubi  his  praemissis  versus  Ennii  qui  ait  versum  sub- 
iicit  non  plane  gemellum  Vergiliano.  xn  1 1 5  'lucemque  elatis  nari- 
bus  efflant':  Ennianus  versus  est  ordine  commutato:  Ule  enim  ait  'fuM- 
duntque  elatis  naribus  lucem'  (ann.  600).  De  parte  loquitur,  quamquam 
probabile  est  etiam  apud  Ennium  Solis  equi  in  principio  versus  fuisse. 
Vergilius  qua  re  ordinem  mutaverit,  patefaciet  versus  ann.  594  ab 
eodem  Servio  ad  i  51  adscriptus.  Non  praeteribo  xi  601  (^late  ferreus 
hastis)  horret  ager':  terribilis  est.  Est  autem  versus  Ennianus  vitupe- 
ratus  a  Lucilio  dicente  per  inrisionem  debuisse  eum  dicere  'horret  et 
alget'.  Quis  enim  non  crediderit,  Eimianum  versum  quem  LucHius  re- 
prehenderit  esse  Vergilianum  istum,  sed  fuit  is  quem  Macrobius  ex 


mum  experior  mthi  eqs.  Aen.  i  6  (Dan.)  Terentius  vetuste  ad  personam  trans- 
tulit  ^sed  eccum  Syrum  incedere  video:  hinc  iam  scibo  quid  siet.'  lUe  autem 
(adelph.  m  3,  7)  ire  video  et  iam  hinc  scibo  ubi  siet.  Aen.  iv  137  quod  ipse  ait 
in  bucolicis  ^alba  nec  Assyrio  fucatur  lana  veneno\  Quae  leguntur  scUicet 
in  georgicis  (u  465).  Cumque  scribit  Aen.  vn  378  turbo:  Catullus  'hoc  tur- 
ben'  dicit  dubitamusne  eum  CatuUum  appeUasse  pro  TibuUo? 


SERVIUS  CVII 

ScipioBe  (vni)  attulit  sparsis  hastis  longis  campus  splendet  et  horret, 
quem  Servius  haud  dubie  in  mente  habuit  et  cum  Vergiliano  confe- 
rendum  duxit.  Et  quo  magis  perspicuum  fiat  i»  hoc  genere  Servius 
quid  probaverit,  uno  exemplo  utar  alieno:  v  591  ^frangeref:  deciperet 
falleret.  Est  autem  versus  CatuUi.  Dicit  versum  carminis  lxiv  115  tecti 
frustraretur  inobservahilis  error,  Vergilii  autem  versus  est  frangeret 
(falleret)  indeprensus  et  inremedbilis  error.  Apparet  quam  tenuis  sit 
amborum  similitudo. 

Alibi  Servius  sic  loquitur  iv  404  ^it  nigrum  campis  agmen'  .  .  . 
et  est  hemistichium  Ennii  de  elefantis  dictum  (ann.  474);  ix  163  'ver- 
tunt  crateras  aenos':  potantes  exhauriunt.  Et  est  hemistichium  Enni- 
anum  (ann.  511);  xii  552  'summa  nituntur  opum  vf:  hemistichium  est 
Ennianum.  Et  hoc  verum  est  quippe  aliis  testibus  confirmatum  (ann. 
161.  412);  de  duobus  superioribus  una  Servii  fide  nitentibus  est  quod 
ambigas.  Apertius  rem  significavit  ix  501  ^at  tuha  terribiJem  sonitum': 
hemisticMum  Ennii,  nam  sequentia  iste  mutavit:  ille  enim  ad  expri- 
mendum  tubae  sonum  ait  Haratantara  dixif.  Et  multa  huius  niodi  Ver- 
gilius  cum  aspera  invenerU  mutat:  bene  tamen  hic  (Ennius,  puto)  elec- 
tis  verbis  imitatur  sonum  tubarum  (ann.  140).  De  vitata  a  Vergilio 
asperitate  Ennii  Servius  xii  115  et  i  51  quae  supra  attuli  admonuit. 

Nondum  exhausi  citandorum  versuum  Ennianorum  formas  Ser- 
vianas,  loquitur  enim  etiam  ita:  viii  500  'flos  veterum':  Ennianum. 
Quid?  Flos  veterum?  Immo,  ut  puto,  flos  delibatus  populi  (anru  308). 
Alibi  addit  ipsum  quod  Ennianum  esse  vult.  ix  37  ^hostis  adesf:  hic 
distinguendum,  ut  %eia'  militum  sit  properantium  clamor;  et  est  En- 
nianum,  qui  ait  'heia  machaeras'  (ann.  597);  ix  526  'oras  evolvite 
belli': . . .  narrate  non  tantum  initia  sed  etiam  extrema  bellorum . . .  add. 
Daniel.  est  autem  Ennianum  'qui  potis  ingentis  oras  evolvere  belli 
(ann.  174).  ix  653  (Daniel.)  'cetera':  id  est  in  ceterum.  est  autem 
Ennianum  'cetera  quos  peperisti  ne  cures'  (ann.  56).  ix  744  (Daniel.) 
^versaf:  librat,  iactat:  et  est  Ennianum  ^versat  mucronem'  (inc.  3). 
Denique  x  5  'bipatentibus':  physice  dixit ...  est  autem  sermo  Ennianus 
(ann.  61).  x  6  ^quianam':  cur,  quare.  Ennianus  sermo  est:  add.  Daniel. 
'quianam  legiones  caedimus  ferro'  (ann.  127).  xn  605  "flavos  Lavinia 
crines':  antiqua  lectio  "floros'  habuit,  id  est  florulentos  .  .  et  est  sermo 
Ennianus  (inc.  24).  vi  748  'rotam  volvere  per  annos':  exegerunt  sta- 
tutum  tempus  per  annorum  voliibilitatem.  est  autem  sermo  Ennii.  Haec 
ad  ann.  558  inde  patefecit  radiis  rota  candida  caelum  adscripsi  et 
putavi  ad  solam  vocem  rota  pertinere;  de  qua  re  Bellingius  recte 
iudicavit,  qui  nuper  contra  dixit  R.  Helmius  meus  erravit:  sermonem 
enim  Servium  vocem  singularem  dicere  cum  illis  exemplis  quae  supra 
Ennii  causa  composui  tum  altis  pluribus  probatur,  velut  ix  225  est 
Lucilii  versus  uno  toMum  sermone  mutato  (regni  pro  hominum)  et 
XI  4  in  hoc  sermone  (eous)  prima  syllaba  naturaliter  longa  est,  aliis. 

Non  raro  Servius   mera  \ocabula  vel  vocabulorum  formas  et 


CVm  I.  HISTORIA  ENNn 

usum  ex  Ennii  carminibus  afferre  variis  modis  solet;  velut  i  26  Ve- 
postos'  et  'porgite'  de  Ennio  transtulit  (inc.  23);  n  651  'nos  contrcC: 
praepositiones  et  admrhia  in  a  exeuntia  modo  producunt  ultimam  lit- 
teram  .  .  .  apud  Ennium  et  Pacuvium  hrevia  sunt  (inc.  30),  cf.  v  19 
p.  591, 14  Thil.;  VI  779  ^viden':  den  naturaliter  longa  est:  hrevem  tamen 
eam  posuit  secutus  Ennium  (inc.  28) ;  vn  568  'hic specus  horrendum' : . . . 
Ennius  feminino  posuit  (ann.  440);  vn  683  'Anienem': .  .  .  Ennius 
Ani&nem  dixit  iuxta  regtdam  (ann.  603);  vii  804  'florentes  aere  ca- 
tervas':  Ennius  et  Lucretius  florere  dicunt  omne  quod  nitidum  est 
(ann.  323) ;  n  1 73  'salsm  sudor':  hene  addidit  salsus  . . .  add.  Dan.  Proho 
sane  displicet  salsus  sudor  et  supervacue  positum  videtur.  hoc  autem  En- 
nius  de  lamis  dixit  (ann.  606);  x  532  'gnatis  parce  tuis\- .  .  .parce  au- 
tem  est  seamdum  antiquos  serva,  ut  apud  Lucilium  et  Ennium  inveni- 
tur  (ann.  199.  200);  xn  298  'torrem':  erit  nominativus  hic  torris... 
nam  illud  Ennii  et  Pacuvii  penitus  de  tisu  recessit,  ut  'hic  torrus' 
'huius  torri'  dicamus  (inc.  27);  aliaque  plura,  quae  singillatim  recen- 
sere  nihil  opus  est.  Horum  pauca  licuit  ad  suos  versus  alibi  servatos 
referre,  et  ad  annales  pertinent  tantum  non  omnia;  pleraque  vero 
non  poterant  nisi  in  incertis  collocari. 

Tantum  de  annalibus.  Scenica  non  multa  esse  dixi  quae  Servius 
tradiderit.  Eorum  nonnuUa  ad  suas  tragoedias  sive  testimoniis  sive 
certis  rationibus  revocari  possunt:  Iphigeniam,  quam  Servius  ipse 
appellat  Aen.  i  52  (p.  34,  14)  vasto  pro  desolato  veteres  ponehant. 
Ennius  Iphigenia  [x]  'quae  nunc  ahs  te  viduae  et  vastae  virgines  suntJ 
Erechtheum  u  62  occumhere  morti  novae  locutionis  figura  et  penitus 
remota:  Ennius  'ut  nos  nostri  liheri  defendant,  pro  nostra  vita  morti 
occumhant  ohviam'  [i].  Hectoris  lytra  iii  241  foedare  cruentare.  En- 
nius  'ferro  foedati  iacenf  [vi].  Atque  haec  tria  ad  unum  Servium 
auctorem  et  supplementa  quidem  Danielina  redeimt.  Hecubam  vn  320 
Cisseis:  regina  Hecuha  fUia  secumdum  Euripidem  Cissei,  quem  Ennius 
et  Pacuvius  et  VergUius  sequuntur  [i].  Andromacham  i  224  velivolum 
duas  res  significat,  et  quod  velis  volatur  ut  hoc  loco,  et  quod  velis  volat 
ut  Ennius  'naves  vdivolas'  qui  et  proprie  dixit.  Videtur  enim  Servius 
versum  quem  Macrobius  plenum  ex  Andromacha  [i]  attulit  rapit  ex 
alio  naves  vdivolas  dicere  eamque  ob  causam  naves  velivolas  accu- 
sativo  casu  posuisse:  nam  ann.  388  navihus  velivolis  legitur.  Ex  eadem 
tragoedia  (95)  sumpta  sunt  quae  in  supplementis  Danielinis  i  726 
(p.  203,  1  Thil.)  ad  laqumribus  adduntur:  legitur  et  'lacuarihus' .  Ci- 
cero  Tusculanarum  't^ctis  cadatis  lacuMis',  quemadmodum  Nonium 
quoque  vidimus  nonnumquam  quae  Ennii  simt  Ciceronis  nomine  illa 
afferentis  citare.  Incerta  scenica,  quae  et  ipsa  ad  imum  Servium  tes- 
tem  redeunt,  sunt  haec:  i  4  saevam  dicehant  veteres  magnam:  sic  En- 
nius  Hnduia  fuit  saeva  stola'  [xxvi];  ix  253  'integer  aevi'  integri  aevi 
figurate:  id  est  adulescens  cui  aetas  integra  superest;  undeEnnius  'deos 
aevi  integros'  dicit,  quihm  multum  aevi  superest  [xxix];  puto  autem 


SERVrUS  CIX 

hoc  quoque  loco  Servium,  ut  supra  i  224  in  Andromachae  versu,  ac- 
cusativum  deos  aevi  integros  ex  Ennii  versu  retinuisse.  Cf.  inc.  6. 
Porro  IX  399  Erniius  'festivum  festinant  dievrC  [xl]  et  vi  686  Ennius 
de  dormiente  Hnprimitque  genae  genam'  [xli];  postremo  x  10  Ennius 
'quis  te  persuasif  [inc.  4],  quem  utrum  scenici  versus  an  hexametri 
partem  dicas  incertum  est. 

Commentarius  ad  bucolica  duo  frustula  Enniana  sustulit,  9,  23 
inter  agendum  .  .  .  Ennius  Hnter  ponendum'  [inc.  2]  et  10,  10  Ennius 
ait  Hndignas  turres'  id  est  magnas  [inc.  6],  poteratque  quod  3,  69 
interpretatur  congessere  nidificavere  exemplo  Enniano  de  saturis  23 
confirmare.  Quod  vero  8,  12  narrat  (Lemov.)  hedera  ideo  coronantur 
poetae,  quoniam  poetas  saepe  vino  plurimo  manifestum  est  uti,  sicut  et 
de  Ennio  ait  Horatius  (ep.  i  19,  7)  et  lyrici  omnes  in  suis  carminibus 
loquuntur  Horatium  propius  quam  Ennium  attingit. 

Longe  uberior  est  commentarius  in  georgica  qui  et  affert  Enni- 
ana  non  pauca  et  affert  ratione  a  commentario  Aeneidos  baud  leviter 
diversa.  Etenim  ex  annalibus  petita,  quorum  est  pars  minima,  quam- 
quam  nonnulla  solo  Ennii  nomine  afferuntur,  pleraque  librorum  nu- 
meros  additos  babent.  Quae  breviter  hoc  ordine  recenseo.  iv  59  (Vat.) 
nare  pro  volare  apud  Ennium  in  primo  [xvi]  Hransnavit  cita  per  te- 
neras  caliginis  auras.'  Qui  versus  hoc  tantum  loco  legitur:  de  usu 
verbi  tranare  Servius  in  Aen.  iv  245  loquitur  hoc  versu  georgicorum 
ascito,  de  Ennio  nihil.  ii  449  (Vat.)  huxum  lignum,  non  arhorem 
dicit,  quamvis  Ennii  exemplo  et  arhorem  potuerit  dicere  neutro  genere: 
ille  enim  sic  in  septimo  [xxrv]  Hongique  cupressi  stant  sectis  foliis  et  amore 
corpore  buxum.'  De  buxi  genere  Servius  etiam  alibi  (Aen.  ix  616), 
Ennii  versus  non  memoratur  nisi  hoc  loco.  iii  116  (Vat.)  hic  equi- 
tem  sine  duhio  equum  dicit,  maxime  cum  inferat  Hnsultare  solo'.  En- 
nius  annalium  septimo  [xiii]  ^denique  vi  magna  quadrupes  eques'  eqs, 
quem  versum  cum  Gellio  Macrobius  affert.  iv  188  (Vat.)  'mussanf 
murmurant.  Ennius  in  x  [x]  sic  ait  ^aspectahat  virtutem  legionis  sive 
spectans  si  mussaret  duhitaretque'  eqs.  Quos  versus  quamvis  ex  parte 
depravatos  nemo  nisi  Servius  hoc  loco  servavit.  iv  230  (Vat.)  ^ore 
fave'  cum  religione  ac  silentio  accede:  in  xvi  [xxv]  Ennius  ^hic  insi- 
diantes  vigilant .  .  .  sub  scutis  ore  faventes.'  Uno  hoc  loco  hi  duo  ver- 
sus  traditi,  nisi  quod  Ennius  ^ore  faventes'  apud  eundem  legitur 
georg.  i  18.  IV  230  (Vat.)  ore  fave  .  .  .  ponitwr  eadem  vox  et  pro 
velle;  apud  eundem  Ennium  in  xvi  [ix]  'matronae  moeros  eomplent 
spectare  faventes'  id  est  volentes.  Eundem  versum  quem  nemo  praeter 
Servium  exhibuit  idem  georg.  i  18  sed  mero  Ennii  nomine  laudavit. 
IV  188  (Vat.)  'mussant'  hic  murmurant,  quae  vox ponitur  et  in  tacendi 
significatione,  ut  apud  Ennium  in  xvii\yi\  'nonpossunt  mussare  boni 
qui  factam  lahore  enixi  militiam  peperere.'  Hoc  totum  non  legitur  nisi 
hoc  loco,  partem  versus  solo  Ennii  nomine  Paulus  Festi  attulit;  mus- 
sandi  significationes  sed  sine  Ennio  Servius  in  Aen.  xi  345  recenset; 


CX  I.  mSTORIA  ENNH 

Aen.  XII  657  tantum  Ermim  mussare  pro  tacere  posuit  nullo  versu 
adscripto.  Et  haec  suis  libris  reddita  fragmenta:  praeterea  solo  Ennii 
nomine  addito  citantur  ii  424  'gravidas  cum  vomere  fruges':  'cum' 
abundat . . .  Emius  ^effudit  voces  proprio  cum  pectore  sancto'  id  est  pro- 
prio  pectore  [ann.  540].  Qui  versus  est  ima  Servii  fide  traditus.  m  35 
(Vat.)  per  Assaracum  Troianos  dicit,  nam  Assaracus  avus  Anchisae. 
Ennius  'Assaraco  natus  Capys  optimus  isque  pium  ex  se  Anchisen 
generaf  [ann.  30  sq.].  Genealogia  ista  saepe  a  Servio  (etiam  aProbo  ad 
eundem  versum  georgicorum)  memoratur,  versus  Ennii  nusquam  nisi 
hoc  loco  afferuntur.  in  76  ^mollia  crura  reponif:  Ennius  de  gruihus 
^perque  fabam  repwnt  et  mollia  crura  reponunf  [ann.  556].  Versum 
solus  Servius  exhibuit,  scholia  Beniensia  non  afferunt  nisi  mollia  flexi- 
bUia,  et  Ennius  de  gruibus  dicit.  His  subiicio  i  12  (Lemov.)  ^fremen- 
tem  fudit  aquam'  legunt,  quod  veteres  murmura  aquae  fremitum  dice- 
bant.  Ennius  [scen.  384]  ^ager  oppletus  imbrium  fremitu',  et  denuo 
[ann.  497]  "ratibusque  fremebat  imber  Neptuni.'  Scenicus  versus  nisi 
illo  loco  non  memoratur,  hexametrum  habet  Servius  (Daniel.)  etiam 
in  Aen.  xi  299.  Et  huic  scenico  alter  tantummodo  addendus  est  vel 
pars  alterius  iv  170  (Vat.)  ^fulmina  properanf  vetuste  ait,  ut  Plau- 
tus . .  et  Ennius  ^festinant  diem'  [scen.  426].  Quem  versum  plenius  cum 
eodem  Plautino  Servius  in  Aen.  ix  399  (Dan.)  apposuit.  Postremo  i  75 
(Lem.)  Hristisque  lupini':  amari:  truncatus  versus  affertur  quem  inte- 
grum  ex  saturarum  quarto  Macrobius  perscripsit. 

His  expositis  apertum  est  quam  bene  interpres  georgicorum  de 
Ennii  reliquiis  meritus  sit:  verum  tamen  ne  in  hoc  quidem  commen- 
tario  desunt,  quae  cum  possint  nullam  Ennii  notitiam  habent,  velut 

I  11  Fatmi,  i  94  hos  rastros,  i  207  haec  ostrea,  i  322  agmen  aqua- 
rum.  II  42  'non  ego  cuncta  meis':  Lucretii  versus,  sed  ille  'aerea  vox' 
ait,  non  'ferrea':  ad  quem  versum  vel  proximum  cimi  schol.  Bem.  tum 
plenius  schol.  Paris.  similem  Ennii  versum  (ann.  561  sq.)  perhibuerunt; 
aliaque  plura  afferri  possunt  quibus  Ennius  cum  memorari  potuerit 
non  memoratur. 

Cum  Servio  oportet  connectamus  scholia  in  Vergilium  quae  ex- 
stant  cum  Bemensia  tum  Veronensia,  quamquam  illa  tempore  infe- 
riora  sunt  non  solum  Servio  sed  etiam  Macrobio,  horum  aetas  quod 
sciam  certius  definiri  non  potest.  Sed  de  Eimio  utrumque  corpusculum 
habet  quod  eorum  proprium  sit  et  conservandis  Ennii  reliquiis  pro- 
fuerit.  Id  quid  sit  quam  brevissime  potero  significabo.  Ac  Beraensia 
quidem  ab  H.  Hageno  diligenter  edita  iam  supra  ad  Servium  in  georg. 

II  43  et  iii  76  memoranda  fuerunt.  Sed  iis  solis  primum  testimonia 
duo  accepta  referuntur,  alterum  (ann.  i  fr.  li)  de  Eomulo  in  honorem 
lovis  Feretrii  ludos  instituente,  altemm  (ann.  x  fr.  iv)  de  Gniphone 
annaUum  Ennianorum  commentatore  et  de  acantho  sive  arbore  sive 
urbe  ab  eo  explicata.  Ex  versibus  autem,  quorum  notitia  ad  haec 
scholia  sola  redit,  digni  sunt  qui  afferantur,  tibia  musarum  pangit 


SERVIUS.    SCHOLTA  VERGILIANA  CXI 

melos,  quae  verba  ex  octavo  annalium  (xxv)  citata  putabam  ad  Mar- 
celli  triumphum  a.  643  referri  posse,  et  ex  ann.  lib.  inc.  xxiii  cum 
a  carcere  fusi  Currus  cum  sonitu  magno  permittere  certant,  qui  versus 
pulcher  cum  altero  (xxiv)  coniunctus  cui  usui  apud  Ennium  inservi- 
erit  collatis  Vergilianis  in  adn.  declarare  studui.  Quibus  accedunt 
eadem  fide  tradita  verba  Ennii  (ann.  lib.  inc.  cxxxv)  ab  laeva  rite 
probatum. 

Veronensia  scholia  dolendum  est  quod  ne  Herrmanni  quidem 
diligentia  contigit  ut  Mc  illic  plenius  aut  certius  legi  potuerint:  nunc 
nimis  saepe  sublesta  fide  nitimur.  Sed  videamus  singula,  quae  multa 
non  sunt.  Unum  in  bucolicis  5,  88  pedum  autem  est  haculum  recur- 

vum  quo  pastores  utuntur aut  adminiculum  pedum  sit,  ut  ait 

Ennius  in  Ifigenia  [i]  'gradum  proferre  pedum,  nitere,  cessas  o  fide' 

pastores  pedes  ovium  retrahere  soleant.  Apparet  hunc   inter- 

pretem  versum  Ennii  tam  prave  interpretari  quam  Verrium  Flaccum, 
cuius  errorem  Festus  castigavit.  In  adnotationibus  ad  georgica  nihil 
est  quod  ad  Ennium  pertineat.  Reliqua  habet  commentarius  Aeneidos, 
omnia  ex  annalibus  petita.  Ex  quibus  quod  n  173  de  salso  sudore 
disseritur,  etsi  nomen  Ennii  abest,  non  praetereundum  est  propter 
eas  rationes  quas  huic  scholio  intercedere  voluerunt  cum  Servii  ad- 
notatione  ad  eundem  versum  adscripta:  de  qua  re  vide  ad  ann.  lib. 
inc.  cxxix  a  me  exposita.  Aen.  ii  687  peritum  multarum  discipUnarum 

Anchisen  fuisse ssunt  Naeu(ius)  —  /  qui  ita  de  eo  ait  "doctus 

Anchisa  Venus  quem  pulcherrima  diu  fata  docet  divinum  ut  pectus 
haberef  (i  fr.  xiv),  quae  cum  eisdem  versibus  a  Probo  traditis  ita 
discrepant,  ut  difficile  internoscatur  in  utra  parte  verum  sit.  Aen.  v  241 
Ennius  ^atque  manu  magna  Bomanos  inpulit  amnis'  (ann.  569),  quem 
versum,  ex  quo  Vergilii  versus  et  pater  ipse  manu  magna  Porttmus 
euntem  impulit  expressus  est,  alium  auctorem  quam  hunc  interpretem 
non  habet.  Eiusdem  interpretis  beneficio  eique  soli  debentur  quae  ad 
Aen.  v  473  adscripta  sunt  valde  lacera  et  incerta,  ex  quibus  haec 
forma  versus  Ennii  in  vi  [xv]  'aut  animos  superant  atque  asp  — 
rima  .  .  .  era  belli  spernunf  emergit,  cuius  sententiam,  quae  vix  est 
obscura,  explicare  studui,  orationis  formam  certius  restituere  non 
licuit.  Ad  Aen.  x  1  panditur  interea  domus  om/nipotentis  Olympi  haec 
quaestio  adscribitur,  utrum  sic  domum  dicit  aperiri  quomodo  et  Ho- 
merus  yciX%o§ar\q  Sm  (II.  i  426  al.)  .  .  .  et  Ennius  non  tantum  domum 
sed  etiam  ^cenaculum  caeli.'  Quem  Tertulliano  teste  scimus  caenacula 
maxima  caeli  (ann.  60)  dixisse  primum,  et  de  domo  caeli  quod  dixe- 
rit  cogitantur  qualia  sunt  ann.  575.  576.  Denique  ad  Aen.  x  8  quae 

ex  editorum  fide  adscripta  sunt  (abnueram:  E)  nnius  anna(lium) 

haec  abnu  ad  annales  Ennii  quod  referatur  indicant,  sed  utrum  is 
versus  fuerit,  quemDiomedus  tradidit  (279),  an  alius  licet  addubitare. 

Tertio  loco,  ne  quid  commentariorum  Vergilianorum  desideretur, 
paucis  perstringam,  qui  M.  Valerii  Probi  nomine  in  bucolica  et  ge- 


CXII  I.  HISTORIA  ENNH 

orgica  traditus  est  commentarius.  Qui  sive  a  Berytio  sive  a  nescio 
quo  alio  Probo  scriptus  est,  quam  quaestionem  nunc  non  attingo,  cer- 
tum  consilium  a  principio  ad  finem  exsequitur;  non  enim  singulos 
versus  perpetua  enarratione  comitatur,  sed  res  fabulosas  Mstoricas 
geographicas  astronomicas ,  cuiuscumque  generis  res  suis  locis  ex- 
ponit,  plerumque  breviter,  sed  ut  Mc  illic  occasione  arrepta  ampliore 
disputatione  vagetur,  velut  ad  buc.  6,  31  p.  10 — 21  Keilii  de  quat- 
tuor  elementis  vel  ad  georg.  i  233  p.  38 — 43  K.  de  quinque  zoms. 
In  illa  igitur  disputatione,  quae  est  pererudita,  cum  alios  testes  La- 
tinos  Graecos  adMbuerit  tim  nonnulla  etiam  Enmana  aut  solus  aut 
cum  paucis  ascivit:  p.  11,  10  et  Ennius  ^aspice  hoc  sublime  candens 
quem  vocant  omnes  lovem',  quem  versum  Festo  teste  ex  Thyeste  En- 
mano  (v)  sumptum  esse  constat  quemque  Cicero  de  uatura  deorum 
semel  et  iterum  citavit,  sed  Probum,  qui  eo  libro  Tulliano  saepius 
usus  est,  inde  versum  istum  mutuatum  esse,  credibile  non  est  prop- 
terea  quod  quae  cum  eo  connexuit  illinc  mutuari  non  potuit.  In  eodem 
excursu  p.  14  cur  ibi  AncMsen  (Aen.  vi  724  sqq.)  facit  disputan- 
tem  quod  hic  (ecl.  6)  SUenum  deum?  Nisi  quod  poeta  Ennius  Anchi- 
sen  augurii  ac  per  hoc  divini  quiddam  habuisse  praesumit  sic:  'doc- 
tusque  Anchisesque  Venus  quem  pulchra  dearum  Fari  donavit,  divinum 
pectus  habere'.  Naevius  belli  Punici  libro  tertio  sic:  ^postquam  avem 
aspexit  in  templo  Anchisa'  eqs.  Versus  etiam  scboUa  Veronensia  (ad 
•Aen.  n  687)  habere  dixi  ea  forma  quae  ab  iUa  non  leviter  discedit, 
ut  difficile  sit  diiudicare  utra  a  primitiva  propius  absit,  sed  certe 
neutrum  eorum  interpretem  ab  altero  pendere  apertum  est.  Porro 
p.  16,  2  similiter  et  Ennius  in  Medea  exule  [xvi]  in  his  versibus  (scil. 
quattuor  elementorum  mentionem  fecit) 

luppiter  tuque  adeo  summe  Sol  qui  res  omnis  spicis 
Quique  tuo  cum  lumine  mare  terram  caelum  contines, 
Inspice  hoc  facinus,  priusquam  fiat  prohibessis  scelus. 
Quorum  versuimi  nullus  praeter  Probum  testis  exstat.   Et  p.  18,  13 
Jwc  illud  et  Ennius  appellavit  in  annalibus  [521  sq.] 
Corpore  tartareo  prognata  Paluda  virago, 
Cui  par  imber  et  ignis,  spiritus  et  gravis  terra. 
Primum  horum  versum  etiam  Varro  citavit,  ambos  unus  Probus,  qui 
iis  ut  ceteris  ad  stabiliendam  suam  de  quattuor  elementis  sententiam 
utitur.  Non  secus  p.  19,  10  ad  quod  argumentum  (scil.  pro  aere  ven- 
tos  accipi)  collegimus  Ennii  exemplum  de  annalium  tertio  [n]  ^et  den- 
sis  aquila  pennis  obnixa  volabat  Vento  quem  perhibent  Graium  genus 
aera  lingua:  et  hos  quidem  duos  rursus  qui  attulerit  nemo  inventus 
est  nisi  Probus.   Denique  p.  20,  20  quod  scribit  trinam  esse  mwndi 
originem  et  Lucretius   confitetur  dicens  (v  92)  'principio  maria  ac 
terras'  eqs  et  alio  loco  'omnia  per  sonitus  arcet  terram  mare  cadum', 
dubium  non  est,  quin  eundem  versum  dicat  cuius  partem  Servius  ci- 
tavit  qui  Ennii  esse  testatur  'qui  fulmine  claro  omnia  per  sonitus 


MACROBIUS  CXm 

arcef  (ann.  542  sq.).  Unde  Ennio  certe  haec  reddenda  erant  qui  ful- 
mine  claro  omnia  per  sonitus  arcet  terram  mare  cadum.  Utrum  autem 
Lucretio  eadem  adscribenda  sint  cum  Laclimanno  an  versus  tantum 
relinquendus  quem  ei  Probus  aperte  tribuit,  qui  multa  Lucretiana 
babet,  ambigere  licet.  Atque  haec  omnia  in  una  illa  adnotatione  ad 
buc.  6,  31  babentur.  Ex  adnotationibus  in  georgica  imum  est  Ennia- 
num  quod  Probo  debetur,  qui  ad  n  506  p.  53,  21 K.  Sarrano  dormiat 
ostro  adnotat  Tyriam  purpuram  vult  intellegi  Sarranum  ostrum.  Tyron 
enim  Sarram  appdlatam  Homerus  docet,-  quem  etiam  Ennius  sequitur 
auctorem  cum  dicit  Poenos  Sarra  oriundos  (ann.  220).  Et  de  Sarra 
quidem  nomine  Tyri  Servius  quoque  ad  eundem  versum  admonuit 
Enniani  versus  non  memor. 

Propero  ad  Macrobium,  quem  temporum  ratione  non  proximum 
a  Servio  tamen  ab  eo  segregare  nolui  propter  eam  quae  est  inter  eos 
de  Vergilio  necessitudo.  Cuius  copiae  Ennianae  longe  istis  interpre- 
tibus  Vergilianis  superiores  non  indignae  sunt  quae  diligentius  ex- 
ponantur.  Initium  autem  facio  a  testimoniis  quibusdam  quibus  indi- 
catur  Enniana  iam  videri  duriora  quam  quae  illi  saeculo  placere 
possint.  Itaque  (Sat.  i  4,  17)  Servius,  qui  suas  quasdam  in  eo  collo- 
quio  partes  habet,  cum  Ennium  citaturus  est,  praemittit  haec  Ennius, 
nisi  cui  videtur  inter  nostrae  aetatis  politiores  munditias  respuendus, 
et  rursus  vi  3,  9  ubi  Enniana  cum  Vergilianis  composuit  nemo  ex  hoc 
viles  putet  veteres  poetas,  qmd  versus  eorum  scdbri  nobis  videntur: 
ille  enim  stilus  Enniani  saeculi  auribus  solus  placebat  et  diu  Idboravit 
aetas  secuta  ut  magis  huic  molliori  filo  adquiesceretur]  denique  Ser- 
vius  qui  quaerenti  Avieno  (vi  7  in.)  responsurus  est  vi  9,  9  de  incuria 
veteris  lectionis  conqueritur:  nam  quia  saeculum  nostrum  ab  Ennio  et 
omni  bibliotheca  vetere  desdvit,  multa  ignoramus  quae  non  laterent  si 
veterum  lectio  nobis  esset  familiaris. 

Enniana  autem  apud  Macrobium  ita  distributa  sunt,  ut  in  pri- 
oribus  Saturnalium  libris  pauca  sparsim  proponantur,  velut  i  4,  17 
duos  versus  Ennii  de  forma  noctu  exhibet  solus  (nam  Osbernus  sua 
ex  Macrobio  excerpsit),  cum  ita  scribit  Ennius  'noctu  concubia'  dixit 
his  versibus  ^qua  Galli  furtim'  eqs;  quo  in  loco  ait  animadvertendum 
est  non  solum  quod  ^noctu  concubia'  sed  quod  etiam  'qua  noctu'  dixe- 
rit  (quod  verum  non  esse  ad  versus  ipsos  adnotavi),  et  hoc  posuit  in 
annalium  septimo  (quarto  [v]  ut  mihi  visum  est),  in  quorum  tertio  [vi] 
clarius  idem  dixit  %ac  noctu  fUo'  eqs.  Et  ra  12,  8  cum  de  festra  voce 
a  Gniphone  explicata  dicit  hoc  addit  eo  verbo  etiam  Ermius  usus  est 
(inc.  29);  denique  eodem  libro  13, 13  cum  inter  ei\i[i&  porcum  Troia- 
num  recenset,  quem  quo  nominis  ratio  constet  ita  describit  aliis  in- 
clusis  animalibus  gravidum,  ut  ille  Troianus  equus  'gravidus  armatis' 
fuit,  sciens  ad  eum  versum  Alexandri  [x]  Ennianae  adludit,  quem 
ipse  alibi  (vi  2,  25)  plenum  perscripsit  'nam  maximo  saltu  superabit 
gravidus  armatis  equus'  eqs.  Quae  vero  v  1 7,  5  scribit  ita  pro  vero  per 

Enniub  ed.  Vahlen.  h 


CXIV  I.  HISTORIA  ENNII 

ora  omnium  volitet  Eniiiaiii  epigrammatis  memor  scribit,  cum  is  [11] 
de  se  dicat  volito  vivos  per  ora  virum.  Haec  igitm-  sparsim  ut  dixi: 
a  sexto  autem  Satumalium  libro  totum  ^^vXcckov  versuum  Enniano- 
r\im  excutere  coepit.  Quemadmodum  enim  in  quinto  ex  Homeri  car- 
minibus  quid  quantumque  Vergilius  suum  fecerit  exemplis  propositis 
docet,  ita  in  sexto  quanta  pars  carminum  Vergilii  ad  scriptores  Ro- 
manos  superioris  aeri  redeat  explanare  studet.  Inter  quos  Ennius 
principem  locum  obtinet.  In  qua  re  ex  eo  proficiscitur  (vi  l),  ut  Ver- 
gilii  causam  agat,  quod  in  carminibus  suis  totiens  alienis  usus  sit,  id 
enim  cum  alios  fecisse  tum  Afranium,  qui  id  se  fecisse  fassus  sit,  Ver- 
gilium  autem  nonnulla  in  opus  suum  quod  aetemo  mansurum  sit 
transferendo  effecisse  ne  omnino  memoria  vetemm  deleretur,  quos 
non  solwm  inquit  neglectui  verum  etiam  risui  habere  iam  coepimus: 
quae  extrema  maxime  Ennium  tangere  videntur.  Largam  autem  ma- 
teriam  ita  distribuit,  ut  (vi  1,  7)  dicat  primum  quos  (Vergilius)  ah 
cdiis  traxit  vel  ex  dimidio  sui  versus  vel  paene  solidos,  post  hoc  locos 
integros  cum  parva  quadam  immutatione  translatos  sensusve  ita  tran- 
scriptos,  ut  wnde  essent  eluceret,  immutatos  alios,  ut  tamen  origo  eorum 
non  ignoraretur,  post  haec  quaedam  de  his,  quae  ab  Homero  sumpta 
sunt,  ostendat  non  ipsum  ab  Homero  tulisse  sed  prius  alios  inde  sump- 
sisse,  et  hunc  ah  Ulis,  qu^s  sine  dubio  legerat,  transtulisse.  His  prae- 
missis  initium  facit  ab  Ennii  versibus,  quorum  cuique  nulla  disputa- 
tione  adiecta  suum  praemittit  exemplum  Vergilianum ;  et  in  hac  prima 
parte  (ab  8  ad  24)  tantum  annalium  versus  cum  Vergilianis  compo- 
nit,  integros  semper  aut  unum  aut  duos  etiam  ut  sententia  appareret, 
nec  umquam  nisi  adscripto  annalium  libro  velut  8  vertitur  interea  caelum 
et  ruit  oceano  nox  (Aen.  11  250).  Ennius  in  libro  sexto  [xvm]  ^verti- 
tur  interea  caelum  cum  ingentibus  signis.'  Certus  ordo  libromm  Ennia- 
nomm  non  agnoscitur,  quamquam  ubi  uni  versui  Vergilii  plures  En- 
niani  subiiciuntur,  hi  sua  serie  se  excipiunt,  velut  9  asem  humero 
torquet  stdlis  ardentibus  aptum  (Aen.  iv  482).  Ermius  in  primo  .  .  . 
et  in  tertio  . . .  in  decimo,  aut  ex  eodem  annalium  Ubro  deinceps  plures 
versus  ponuntur,  ut  Ennius  in  primo  quinquies  (11.  12.  13.  14.  15) 
repetitur,  vel  se  libri  suo  ordine  excipiunt,  ut  16  Ennius  in  tertio  .  . 
17  E.  in  quarto  .  .  (cui  adhaeret  et  in  sexto  dedmo  .  .).  18  E.  in 
sexto  .  .  19  E.  in  septimo  .  .  20  E.  in  octavo  .  .  21  E.  in  septimo  de- 
cimo  .  . .  Sed  alia  refragantur  nec  possunt  omnia  ad  unum  ordinem 
revocari.  Sumpta  autem  sunt  haec  exempla  ex  his  annaHum  Ubris, 
primo  sex,  tertio  duo,  quarto  unum,  sexto  quattuor,  septimo  unum, 
octavo  duo,  decimo  et  duodecimo  singula,  decimo  sexto  et  septimo 
bina.  Atque  horum  versuum  longe  maximam  partem  uni  Macrobio 
acceptam  ferimus,  cum  Servius  vel  in  apertissima  similitudine  Ennia- 
nomm  exemplomm  immemor  fuerit.  Velut  ad  Aen.  in  587  et  lunam 
i/n  nimbo  nox  intempesta  tenebat  Ennii  versum  ex  primo  [Lm]  cum 
superum  himen  nox  intempesta  teneret  solus  Macrobius  (14)  adscripsit, 


MACROBIUS  CXV 

licet  wyx  mtempesta  saepe  apud  Servium  memoretxu*.  Unus  Macrobius 
(15)  duo  versus  eitavit  ex  primo  [l]  nonpol  homo  quisquam  faciet  im- 
pune  animatus  hoc  nisi  tu,  nam  mi  calido  das  sanguine  poenas.  Servius 
ad  eundem  Vergilii  locum  (ix  420)  partem  tantum  alterius  nam  mi 
calido  eqs  attulit.  Ad  Vergilii  xii  552  summa  nituntur  opum  vi  Ma- 
crobius  (17)  integrum  versum  Ennii  ex  quarto  [n]  Romani  scalis: 
summa  nitwntur  opum  vi,  Servius  ad  eadem  Vergilii  boc  tantum  he- 
mistichium  Ennianum  adnotavit.  Alibi  in  versibus  qui  a  pluribus  ci- 
tantur  Macrobius  unus  annalium  librum  addidit,  velut  quem  ille  e 
sexto  [i]  attvilit  (18)  quis  potis  ingentis  eqs,  in  eo  Quintilianus  qui- 
dem  indicium  libri  fecit,  sed  eum  nee  Servius  nec  Diomedes  memo- 
rarunt.  Et  ad  versum  certatim  a  multis  citatum  unus  homo  nobis  eqs 
unus  Macrobius  boc  amplius  addidit  (23)  ut  e  duodecimo  esse  [ii]  testa- 
retur.  Post  Ennium  eodem  capite  primo  libri  vi  a  25  ad  49  varii 
poetae,  Lucretius  in  primis,  Furius,  Varius,  CatuUus,  alii  eundem  in 
modum  excerpuntur:  a  50  redit  Ennius,  et  50.  51.  52.  53.  54  Ennius 
m  sexto  decimo  .  .  E.  in  quarto  decimo  .  .  E.  in  octavo  .  .  E.  in  sexto 
decimo . .  E.  in  sexto  . .  hoc  ordine  citatur  et  cum  Vergilii  versibus  com- 
ponitur.  Quorum  memoriam  non  modo  non  Servius  sed  nemo  praeter 
Macrobium  servavit.  A  55  ad  59  Accii  versus  semper  adiectis  tra- 
goediarum  titulis  ad  similes  Vergilianos  adscripti  leguntur.  Postremo 
a  60  tertio  ad  Ennium  rediens  Macrobius  baec  affert  Ennius  in  un- 
decimx)  [iii]  cum  de  Pergamis  loqueretur  'quae  neque  Dardaniis  .  .  Nec 
cum  capta  capi^  eqs,  ubi  quae  addidit  cum  de  Pergamis  loqueretur  sen- 
tentiae  aperiendae  causa  addidit,  quia  boc  e  versibus  citatis  cognosci 
non  potuit.  62  Ennius  in  septimo  [xix];  et  medium  inter  duo  (61)  En- 
nius  in  Alexandro  [m]  hoc  unum  inter  tot  annalium  versus  tragoe- 
diae  exemplum,  sed  ut  haec  quoque  tria,  ut  cetera  pleraque  omnia, 
unus  perhibuerit  Macrobius. 

Tantum  de  primo  genere  comparationum  quod  se  velle  insti- 
tuere  Macrobius  indicaverat;  in  capite  altero  eiusdem  libri  ad  genus 
alterum  accedit  his  praemissis :  post  versus  ab  aliis  vel  ex  integro  vd 
ex  parte  translatos  vel  quaedam  immutando  verha  tamquam  fuco  alio 
tinctos,  nunc  locos  locis  componere  sedet  animo,  ut  unde  formati  sint 
quasi  de  speculo  cognoscas.  In  qua  parte  post  multa  Lucretiana  trac- 
tata  quaedam  Ennii  afferuntur,  partim  deinceps  partim  aliis  mixta, 
et  ex  annalibus  nonnulla,  alia  ex  tragoediis  et  ex  Scipione.  Itaque 
haec  leguntur  16  Ennius  in  octavo  [xvi]  ^multa  dies  in  bello'  eqs  (287. 
288.  289);  18  E.  in  Alexandro  [ix]  ^o  lux  Troiae'  eqs  quattuor  ver- 
sus  eo  modo  dispositi  quem  verum  habui;  21  E.  in  Cresphonte 
[iv]  'neque  terram  iniicere^  eqs;  25  E.  in  Alexandro  [x]  'nam  maximo 
saltu'  eqs;  26  E.  in  Scipione  [vi]  ^mundus  caeli  vastus'  eqs  quattuor 
quadrati  perpulchri;  27  E.  in  sexto  [x]  HnceduM  arhustaper  alta'  eqs 
quinque  versus;  28  E.  in  septimo  decimo  [v]  'concurru/nt  veluti  venti' 
eqs  tres  versus.   Quae  periodi  sunt,  uti  indicavi,  duorum  vel  trium 

h* 


CXVI  I.  mSTORIAENNn 

vel  quattuor  vel  adeo  quinque  versuum,  ut  locos  componere  cum  lo- 
cis  instituit,  et  quae  hoc  consilio  attulit,  ea  quoque  omnia  nemo 
grammaticorum  nisi  Macrobius  ad  nostram  memoriam  propagavit. 
Denique  quod  ad  eandem  partem  pertinet,  in  extremo  capite  (a  30) 
omissis  versibus,  quos  ut  nimis  miiltos  afferre  longum  esset,  argumenta 
quaedam  carminis  breviter  significavit,  quae  Vergilio  cum  aliis  poetis 
commxmia  essent.  Ex  quibus  Ennii  sunt  haec  quae  scribit  32:  item 
de  Pandaro  et  Bitia  aperientihus  portas  (Aen.  ix  669  sqq.)  locus  ac- 
ceptus  est  ex  libro  quinto  decimo  [iv]  Ennii,  qui  induxit  Histros  duos 
in  ohsidione  erupisse  porta  et  stragem  de  ohsidente  hoste  fecisse.  Haec 
quoque  unius  Macrobii  fide  nitimtur,  qui  quosdam  versus  Ennianos 
ex  hac  parte  annalium  promptos  paulo  post  alia  de  causa  perscrip- 
sit.  Etenim  ex  ea  partitione  rerum  quam  iniit  capite  tertio  versus 
disceptat  quos  Vergilius  videri  poterat  ex  Homeri  carminibus  ex- 
pressisse,  sed  quos  ante  eum  superiores  poetae  Romani  transtulerint 
ex  Graeco.  Quorum  Ennius  est ;  de  quo  haec  habet  Macrobius  (2  sqq.) 
Homerus  de  Aiacis  forti  pugna  ait  (II.  xvi  102sqq.)  AXag  S^  ovxir 
^fitfive  eqs.  hunc  locum  Ennius  in  quinto  decimo  [vi]  ad  pugnam  Cae- 
lii  trihu/ni  his  versihus  transfert  %ndique  conveniu/nC  eqs.  hinc  Ver- 
gilius  eundem  locum  de  incluso  Turno  gratia  elegantiore  composuii 
(Aen.  IX  803  sqq  ).  Haec  enim  quae  nunc  de  induso  Turno  dicit  non 
diversa  aut  disiuncta  sunt  ab  iis  quae  supra  de  Pandaro  et  Bitia 
aperientihus  portas  (Aen.  ix  669 sqq.)  significarat,  et  ut  haec  ita  versus 
Ennii  ipsos  nisi  Macrobius  nemo  memoriae  prodidit.  Alterum  eius- 
dem  generis  exemplum  additur  7  sq.  Homerica  descriptio  est  equi  fugi- 
entis  in  haec  verha  (II.  vi  506)  ag  <J'  ors  rig  ararbg  iTiTiog  eqs.  Ennius 
hinc  traxit  'et  tum  sicut  equus'  eqs.  Vergilius  (Aen.  xi  492)  'qualis  uhi 
ahruptis  fugit  praesepia  vinclis'  et  cetera.  Haec  quoque  testem  non 
habent  nisi  unum  Macrobiiim,  qui  semel  praeter  consuetudinem  an- 
nalium  librum  non  addidit;  quare  hi  versus  ferri  non  possunt  nisi 
in  annalium  Ubris  incertis  [l]. 

Non  reKnquam  hoc  caput  tertium,  quin  verbo  dicam,  ne  Macro- 
biimi  quidem,  quamquam  apertum  est  quanta  et  quam  pretiosa  pars 
reliquiarum  Ennianarum  per  unius  industriam  superstes  sit,  Enniana 
omnia  quae  poterat  expiscatum  esse.  Etenim  (5)  quae  affert  Home- 
rica  cc67tlg  ccq  aSntd^  eQeiSs  eqs  (II.  xra  131),  iis  Furii  versum  de 
quarto  annali  'pressatur  pede  pes,  mucro  mucrone,  viro  vir'  et  Ver- 
gilii  (Aen.  x  360)  liaeret  pede  pes  densusque  viro  vir'  subscripsit,  si- 
milis  Enniani  non  meminit  (ann.  572)  'pes premitur pede  et  armis  arma 
teruntur',  non  magis  hercle  quam  (6)  cum  Homeri  versui  (II.  u  489) 
ovd'  SL  fioi  Sexa  fiev  YX&aGai  eqs  Hostium  poetam  in  lihro  secundo 
helli  Histrici  similiter  dicentem  'non  si  mihi  linguae  centum'  eqs  et 
Vergilium  (vi  625)  contulit  'non  mihi  si  linguae  centum'  eqs,  Ennii 
versimi  (ann.  561)  'non  si  lingua  loqui  saperet'  eqs  memor  sustulit. 

Aliud  genus  est  eorum  quae  cap.  4  tractantur:  agitur  enim  de 


MACROBIUS  CXVn 

quorundam  verborum  elegantia  non  a  Vergilio  inventa  sed  ad  prio- 
rum  poetarum  exemplum  conformata.  Itaque  Ennius  praeivit  VergiHo 
quod  scribit  (3)  vomit  undam  in  versu  (georg.  n  462)  'mane  salu- 
tantum  totis  vomit  aedibus  undam',  nam  Ennius  ait  'et  Tiberis  flumen 
vomit  in  mare  salsum'.  Versui  Ennii,  quem  in  secundo  [xx]  posui, 
Macrobius,  qui  solus  affert,  raro  exemplo  numerum  libri  non  adiecit, 
quem  tamen  nunc  non  difficile  erat  agnoscere.  (4)  agmen  pro  actu  et 
ductu  quod  habet  Vergilius  in  versu  (Aen.  ii  782)  leni  fluit  agmine 
Thyhris  prius  Ennius  in  quinto  [viii]  dixit  quod  per  amoenam  ur- 
bem  eqs.  (6)  fiastis  horret  ager  (Aen.  xi  601),  cuius  usus  Macrobius 
tria  Ennii  affert  exempla  et  ea  quidem,  ut  assolet,  solus:  in  quarto 
decimo  [vii]  'horrescit  telis  exercitus'  eqs  et  in  ErecMheo  [iv]  'arma 
arrigunt,  horrescunt  tela'  et  in  Scipione  [vni]  hparsis  hastis  longis 
campus  splendet  et  horret:''  nam  huius  quoque  versus  auctor  est  unus 
Macrobius,  Servius  enim  ad  1.  c.  licet  eundem  dicat  verba  non  citavit. 
(7)  'tremulum  lumen'  (Aen.  vii  9)  de  imagine  rei  ipsius  expressum  est, 
ut  ait  Macrobius,  sed  prior  Ennius  in  Melanippe  [iii]  Humine  sic 
tremulo'  eqs.  Porro  (17)  Vergilius  et  Graeca  verba  operi  suo  inseruit, 
sed  non  primus  hoc  ausus,  verum  auctorum  veterum  audaciam  secutus: 
(18)  lychni  (Aen.  i  726),  sicut  Ennius  in  nono  [xv]  Hychnorum  lu- 
mina  bis  sex%-  (19)  aethra  (Aen.  iii  585):  Ennius  in  sexto  decimo 
[xxiv]  Hnterea  fax  occidif  eqs.  Quae  ut  Macrobius  testatur,  nemo 
praeterea,  ita  idem  (20)  cum  daedalam  Circen  (Aen.  vii  282)  et  dae- 
dalam  tellurem  Lucretii  (i  7.  228)  memorasset,  Ennium  neglexit  quem 
daedalam  Minervam  dixisse  testimonio  constat  (inc.  46).  Quod  au- 
tem  (22)  universe  veteres  hac  licentia  largius  usos  et  pausam  et 
machaeram  et  asotiam  et  malacen  dixisse  affirmat,  pausam  (ann.  586 
var.  10)  et  machaer.am  (scen.  178  ann.  400  et  597)  saepius  Ennius,  et 
si  malacen  hodie  non  legitur,  certe  malaci  non  dubitavit  ponere  in 
versu  (var.  25).  In  capite  5  Macrobius  epitheta  multa  esse  apud  Ver- 
gilium  non  ab  ipso  ficta  sed  tracta  a  veteribus  probat.  Quod  genus 
(5)  tristis  pro  amaro,  quod  est  apud  Vergilium  (georg.  i  75),  Ennius 
in  libro  satirarum  quarto  posuit  'neque  triste  quaeritaf  eqs,  quem  ver- 
sum  ad  eundem  locum  Servius  quoque  sed  dimidiatum  et  sine  libri 
nota  adscripsit;  (lO)  velivolum  a  Vergilio  (Aen.  i  224)  positum  bis 
Ennius  adhibuit:  in  quarto  decimo  [iii]  'cumprocul  aspiciunt . . .  navi- 
bus  velivoUs';  idem  in  Andromache  [i]  'rapit  ex  alto  naves  velivolas', 
et  hoc  alterum  exemplum  sed  sine  titulo  Servius  ad  Vergilii  versum 
adnotavit.  Capite  6  Servius  Macrobianus  figuras  persequitur  quas 
Vergilius  a  veteribus  acceperit:  in  quibus  etsi  sunt  quae  referre  ad 
Ennium  licebat,  velut  quod  (7)  ferreus  imber  inter  alia  a  poeta  pul- 
chre  inventa  ponitur,  quod  idem  vi  1,  52  ab  Ennio  translatum  dici- 
tur,  aut  quae  (11)  de  orationis  forma  luturnam  misero  succurrere 
fratri  suasi  pro  luturnae  suasi,  aut  (16)  de  poetica  indignatione  pro 
luppiter  afferuntur,  tamen  nihil  est  in  hoc  capite  quod  Ennianis  ver- 


CXVni  I.  fflSTORIA  ENNn 

sibus  declaretur.  Non  secus  capite  9,  cum  idem  Servius  controversias 
quasdam  singulares  de  elocutione  Vergiliana  disceptat,  de  Ennio  niliil 
afifertur  praeter  unum  (8  sqq.),  idque  a  multis  ante,  Gellio,  Nonio,  Servio 
tractatum,  equitemne  pro  equo  tam  Vergilius  (georg.  ni  116)  quam 
Ennius  posuerit,  cuius  hic  quoque  ex  libro  annalium  septimo  [xm] 
citantur  verba  saepe  laudata  ^denique  vi  magna  quadrupes  eques'  eqs. 

Haec  ex  Satumalibus  Macrobii,  satis  multa,  opinor,  ut  Macro- 
bi\im  inter  meritissimos  de  Ennii  memoria  grammaticos  referri  par 
sit.  Excerpta  quaedam  grammatica  Macrobii  (nam  commentarius  eius 
in  Ciceronis  somnium  Scipionis  nihil  habet  Enniani)  perpauca  affe- 
runt  de  Ennio  sed  ea  non  indigna  quae  memorentur:  ann.  379  con- 
tempsit  fontes  quibus  exerugit  aquae  vis,  in  utroque  excerpto  et  Bo- 
biensi  et  Parisino  sed  his  solis  servatus.  Item  ann.  137  tractatus  per 
aequora  campi  non  exstat  nisi  in  excerpto  Bobiensi.  Quod  Ennii  ex  x 
annalium  [xvn]  excerpta  Bobiensia  testantur  fiere  formam,  hoc  exem- 
plum  huius  formae  non  alio  testimonio  constat,  alterum  eiusdem  for- 
mae  (ann.  15),  neque  enim  dubitari  potest,  negligitur. 

Ennii  nomen  legitur  etiam  apud  Claudium  Claudianum  poetam 
Arcadii  et  Honorii  imperatonim  (a.  395 — 408)  aequalem,  ut  ne  tum 
quidem  plane  oblivione  obrutiun  fuisse  intelligatur.  Qui  tamen  habeat- 
ne  revera  in  carminibus  sviis  quod  ad  Ennii  poesim  redire  dicas  dif- 
ficile  diiudicatur.  Certa  quidem  imitationis  Ennianae  indicia  Th.  Bir- 
tus  sibi  visus  est  detexisse,  quae  is  in  libello  exposuit  quem  de  saturis 
duabus  politicis  (Marpurgi  a.  1888)  edidit.  Ad  cuius  mentem  postea 
discipulus  Birti  Emestus  Stoeckerus,  cum  *de  Claudiani  poetae  vete- 
rum  rerum  Romanarum  scientia'  (Marpurgi  a.  1889)  ageret,  bonam 
partem  earum  rerum  Claudianum  ex  Ennii  annalibus  potissimum  re- 
petiisse  docere  studuit.  Denique  Birtus  ipse  a.  1892  Claudiano  in 
monumentis  Germaniae  historicis  edito  cum  in  praefatione  (p.  cci) 
summatim  exempla,  quibus  Claudiano  quae  esset  cum  Ennio  neces- 
situdo  patefieret,  indicavit,  tum  passim  in  adnotatione  ad  versus  ipsos 
quae  crederet  originem  Ennianam  prae  se  ferre  significavit.  Quibus 
locis  vix  dubitari  potest  quiu  quaecumque  in  oratione  Claudiani  vel 
tenue  similitudinis  Ennianae  vestigium  prodere  videantur  protracta 
et  in  sua  luce  posita  sint.  Sed  ego  me  fateor  a  doctorum  hominum 
sententia  longius  discedere,  qui  in  Claudiani  carminibus  non  oflfen- 
derim  quo  reKquias  Ennianas  locupletari  aut  explanari  posse  existi- 
marem,  nisi  quod  ad  ann.  559  hos  pestis  necuit,  pars  occidit  illa  du- 
ellis  cum  alia  adnotarem  ad  rem  pertinentia  comparabilem  esse  scripsi 
etiam  Claudiani  orationem  vm  467  mstitur  pellita  iuventus:  pars 
morho,  pars  ense  perit,  nam  eiusdem  gigantomach.  (c  m.  Lin)  113, 
quae  scilicet  Birtus  cum  Stoeckero  contenderant,  diversa  esse.  Quae 
vero  Claudianus  (xxm  praef  1 1  sqq.)  de  Ennio  poeta  pei-petuo  Scipi- 
onis  Africani  maioris  in  proeliis  et  pugnis  comite  narraverit,  ea  mihi 
videri  lusu  poetico  procreata  p.  xin  breviter  dixi.  In  quo  me  sensu  ac 


CLAUDIANUS  CXIX 

iudicio  alter  nostrae  aetatis  editor  Claudiani,  Lud.  leepius,  non  le- 
viter  confirmavit,  qui  quam  alteri  volumini  Claudiani  sui  praemisit 
locupletissimam  a  se  et  Gramlewiczio  compositam  enumerationem 
eorum  quae  Claudianus  ab  aliis  poetis,  Vergilio,  Horatio,  Ovidio,  Sta- 
tio ,  tot  aliis  deprompserit  (p.  lxxvi — cxlv),  in  ea  nusquam  Ennio 
locum  concessit.  Qui  ab  eo  conspectu  profectus  universe  de  hoc  ge- 
nere  similitudinum  inter  poetas  Romanos  indagatarum  ea  exponit, 
quae  non  possum  non  valde  probare,  qui  quod  negat  ex  quavis  si- 
militudine  dicendi,  quae  saepe  necessariae  sunt  Latine  loquenti  et  ver- 
sus  facienti,  quicquam  de  exemplo  et  imitatione  colligere  licere,  iure 
negare  mihi  videtur.  Certe  de  origine  ut  iudicetur,  sententiae  quae- 
dam  cognatio  necesse  est  accedat  ad  comparabilem  orationis  colorem, 
neque  in  mero  tinnitu  vocabulorum  credas  boc  constare,  quod  alter 
ab  altero  pendere  existimetur.  Sed  in  ea  re  miror  et  aegre  fero,  quod 
Birtum,  meritissimum  Claudiani  editorem,  approbante  et  adiuvante 
Stoeckero  plane  aliter  sentire  video,  qui  ut  hoc  utar  quod  Claudia- 
nus  dicit  r,  P.  i  (xxxiii)  107  tibi  tanta  creandi  Copia,  his  verbis 
versum  Ennii  (ann.  109)  subscribit  (o  Tite  tute)  Tati  tihi  tanta 
(tyrawne  tulisti),  vel  quae  sunt  apud  Claudianum  c.  m.  xxvi  58  nullo 
cum  strepitu  madidis  infecta  faviUis  Despumat  niveum  fistula  cana  sa- 
lem,  iis  conferenda  ducit  Enniana  (ann.  385)  (caeruleum)  spumat  sale 
(conferta  rate  pulsum).  Quodsi  haec  probe  statuuntur,  quid  vetat  cre- 
dere,  quod  Claudianus  scribit  xxiv  73  validis  fuso  qui  viribus 
Jioste  et  ibid.  80  amissas  vires  et  regna  recepit,  aut  quod  xxviii  254 
versum  orditur  Consequitur  vanoque  fremens  clamore  retentat,  haec 
eum  Ennii  memorem  scripsisse,  qui  haec  habet  ann.  300  validis  cum 
viribus  luctant,  141  isque  dies  post  aut  marcus  quam  regna  recepit,  et 
277  Consequitur.  summo  sonitu  quatit  ungula  terram.  Et  possunt  his 
similia  alia  multa  promi.  Non  probabilius,  opinor,  Birtus  Claudiani 
verba  xxiv  174  Hanc  tu  cum  superis  .  .  tueris  conferri  cum  Ennianis 
(ann.  201)  doque  volentibus  cum  magnis  dis  iussit.  Sunt  quaedam  quae 
specie  decipere  possunt  sed  tamen  propius  temptata  in  vanum  reci- 
dunt.  Claudiani  sententiae  (xxviii  248)  nulla  est  victoria  maior  quam 
quae  confessos  animo  quoque  subiugat  hostes  non  dissimilis  est,  quam 
Birtus  comparandam  duxit,  Ennii  oratio  (ann.  493)  qui  vincit  non 
est  victor,  nisi  victus  fatetur.  Sed  si  quis  contulerit  quae  ad  eum  ver- 
sum  ex  Livio  adnotavi,  ex  quibus  hoc  unum  nunc  affero  eius  demum 
animum  in  perpetuum  vinci  cui  confessio  expressa  sit  se  .  .  .  iusto  ac 
pio  esse  hello  superatum,  fatebitur  Claudiano,  si  tamen  auctoris  indige- 
bat,  ad  Ennium  certe  non  fuisse  quod  rediret.  Alia  quae  Claudianum 
ex  Ennio  prompsisse  voluerunt,  habent  auctorem  quo  neminem  Clau- 
dianus  frequentius  expressit,  Vergilium,  velutxxi  257  ut  advenientium 
multitudinem  depingat  cum  ita  dicit  stipaMur  Numidae  campi,  stant 
pulvere  Syrtes  Gaetidae,  Poenus  iaculis  obtexitur  aer,  cur  Ennium  po- 
tius,  cuius  haec  tantum  exstant  (ann.  608)  stantpulvere  campi,  quam 


CXX  •  I.  mSTORIA  ENNH 

Vergilium  sequi  videatur  qui  Aen.  xn  407  sqq.  ita  seribit  (nam  plenius 
afferenda  simt  quo  magis  similitudo  appareat)  iam  pidvere  cadum 
Stare  vident,  suheuntque  equites  et  spicula  castris  densa  cadunt  mediis. 
Gf.  leepius  1.  c.  p.  cxiv.  Ut  onaittam  rumore  secundo  (Claudian.  c.  m. 
XXV  63),  fusum  crebris  hastUibus  imbrem  (xxi  352),  yors  iuvat  au- 
dentes'  prisci  sententia  vatis  (c.  m.  xli  9),  non,  mihi  centenis  pateant 
si  vocibus  ora  (i  55),  quae  dubitari  non  debebat  quin  Vergiliana 
essent,  non  Enniana  (nam  Vergilius  est  priscus  iste  quem  appellat 
vates),  quae  leguntur  v  410  M  vultns  avidos  et  adhuc  spirantia  vdlunt 
lumina,  truncatos  alii  rapuere  lacertos,  iis  qui  recte  contulerit  Ennii  ver- 
sus  (ann.  472  sq.)  et  quos  ibi  adsciipsi  Vergilianos,  iQtelliget  quod  illis 
proprii  est  alienvmi  esse  a  Claudiano  nec  quod  hic  scripserit  potuisse 
ab  illis  duci.  Non  magis  comparatio  constabit  haec  (xv  28)  si  mea 
mansuris  meruerunt  moenia  nasci,  luppiter,  auguriis,  si  stant  immota 
Sibyllae  carmina  conferenti  cum  Ennii  versibus  (ann.  501  sq.)  septingenti 
sunt .  .  anni,  augusto  augurio  postquam  inclita  condita  Roma  est,  vel 
si  mavis  cum  96.  An  augurio  conditam  Eomam  esse,  boc  quoque  Clau- 
dianus  ab  Ennio  discere  debuit?  Illa  vero  quae  Claudianus  (c.  m.  xxx) 
Alcestidis  Graeca  fabula  indicata  pergens  scribit  (l  5)  Hoc  G-rai  memorant. 
Latiis  movet  ora  Camenis  praescia  fatorum  TanaquU  qui  comparabit 
cum  Ennii  versu  (ann.  2)  Crrai]  Musas  quas  memorant,  nosce  nos  esse 
Camenas  [dicere  (sic  enim  versimi  scribendum  duxi,  Birtus  sequitur 
eos  qui  in  his  nescio  quid  Naeviani  augurantur),  dabit  similitudinis  ali- 
quid  in  verbis,  nullam  in  sententia  conspici,  nedum  ut  ea  quae  Clau- 
dianus  deinceps  ex  fabvilis  Romanis  affert  ab  Ennio  duci  concedat. 
Sententiae  cognationem  nullam  esse  ne  in  his  quidem  apparet  quae 
r.  P.  m  (xxxvi)  37  luppiter  a  Natura  incusatus  dicit  parcumque  lovem 
se  divite  clamat,  Qui  campos  horrere  situ  dumisque  repleri  Bura  vdim 
cimi  Exmii  versu  quem  adscribunt.  Qui  in  Scipione  (vm)  cum  scribit 
sparsis  hastis  longis  campus  splendd  et  horret,  quis  non  videt, 
hanc  plane  diversam  esse  horrendi  significationem  et  usum.  Denique 
Claudianimi  cum  (xxn  163  sqq.)  Stilichonis  sxii  mores  ita  describit,  ut 
pauca  seligam,  non  inter  pocula  sermo  captatur,  pura  sed  libertate 
loquendi  Seria  quisque  iocis  nulla  formidine  miscet , .  .te  dodus  prisca 
loquentem,  Te  matura  senex  audit,  te  fortia  mUes  Aspersis  satUms,  qui- 
bus  haud  Amphiona  quisquam  Praeferat,  eius  picturae  colores  ex  iis 
versibus  duxisse  quibus  Ennius  naturam  et  ingenium  amici  nescio 
cuius  Gemini  Servilii  descripsit  in  annalium  septimo  (xiv)  qui  credimus 
cum  si  quid  forte  similis  est  sententiae  (nam  totus  tenor  et  consilium 
descriptionis  diversa  simt),  in  oratione  nuUam  esse  similitudinem  in- 
telligiraus.  Confer  sis  quae  Cato  Tullianus  (4,  12)  de  Fabio  Maximo 
dicit,  ne  talia  nisi  apud  Ennium  non  exstare  credas. 

Tandem  deventimi  est  ad  Claudiani  versus,  quonmi  causa  haec 
omnis  disputatio  iam  ninais  prolixa  instituta  est,  eos  dico  quibus  En- 
nium  cum  Scipione  familiariter  vixisse  vividioribus  coloribus  depin- 


CLAUDIANUS  CXXI 

gitur;  qui  quoniam  Ennii  nomen  habent,  plane  praeteriri  non  pote- 
rant.  Sic  igitur  Claudianus  (xxiii)  cecinit  ut  illustre  esset  exemplum 
suae  cum  StUichone  familiaritatis  coniunctae. 

Maior  Scipiades,  Italis  qui  solus  ab  oris 
In  proprium  vertit  Pimica  bella  caput, 
JSfon  sine  Pieriis  exercuit  artibus  arma. 
Semper  erat  vatum  maxima  cura  duci. 
5  Gaudet  enim  virtus  testes  sibi  iungere  Musas: 
Carmen  amat,  quisquis  carmine  digna  gerit. 
Ergo  seu  patriis  primaevus  manibus  ultor 

Subderet  Hispanum  legibus  Oceanum, 
Seu  Tyrias  certa  fracturus  cuspide  vires 
10       Inferret  Libyco  signa  tremenda  mari: 
Haerebat  doctus  lateri  castrisque  solebat 

Omnibus  in  medias  Ennius  ire  tubas. 
Illi  post  lituos  pedites  favere  canenti 
Laudavitque  nova  caede  cruentus  eques. 
15  Cumque  triumpJiaret  gemina  Carfhagine  victa 
Hanc  vindex  patri  vicerat,  Jianc  patriae, 
Cum  longi  Libyam  tandem  post  fimera  bdli 

Ante  suas  maestam  cogeret  ire  rotas, 
Advexit  reduces  secum  Victoria  Musas 
20  Et  sertum  vati  Martia  laurus  erat. 
Hos  versus  qui  vel  obiter  consideraverit,  admirabitur  fortasse  artem 
Claudiano  non  indignam,  sed  simul  agnoscet  verissimam  libertatem 
fingendi,  quae  poetam  decet,  similem  illi  qua  usum  esse  item  in 
Ennio  Silium  Italicum  (p.  lxxvi)  vidimus.  Quod  artificium  inveniendi 
ut  penitus  perspiciatur  ne  est  qviidem  quod  eamus  per  singula,  sed 
unde  ansam  petiverit  si  quaeritur  respondebimus  ex  eo  quod  Cicero 
verbis  expressit  carus  fuit  Africano  superiori  noster  Ennius  (ann. 
XII  fr.  iv),  vel  si  plus  apposcet,  ex  iis  quae  Horatius  cecinit  iv  8  iis 
versibus  qui  supra  p.  xiisq.  allati  sunt,  Itaque  sic  statuendum  est,  no- 
men  Ennii  poetae  eiusque  cum  Africano  maiore  consuetudinem  toties 
a  scriptoribus  posterioris  aetatis  memoratam  ne  Claudianum  quidem 
praeteriisse;  carmina  eius  volutasse  et  ex  iis  sumpsisse  quibus  in  suis 
carminibus  uteretur  probari  non  posse.  Nam  quod  Stoeckerus  inpri- 
mis  et  cum  eo  consentiens  Birtus  existimant  etiam  res  Romanas  Clau- 
dianum  ex  Ennii  annalibus  petiisse  et  ad  eorum  conformationem  se 
composuisse,  tantum  dico  breviter,  ne  diutius  morer  in  Claudiano, 
primum  quas  ab  Ennio  sumptas  volunt  res  esse  notissimas,  quas  nemo 
nesciebat  et  nimirum  Ennius  quoque  in  annalibus  cecinerat,  quam- 
quam  easdem  nonnumquam  apud  Claudianum  mirifice  mixtas  cum 
aliis  ab  Ennio  alienissimis ;  qualia  (xxvi  124 — 132,  xxrv  30sqq.)  de 
Curio  qui  Pyrrhum  pepulit,  quem  quod  Aeaciden  .  .  Pyrrhum  (125) 
non  posse  nisi  ex  Ennii  versu  (ann.  275  Aeacida  Pyrrhus)  nominari 


CXXn  I.  HISTORIA  ENOTI 

putant,  Cicero  (ad  ann.  179)  paene  eodem  versiculo  et  Pyrrhmn  et 
Aeacidam  appellavit  (cf.  Serv.  in  Aen.  vi  839),  deMarcello  qui  Hanni- 
balem  vinci  posse  docuit,  de  Fabio  qui  a  cunctando  nomen  invenit 
(xxvi  138 — 144);  deinde  doctos  homines  Mc  illic  Claudiani  verba 
cupidius  quam  cautius  interpretari,  velut  Unus  (xxvi  142sq.)  falso 
ad  Ennium  refertur;  denique  Claudianum  ipsum  subinde  indicare  quod 
genus  fontium  potissimum  adierit,  qui  ita  dicit  xxrv  183  si  volvere 
priscos  annales  libeat,  quofiens  hic  (populus  R.)  prodia  sumpsit  pro 
sociis-,  XXVI  104  quamquam,  si  veterum  certamina  rite  recordor,  tunc 
etiam,  pulchra  cum  libertaie  vigerent  eqs;  xxvi  506  referunt  si  vera 
parentes  —  509  iactata  procul  dicuntur  in  Jiostem  fulmina  (non  ab 
Ennio  dicuntur  sed  a  parentibus);  xxvi  124  sublimi  certe  Curium 
canit  ore  vetustas  (nam  vetustas  canit  non  ut  Ennius  poeta  sed  ut 
Fama  canit). 

Subsequi  iubeo  duo  principes  patrum  ecclesiasticorum,  Hierony- 
mum  et  Augustinxxm,  quos  non  magis  a  se  seiungi  volui  quam  a  Ser- 
vio  Macrobium,  nec  tempora  huic  ordini  officiunt.  Illorum  autem 
neuter  non  aHquid  ad  Ennium  quod  dignum  esset  memoria  attulit. 
Ac  Hieronymus  quidem  (a.  3  3 1 — 420)  quae  de  Ennii  vita  tradidit  (supra 
exposita  p.  vi)  ex  Suetonio  sumpta  esse  nemo  nescit.  De  Ennii  canni- 
nibus  quae  affert,  ea  quae  ad  ann.  i  fr.  xix  et  ad  Telam.  ii  p.  178  ad- 
scripsi  patefaciunt  non  ex  Ennio,  quem  altero  loco  ne  nominat  qui- 
dem,  sed  ex  Cicerone  ibi  simul  citato  deprompta  esse.  Idem  cadit  in 
Enniana  duo  sexcenties  ab  aliis  laudata  utinam  ne  in  nemore  Pdio, 
nobilissimum  Medeae  principium  (scen.  246  p.  164),  et  aio  te  Aea- 
cida  Bomanos  vincere  posse  (ann.  179  p.  33),  quorum  Hieronymus 
neutrum  videtur  Ennio  ipsi  acceptum  ferre  sed  illud  fortasse  ex  Ci- 
ceronis  Caeliana  (8,  18)  eadem  verba,  non  plus,  afferentis  sumpsisse, 
alterum  sine  Ennii  nomine  ut  saepe  allatum,  quoniam  Croesi  vati- 
cinium  cum  Pyrrhi  coniungit,  a  Cicerone  de  divin.  (n  56,  116)  pe- 
tiisse  qui  item  haec  duo  oracula  connectit;  nisi  quod  Hieronymus  de 
Croeso  non  hexametrum  TuUianum  affert  sed  verba  pedestria  Croesus 
transgressus  Halym  maxima  regna  perdd,  quae  propius  ad  Ammiani 
Marcellini  verba  accedunt  post  Halym  flumen  transmissum  maximum 
regnum  deiecturum,  qui  et  ipse  haec  duo  oracula  una  memoravit.  Sed 
hoc  utut  iudicatur,  in  his  si  nihil  est  quod  ad  Ennium  ipsum  redire 
affirmes,  duo  versus  Ennii,  quos  laudat  mero  poetae  nomine,  plebes 
in  hoc  regi  antistat  loco:  licet  laorumare  plebi,  regi  honeste  non  licet, 
qui  in  Iphigenia  (vii)  collocandi  erant  utpote  ex  Euripidis  Iphigenia 
AuUdensi  translati,  hodie  nullum  nisi  Hieronymum  auctorem  habent, 
sed  cf.  adn.;  idem  (inc.  41)  quod  simplices  homines  et  cicures  Ennia- 
nos  dicit,  accipimus  oblatum,  quo  maxime  pertineant  verba  ignoramus. 

Augustini  (a.  354 — 430)  beneficio,  etsi  non  unius  Augustini,  quem 
acceptum  legimus  versum  Ennii  (ann.  500)  moribus  antiquis  res  st<it 
E.  virisque,  eum  ipse  ait  in  Ciceronis  de  re  publica  quinto  positum 


I 


HIERONYMUS.    AUGUSTINUS  CXXni 

fuisse.  De  caelo  autem^a?ato  appellato  (inc.  16)  quae  Varronem  ut  vide- 
tur  secutus,  non  certo  poeta  laudato,  exposuit,  ea  nos  Cicerone  teste 
ad  Ennium  pertinere  scimus,  qui  caeli  palatum  dixerit.  Ad  alienos 
testes,  non  ad  Ennium,  referri  credas  tam  quod  Augustinus  Pyrrhi 
vaticinium  (ann.  179  p.  33),  sed  non  Ennii  versum,  verum  solutam 
metro  sententiam,  attulit,  quam  quod  Ennium  (inc.  50)  sonum  pedum 
hombum  pedum  appellavisse  scribit,  quamquam  hoc  quo  auctore  dicat 
incompertum.  Qui  vero  uni  Augustino  acceptus  fertur  versus  Ennii 
(ann.  560)  omnes  mortales  sese  laudarier  optant,  quem  ille  adeo  bis 
laudavit,  singularis  est  sententia  nescio  a  quo  primo  ex  Ennii  car- 
mine  sublata,  quae  vel  ei  nota  esse  potuit  qui  Ennium  non  tetigerit. 
Ad  Euhemerum  Ennii  quae  pertinere  putaverunt  ex  Augustini  testi- 
monio,  ea  cur  ab  Ennio  aliena  habeam  alibi  exposui:  cf.  p.  229. 

Quo  inferius  in  tempora  descendimus,  eo  minus  est  de  memoria 
Ennii  referendum:  quae  tenuis  est  apud  Martianum  Capellam  (a.  439), 
qui  ab  Apuleio  relatum  distichon  Ennianum  quod  duodecim  deorum 
nomina  coartata  continet  (ann.  62  sq.)  in  sua  fabula  adhibuit  et  accedit 
testibus  0  Tite  tute  Tati  (ann.  109)  sed  sine  Ennii  nomine  testantibus, 
tenuis  apud  Orosium  (a.  417),  qui  semel  Medeae  meminit  amore  saevo 
sauciae  (scen.  254)  et  titulum  a  Pyrrho  post  pugnam  Heracleensem 
in  templo  lovis  Tarentini  adfixum  (ann.  192sq.)  servavit,  quem  eun- 
dem  historia  miscella  tenet;  probabile  enim  est  hos  versus  duos  ex 
Ennii  annalibus  propagatos  esse.  Nec  pluris  faciendus  nec  tamen  prae- 
tereundus  est  eiusdem  saeculi  Caelius  Aurelianus  medicus  propter 
Hragici  poetae^  memoriam  qui  sacram  noctem  i.  e.  magnam  appellave- 
rit  (adn.  ad  scen.  112  p.  136). 

Hoc  loco  interpono  Lutatium  (Lactantium)  Placidum  Statii  inter- 
pretem,  quem  cum  Placido  glossarum  scriptore  eundem  esse  putant. 
Sed  de  glossis,  quod  genus  latius  patet,  infra  agetur;  quae  vero  com- 
mentarius  Placidi  habet,  liceat,  quamvis  incerta  opinione,  hic  inserere ; 
habet  autem  non  multa,  reliqua  cum  aliis  communia,  solus  duo  quan- 
tivis  pretii,  unum  versum  (ann.  469)  cum  sese  exsiccat  somno  B.  iuven- 
tus  et  versus  duof5  continuos  (ann.  519  sq.)  cumque  caput  caderet,  car- 
men  tuba  sola  peregit  Et  pereunte  viro  eqs.  Quibus  addo  item  ex  com- 
mentario  Statiano  unius  Barthii  fide  servatum  versiculum  ann.  573. 

Nec  Consentium  obliviscar,  cuius  ars  de  barbarismis  et  meta- 
plasmis  unum  quidem  versum  Ennii  (ann.  567)  solus  exhibuit  sed 
eum  graviter  depravatum  nec  uUa  probabili  ratione  ad  integritatem 
revocatum. 

Superest  ut  duo  qui  temporum  ratione  insequuntur  verbo  per- 
stringam,  Boethium  (510)  qui  in  commentario  in  Aristotelis  neQi 
BQ^irjVEiag  (ed.  ii  p.  82,  14  Meiser.)  aio  teAeacida  eqs  (ann.  179)  toties 
raemoratum  memoravit,  quod  testimonium  errore  omissum  ceteris  ad- 
dendum  est,  etFulgentium  (a.  496 — 523),  cuius  opusculanunc  R.Helmii 
mei  beneficio  sub  eodem  tegumento  legi  possunt,  qui  quod  aflfert  in  ser- 


CXXIV  I.  HISTORIA  ENNII 

monum  antiquorum  expositione  19  p.  117H.  friguUlre  dicitur  subtUiter 
ddgarrire;  unde  et  Flautus  in  Cassina  ait .  .  .  et  Ennius  in  Telestide 
comedia  sic  ait  ^haec  anus  admodum  friguttit;  nimirum  sauciavit  se 
flore  Liberi'  in  reliquiis  Ennianis  ponere  nolui,  sed  hoc  loco  afferen- 
dum  duxi  ne  plane  desideraretur,  si  quidem  quid  in  iis  fictum,  quan- 
tula  pars  vera  sit,  aegre  poterit  distingui. 

Itaque  veniamus  ad  Priscianum  (a.  491 — 518),  qui  hac  infima 
aetate  de  conservandis  Ennii  versibus  cum  meritissimis  meritus  est. 
Qui  in  libris  institutionum  grammaticarum  duodeviginti  exceptis  n 
lY  XI  XIV  XV  XVI  in  reliquis  et  locupletius  ceteris  in  v  vi  vii  vin  vmi 
X  multa  praeceptorum  exempla  ex  Ennio  sumpsit,  longe  plurima  ex 
annalibus,  nonnulla  etiam  ex  tragoediis  aliisque  libris  Ennianis.  At- 
que  ex  annalibus  allata  aut  ad  annales  referenda  sunt  haec,  quae  eo 
ordine  recenseo  non  quo  apud  Priscianum  leguntur  sed  quo  a  me 
edita  sunt.  ut  ait  Ennius  (scen.  26);  item  in  ii  anncdi  [i  112]  'o 
genitor  o  sanguen  dis  oriundum^,  quae  a  Cicerone  peti  poterant;  E. 
in  II  [xi]  'ingens  cura  mis*  eqs;  E.in  ii  [xn]  'adnuit  sese'  eqs;  E. 
in  V  annalium  [vi];  E.  in  vii  annalium  [vm];  E.  vn  viii  annalium 
[xm];  E.  in  viii  [xvn]  'Poenos  Didone  oriundos':,  E.  in  xvi  annali 
[xxi  ]  .  .  idem  in  viiii  [ix] ;  E.  in  vii  annalium  [vm]  .  .  .  idem  in  viiii 
[xrv]  'Gyclopis  venter  velut  olim  turserat  alte  Carnihus  humanis  disten- 
tus;  E.  in  x  [u]  'Leucatam  campsaMf\  E.  in  x  annalium  [vi]  'in- 
signita  fere  tum  milia  militum  octo  Duxit  delectos  bdlum  tolerare  po- 
tentes'\  E.  in  xi  annalium  [vi]  bis  sed  a  Prisciano  solo  affertur;  E.  i/n 
amialium  xi  [vn];  E.  in  xvi  [xiv]  . . .  idem  in  xii  [i]  'omnes  mortales* 
eqs,  quos  tres  versus  (367.  368.  369)  item  Priscianus  bis  sed  solus 
citavit;  E.  in  xiiii  annalium  [i  385]  'caeruleum  spumat  sale  conferta 
rate  pulsum',  quae  sumi  poterant  ,ex  Gellio;  E.  in  xi  annali  [vi]  .  . 
idem  in  xiiii  [rv]  'litora  lata  sonunf;  E.  in  xiiii  armalium  [vi]  'nunc 
est  ille  dies  cum  gloria  maxima  sese  Nobis  ostendat  si  vivimus  sive  mo- 
rimur'\  E.  in  xiiii  [vm]  'infit  o  dves  quae  me  fortuna  ferocis  Contu- 
dit  indigno  bdlo  confecit  acerbo';  idem  in  xvi  [v]  . . .  idem  in  annalibus 
[448 sq.];  E.  in  xv  [m  398]  'occumbunt  multi  letum  ferroque  lapique'\ 
E.  in  XV  annali  [m]  'occumbunt .  .  lapique  Aut  intra  muros  aut  exira 
praecipe  casu;  E.  in  xv  annali  [vii];  E.  in  xiiii  [vm]  .  .  .  idem  in 
XVI  [v];  E.  in  xvi  [xiv]  .  .  idem  in  xii  [i],  quorum  illud  etiam  Ser- 
vius  habet;  E.  in  xvi  annali  [xxi]  .  .  idem  in  viiii  [ix];  E.  in  xvii 
annalium  [u]  'tum  cava  sub  monte  late  specus  intus  patebat'  quae  a 
Nonio  quoque  afferuntur;  E.  in  xvii  annali  [m]  'dux  ipse  vias'.  Atque 
haec  quidem  omnia  suis  annalium  libris  tributa  sunt.  Ex  annalibus 
nullo  libri  numero  haec  afferuntur:  E.  in  annaiibus  [i  fr.  xxvu];  E. 
in  xiiii  [vm]  .  .  .  idem  in  xvi  [v];  idem  in  a/nnalibus  [448]  'viresque 
valentes  Contudit  cruddis  hiemps';  E.  in  annaiibus  [inc.  v];  E.  in  an- 
nalibus  [inc.  xxxm];  E.  in  annalibus  [inc.  Lxxxm].  Mero  Ennii  no- 
mine  citantur,  quae  tamen  dubium  non  est  quin  ad  annales  referenda 


PRISCIANUS  CXXV 

sint:  ut  E.  [ann.  10]  ^ovaparire  solet  genus  pevmis  condecoratum' ,  quae 
repeti  poterant  a  Varrone;  ut  E.  [ann.  17];  E.  [ann.  109]  ^o  Tite  tute' 
eqs,  quae  a  multis  citata  Priscianus  ipse  iterum  in  partitioue  xii  ver- 
suum  attulit;  E.  [ann.  138  sq.]  ^vulturus  in  silvis  miserum  mandebat 
homonem.  Heu  quam  crudeli  condebat  memhra  sepulcro':,  quorum  pri- 
orem  etiam  alii,  duo  unus  Priscianus  attulit;  E.  [ann.  140]  ^at  tuba 
terribili  sonitu  taratantara  dixif,  qui  versus  est  etiam  apud  Serviima, 
a  quo  tamen  Priscianus  suum  non  sumpsit;  ut  E.  [ann.  inc.  xxix];  E. 
[ann.  inc.  lxxxv].  Ne  poetae  quidem  nomine  addito  nedum  libri  titulo 
duo  annalium  versus  citantur,  alter  notissimus  et  a  multis  allatus 
[ann.  179]  ^aio  te  Aeacida'  eqs;  alter  [ann.  inc.  ii]  ^o  genitor  noster 
Saturnie  maxime  divum'  ab  uno  Prisciano  laudatus. 

Haec  habet  Priscianus  ex  Ennii  annalibus:  qui  saepe  (quod  indi- 
care  studui)  in  eadem  re  plura  deinceps  exempla  Ennii  recenset.  Sunt 
autem  maximam  partem  versus  singulares  (quos  non  perscripsi),  ple- 
rumque  plena  sententia,  exceptis  ii  fr.  xi  ingens  cura  mis  cum  con- 
cordibus  aequiperare  et  ann.  inc.  v  exin  per  terras  postquam  celerissi- 
mus  rumor.  Sed  ut  affert  sententia  poscente  nonnumquam  duos  vel  tres 
versus  continuos,  ita  est  ubi  brevicula  sententia  versu  non  integro  de- 
fungatur:  dux  ipse  vias,  Leucatam  campsant,  Poenos  Didone  oriundos. 
Longe  autem  gravissimum  est,  hos  versus  omnes  auctorem  non  habere 
nisi  unum  Priscianum  praeter  perpaucos  quos  significavi  aliunde  peti 
potuisse  aut  pervulgatos  fuisse  a  multisque  adhibitos. 

Praeterea  Enniana  haec  apud  Priscianum  leguntur:  ex  tragoe- 
diis  E.  in  Andromeda  [ix]  ^filiis  propter  te  obiccta  sum  innocens  NereV\ 
E.  in  Medea  [i  246.  247]  ^utinam  ne  in  nemore  Pelio  securibus  caesa 
accedisset  in  terram  abiegna  trabes']  quae  nota  sunt  et  a  multis  ci- 
tata,  a  Prisciano  ipso  in  libello  de  metr.  Ter.  non  solum  hi  duo  ver- 
sus  sed  octo  a  246  ad  253  afferuntur;  E.  in  Nemea  [i]  ^pecudi  dare 
vivam  marito'-,  denique  Cicero  in  Hortensio:  ut  ait  Ennius  (Alcm.  26) 
^refugiat  timido  sanguen  atque  exalbescat  metu.'  Non  Ciceronis  nomine 
Priscianus  affert  verba  Ennii,  quod  Nonium  saepius  et  alios  fecisse 
vidimus,  sed  Ciceronem  laudat  qui  Ennii  verba  citaverat. 

Ex  aliis  libris  semel  praecepta  attulit,  quo  titulo  nemo  praete- 
rea  usus  est:  scribit  autem  Ennius  in  praeceptis  [u],  tribus  versibus 
(31.  32.  33)  additis  qui  non  leguntur  nisi  apud  Priscianum.  Idem 
semel  En/nius  in  Epicharmo  [v]  Herra  corpus  est,  at  mentis  ignis  esf, 
cuius  versiculi  auctor  solus  est  Priscianus.  Restant  duo  versus  Ennii 
qui  quo  referantur  incertum  est,  Ennius  ^adsectari  se  om/nes  cupiunf 
[inc.  vni];  et  Ennius  ^numquam  poetor  nisi  podager'  [sat.  inc.  v]; 
qui  versus  ambo  uni  Prisciano  debentur. 

Apparet  in  haec  quae  praeter  annales  citantur  idem  cadere  quod 
de  annalium  versibus  dixi:  ad  unum  haec  testimonia  tantum  non  om- 
nia  redeunt  Priscianum.  Qui  generatim  in  Ennianis  eam  curam  ac 
diligentiam  praestitit  ut  quibus  uteretur  non  solum  poetae  nomine 


CXXVI  I.  mSTORIA  ENNH 

sed  titulis  ac  numeris  librorum  afferret,  versibus  ipsis  satis  plene  ut 
sententia  patefieret  et  plerumque  emendate  scriptis.  Quae  omnia  eo 
redeunt,  ut  cum  fide  videamur  statuere  posse,  Priscianum  carminnm 
Ennianorum  volumina  ad  suam  aetatem  propagata  explicuisse  ipsum 
et  quidquid  usui  esset  ex  iis  excerpsisse.  Cui  sententiae  illud  non  iam 
adversatur,  quod  Priscianus  nonnuUa  vocabula  aut  vocabulorum  for- 
mas  tractat,  quae  ne  nunc  quidem  in  Ermii  reliquiis  desiderantur, 
nulla  Ennii  mentione  facta,  velut  caepe,  nauci,  alacris,  gratulor,  alia; 
communem  enim  hanc  grammaticorum  consuetudinem  esse  in  Servio 
dixi,  non  ut  ex  suis  auctoribus  excerpant  omnia  quorum  usus  venire 
possit  sed  ut  adhibeant  quae  in  promptu  sint:  itaque  Priscianus  in 
Ennio  ita  videatur  versatus  esse  ut  cum  multa  studiose  colligeret, 
nonnulla  aliud  agens  praetermitteret.  At  Priscianus,  qui  artium  scrip- 
tores  Latinos  saepe  universe  laudat,  et  singillatim  multos  affert,  Cha- 
risium,  Diomedem,  Probum,  Donatum,  Caesellium  Vindicem,  Arun- 
tivun  Celsum,  Flavium  Capnim,  alios,  ex  iis  possit  videri  ciun  doctrina 
etiam  exempla  haiisisse,  quibus  vetustissimorum,  ut  dicere  solet,  usus 
confirmet;  sed  certe  eorum  qui  nobis  servati  sunt  nullus  est  quocum 
tot  versus  Ennianos  communes  habeat.  Non  negaverim  Priscianum 
ex  vetustiorum  artibus  non  solum  linguae  praecepta  sed  etiam  exempla 
usus  sumpsisse:  cuius  generis  non  omittam  haec  quidem  afferre  quae 
scribit  p.  209, 14sqq.  in  o  productam  desinentia  Graeca  . . .  addita  'nis' 
faciunt  genetivum  ut  Dido  Didonis.  Accius  ^custodem  adsiduum  loni  ad- 
posuit  virgini.'  Pacuvius  ^fUios  sibi  procreasse  dicitur  eundem  per  Ca- 
lypsonem  autumant.'  Flautus  in  aulularia . .  ^quem  quondam  loni  luno 
custodem  addidit.'  Quod  autem  lonis  et  Calypsonis  et  Didonis  dicitur, 
ostendit  Jioc  etiam  Caesellius  Vindex  in  stromateo  his  verbis:  'Calyp- 
sonem.  ita  declinatum  est  apud  antiquos.  lAvius  'apud  nympham  At- 
lantis  filiam  Calypsonem.'  Ennius  in  viii  'Poenos  Didone  oriundos\ 
Accius  in  lone  'custodem  adsiduum  loni  instituit  virgini.'  Videmus 
Priscianum,  cuius  rei  exempla  posuit,  eiusdem  denuo  ex  Caesellio  Vin- 
dice  exempla  afferre,  unum  idem  quod  ante,  cum  Enniano  quod  nemo 
praeterea  citavit.  Cf.  de  eadem  re  Charisium  p.  63,  20,  qui  nec  Cae- 
sellium  nec  Ennium  laudat.  Similia  Priscianus  p.  212  de  Flavio  Capro. 
Sed  tamen  Caesellium  et  Caprum  etiam  alii  grammatici  testes  ad- 
hibent,  Gellius,  Nonius,  neque  tamen  in  Ennianis  versibus  cum  Pris- 
ciano  conspirant,  ut  hunc  ego  non  crediderim  ex  iisdem  testibus,  quos 
hic  illic  expresse  se  sequi  fatetur,  etiam  non  nominatis  sua  omnia 
prompsisse.  Quocirca  hoc  retinendum  censeo,  quod  dixi,  Ennii  quidem 
carmina  Priscianum  versasse  ipsum  eique  soli  hoc  acceptum  ferri  quod 
tot  egregii  versus  annaliiun  aliorumque  librorum  hodie  superstites  sint. 
Quae  in  duobus  opusciilis  Prisciani  leguntur  Enniana,  ea  utpote 
cum  institutionibus  communia  supra  memoravi.  Ex  Prisciano  autem 
fluxerunt  ea  quae  habet  ars  anonyma  ab  Hageno  in  anecdotis  Hel- 
veticis  edita. 


ISIDORUS  CXXVII 

Priscianum  excipiat  Cassiodorius  (a.514),  cuius  liber  de  orthogra- 
phia  p.  207,  2  KeH.  versum  Eniiii  (ann.  565)  habet,  unum  sed  eum  solus. 

Agmen  claudit  scriptorum  antiquitatis  Isidorus  Hispalensis  (a.  570 
— 636),  qui  in  originum  libris  nonnuUa  de  Ennio  aut  primus  aut 
post  alios  memoriae  prodidit,  quae  quam  brevissime  potero  recensebo. 
Ac  primum  testimonia  quaedam  eius  de  Ennio  afferenda  sunt:  i  21, 1 
vulgares  notas  Ennius  primus  mille  et  centum  invenit.  Haec  enim  mihi 
adhuc  credibile  videtur  de  poeta  Ennio  dici,  quamquam  non  nescio 
esse  qui  grammaticum  Ennium  quem  Suetonius  dicit  (de  gramm. 
p.  100  R.)  intelligi  malint,  cui  etiam  alia  quaedam  apud  Varronem 
et  Charisium  assignant  quae  poetae  esse  (inc.  48.  49)  suis  locis  pro- 
bare  studui.  Itaque  Isidorus  eundem  Ennium  dicere  videtur  quem 
saepe  alibi,  qui  quidem  alium  Ennium  omnino  nusquam  nisi  quid  me 
fugit  aperte  significavit.  Neque  illud  improbabile  quod  Reifferschei- 
dius  statuit,  haec  de  Ennio  ex  Suetonio  ducta  esse,  ad  cuius  libros 
de  viris  illustribus  et  haec  et  quae  deinceps  Isidorus  de  earimi  nota- 
rum  usu  tradit  referri  iussit.  Ceterum  his  initiis  tachygraphicis  me 
insinuare  a  mea  opera  alienum  est,  de  quibus  quaestionibus  quae  co- 
gnita  habeo  in  adnotatione  indicavi.*) 

Idem  orig.  i  in  capite  de  metris  38  haec  perhibet  6  hexametros 
Latinos  primum  fecisse  Ennius  traditur  eosque  longos  vocat\  et  hoc 
quidem  heroos  versus  Ennium  longos  appellasse  Cicero  de  legibus  ii 
27,  68  (inc.  xx)  praeivit  idemque  etiam  alii  memorarunt  de  quibus 
ad  1.  c.  adnotavi.  Ibidem  15  de  elegiaco  versu  haec  refert  hoc  omnino 
vix  constat  a  quo  sit  inventus,  nisi  quia  apud  nos  Ennius  eo  prior 
usus  est:  nam  apud  Graecos  sic  adhuc  lex  grammaticorum  pendet  ut 
suh  iudice  res  relegata  sit.  Haec  postrema  Horatii  memor  (a.  p.  75sqq.) 
addidit,  elegiacos  autem  versus  composuisse  Ennium  cuivis  vel  ex 
Cicerone  notum  esse  potuit;  et  hoc  tantum  quaeri  oportet,  ut  cum 
Servio  loquar,  quis  ante  hunc?  Ne  quid  omittam  quod  Ennii  nomen 
habet,  ex  eodem  capite  addam  17  hymnos  primum  David  prophetam 
in  laudem  dei  composuisse  ac  cecinisse  manifestum  est:  deinde  apud 
gentiles  prima  Memmia  Phemonoe  fecit  in  Apollinem  et  Musas,  quae 
fuit  temporibus  Ennii  longe  post  David.  Quae  quo  referenda  sint, 
nescio,  nisi  quod  Fhemonoe  a  Porphyrione  ad  Ennii  versum  (ann.  179 
p.  33),  et  ab  aliis  grammaticis  appellatur. 

Ennii  autem  versus  quos  affert  Isidorus  plerique  omnes  hexa- 
metri  sunt,  ex  annalibus  petiti,  sed  affert  poetae  tantum  nomine  in- 


*)  Primum  Ludovici  Traubii  egregiam  disputationem  editam  a.  1901 
(Archiv  f.  StenograpMe)  p.  191  sqq.,  qua  is  quae  nexa  sunt  apud  Isidorum 
de  notis  dissolvit  et  suo  quaeque  auctori  retribuit,  deinde  scripta  aucto- 
rum  comitate  ad  me  missa  0.  Morgensternii  in  Magazin  fiir  Stenographie 
Berol.  a.  1885  p.  72  sqq.  de  Ennio  maxime  agentis  et  Guilelmi  Weinbergeri 
in  Archiv  f.  Stenographie  a.  1902  p.  204  sqq.  idem  Isidori  testimonium  de 
notis  disceptantis. 


cxxvm  I.  msTORiA  ennh 

signitos  nusquam  titulo  aut  numero  libri  adiecto,  saepe  adeo  nulli 
poetae  addictos.  Sed  in  his  cum  sint  nonnulla  quae  nisi  Isidori  fide 
non  tradantur,  et  utilitas  vel  huius  testis  agnoscitur  et  credibile  fit 
Ennianorum  carminum  memoriam  usque  in  hanc  infimam  aetatem 
permansisse.  Affert  autem  haec:  i  35,  14  paromoeon  .  .  quale  est  Ulud 
apud  Ennium  'o  Tite  tute  Tati'  eqs  (ann.  109),  sed  hene  hoc  temperat 
VirgUim  dum  non  toto  versu  utitur  Jiac  figura  ut  Ennius;  x  270  te- 
trum  veteres  pro  fero,  ut  Ennius  'tetros  elephantos'  (ann.  607);  de  quo 
versiculo,  qui  etiam  alibi  affertur,  vide  a  me  in  relat.  acad.  a.  1896 
p.  726  et  in  ada.  ad  versum  exposita;  xi  1,  109  complicatum  gigni  for- 
marique  hominem  ita  ut  genua  sursum  sint  quibus  oculi  formantur . . . 
Ennius  ^aique  genua  comprimit  arta  gena'  (inc.  14);  quae  non  legun- 
tur  nisi  apud  Isidorum;  xvn  9,  97  scirpus  quo  tegetes  texuntur  sine 
nodo,  de  quo  Ennius  'quaerunt  in  scirpo  soliti  quod  dicere  nodum' 
(sat.  70),  et  in  proverbio  'qui  inimicus  est  etiam  in  scirpo  nodum  quae- 
rit-'  Ennii  versum  Isidorus  ex  Festo  sumpsit;  xvni  36,  3  rotis  qua- 
drigas  currere  dicunt  .  .  .  propter  solem  quia  volubUi  ambitu  rotat 
sicut  ait  Ennius  (ann.  558)  'inde patefecit  radiis  rota  candida  caelum\ 
integrum  versimi  unus  Isidorus  servavit:  nam  Servius  qui  eundem 
dicit  (ad  Aen.  vi  748)  vei'ba  non  citavit.  Quos  versus  i  25,  2  Ennii 
nomine  praefixo  affert  'quasi  in  choro  pUa'  eqs  Naevii  esse  et  ex 
TarentiUa  promptos  alio  testimonio  constat.  Sed  Isidorus  quosdam 
versus  Ennianos  nullo  auctore  laudat:  i  3,  8  de  S  quod  est  mortis 
signum:  de  qua  quidam  ait  'o  multum  ante  alias  infdix  littera  theta' 
(ann.  625);  hunc  'quendam'  Ennium  esse  aUunde  compertum  est; 
i  33,  13  amphibologia  ambigua  dictio  .  .  ut  illud  responsum  ApoUinis 
ad  Pyrrhum  'aio  te  Aeadda'  eqs  (ann.  179).  Quo  probabilius  statui- 
tur  in  iis  quae  i  35,  3  de  zeugmate  docentur  zeugma  est  clausula  dum 
plures  sensus  uno  verbo  clauduntur,  quae  ftt  tribus  modis:  nam  aut 
in  primo  aut  in  postremo  aut  in  medio  unum  verbum  ponitur  quod 
sententias  iungit:  in  primo  ut  'vetiUur  oenophoris  fundus,  sententia 
nobis';  in  medio  ut  'Graecia  Sulpicio  sorti  data,  GaUia  Cottae';  inpos- 
tremo  ut  'namque  hoc  tempore  obsequium  amicos,'veritas  odium  parif 
tria  exempla  trium  poetarum  afferri  et  ut  primum  Lucilii,  tertium 
Terentii  esse  constat,  medium,  quae  verba  in  hexametrum  coeunt, 
Ennii  esse  de  aimalibus  (329),  Ucet  eo  praeter  Isidorum  nemo  scrip- 
torum  usus  sit.  Sed  attuUt  aUa  Isidorus  nulla  Ennu  mentione  facta,  quam- 
quam  facere  Ucebat,  ut  in  xvni  4,  2  et  4  de  buccinis  et  tuba,  et  ibid.  7, 8 
de  falarica.  Quo  pertinent  etiam  quae  xi  1,  55  de  cadi  palato  (inc.  16) 
maxime  ad  Augustinum  se  appUcans  Ennii  non  memor  memoravit. 
Longe  autem  gravissimxun  est  quod  in  Ubri  xix  capp.  1  et  2, 
quae  sunt  de  navU)us  et  de  partibus  navium  complures  versus  Ennii 
ad  naves  et  partes  navium  pertinentes  affenmtur,  quos  versus  nemo 
ante  vel  nemo  praeter  Isidorum  tradidit:  1,  22  celoces  .  .  Ennius 
HabUur  uncta  cari/na  per  aequora  cana  cdocis'   (ann.  478);   2,  4 


i 


iSIDORtJS.   ALDHELMtJS  CXXIX 

agea  viae  stmt  vel  loca  in  navi .  .  de  qua  Ennius  'multa  foro  ponit  et 
agea  longa  repletur'  (ann.  492);  c.  2,  12  clavus  est  .  .  de  quo  Ennius 
'ut  clavum  rectum  teneam  navemque  gubernem'  (ann.  483),  cuius  ver- 
sus  partem  Quintilianus  memorat,  totum  nemo  nisi  Isidorus;  c.  2, 14 
tonsilla  uncinus  ferreus  vel  ligneus  .  .  de  quo  Ennius  'tonsillas  rapitmt, 
configu/nt  litus,  aduMcas'  (ann.  499):  neque  hunc  versum  quisquam 
praeter  Isidorum  novit.  Sed  in  hac  quoque  parte  nonnulla  afferuntur 
quae  Ennii  commemorationem  non  habent  cum  habere  potuerint;  dico 
c.  1,  9  rates  primum  et  antiquissimum  genus  navigii;  c.  2,  6  tonsae 
remi  a  decutiendis  fluctibus  dicti,  quae  verba  Isidorus  a  Servio  (in 
Aen.  VII  28)  mutuatus  est.  Utroque  enim  vocabulo  semel  et  iterum 
Ennius  usus  est,  et  tonsas  quidem  alii  grammatici  similiter  sed  teste 
Ennio  (alin.  230.  231)  explicaverunt. 

Praeter  amplum  Isidori  opus  originum  sive  etymologiarum  per- 
pauca  Enniana  supersunt  tam  in  iis  quae  scripsit  de  differentiis  ver- 
borum,  quae  tres  versus  scenicos  (7 — 9)  nusquam  alibi  memoratos 
tenent,  quam  in  libro  de  natura  rerum,  qui  versum  annalium  (545) 
et  ipsum  praeterea  non  cognitum  tradidit. 

Isidorianis  ob  cognationem  quandam  generis  adiungo  pauca  de 
glossarum  congerie,  quae  quidem  Ennii  nomen  prae  se  ferunt.  Ac 
primo  loco  pono  in  excerptis  ex  cod.  Vatic.  1468  (C.  Gl.  L.  v  p.  498) 
servatum  testimonium  de  Ennio  quod  ad  ann.  15  adscribi  debebat 
Ennius  nomen  doctoris  cui  pavo  per  visionem  in  ore  introivit  et  altera 
die  surrexit  grammaticus.  fuit  autem  cultor  idolorum.  Porro  glossae 
codicis  Cassin.  90  cum  Ennii  sententiam  de  Romulo  conditore  urbis 
(ann.  77  p.  14)  tum  versum  eius  (ann.  297)  ob  Bomam  noctu  legiones 
ducere  coepit  ex  Festo  ductum  tenent;  duplex  autem  congeries  et  Cas- 
sinensis  et  Parisina  cum  Isidoro  communem  habet  Ennii  versiculum 
(ann.  607)  tetros  elephantos.  Quae  vero  glossae  Latino  -  Graecae  ex- 
hibent  Ennii  vocabula  aplustria  (ann.  602)  et  ambactus  (ann,  605), 
ex  iis  hoc  ex  Festo  repeti  potuit,  illud  uni  glossarum  scriptori  ac- 
ceptum  fertur.  Multa  autem  sine  Ennii  nomine  in  iisdem  glossis  tra- 
duntur  quae  incertum  quibus  gradibus  ad  eundem  poetam  videantur 
redire;  sed  ea  nunc  tractare  nolo. 

Ab  Isidoro  progredi  licebat  ad  Aldhelmum  (a.  675 — 709),  qui  bis 
memoratur  ad  ann.  17  et  623,  sed  quae  affert  eorum  exstant  auc- 
tores,  ipse  nihil  proprii  habet,  non  magis  hercle  quam  Cynthius  Cene- 
tensis  Vergilii  Aeneidos  interpres  (saec.  xv),  de  quo  vide  ad  ann.  18. 
Neque  meum  esse  putavi  Ennii  memoriam  etiam  per  medii  aevi  quod 
vocatur  tempora  persequi.  Ennii  poetae  nomen  non  sine  honore  appel- 
latur  in  Nasonis  (Muaduuini)  ecloga  saec.  ix  in.  (Poet.  Lat.  aev.  Ca- 
rolin.  ed.  Duemmler  tom.  i  p.  387)  v.  79sqq. 

Carmina  lusit  item  variis  en  maximus  odis 
Ennius,  ingenuis  scrihens  monim^nta  priorum; 
Propterea  in  terris  tenuit  tum  culmen  honoris. 

Ennius  ed.  Vahlen.  * 


CXXX  I.  mSTOBIA  ENNH 

et  in  Theoduli  egloga  v.  285 sqq. 

SUvae  prata  virent  frondent,  nunc  omnia  rident; 

Huc  Hdicon  Musas,  huc  Proteu  mitte  Napaeas; 

Adsint  praecipue  qui  curant  florida  Tempe, 

Quos  in  distichii  serie  complederis,  Enni, 
cuius  mentionem  feci  ad  ann.  62  sq.  propterea  quod  Haasius  de  medii 
aevi  studiis  phUologicis  (a.  1856  p.  16n.)  hunc  neglexisse  crimini  esse 
editoribus  Ennii  voluit;  sed  is  quae  dicit  versu  quarto  a  Martiano 
Capella  mutuatus  est,  Ennium  numquam  vidit.  Nil  nisi  nomen  est 
poetae  etiam  in  Anticlaudiano  Alani  ab  Insulis  (saec.  xn),  cum  ita 
scribit  (lib.  i  5  v.  169) 

Illic  pannoso  plehescit  carmine  noster 

Ennius  et  Priami  fortunas  intonat:  iUic 

Naevius  eqs. 
Haasiimi  enim  qui  hunc  Alanum  integros  annales  Ennii  cognitos  habuisse 
censuit  iure  suo  redarguit  R.  Foersteru»  (mus.  Rben.  xxxvn  p.  488). 
Osbemus  (circa  a.  1150)  in  panormia  h.  e.  thesauro  novo  Lati- 
nitatis  Maii  opera  primum  edito,  de  quo  G.  Meyerus  Spirensis  egit 
(in  mus.  fihen.  xxix  p.  180sqq.,  vide  ad  ann.  478),  nonnulla  Enniana 
attulit  sed  iis  fontibus  usus  quos  novimus;  xmum  versum  (ann.  595) 
ipse  solus  perhibuit:  eundem  postea  Ugucio  (a.  1190). 

Sed  medium  aevum  ne  nihil  profuisse  reliquiis  Ennianis  dicas, 
tres  Ennii  versus  singulares  nemini  ante  memoratos  in  Orosii  codice 
Sangallensi  saec.  x  n.  621  suis  locis  adscripsit  Ekkehartus  iv  abbas 
sancti  Galli  qui  circa  a.  1061  obiit.  Quos  versus  praeclaros  et  quorum 
nullus  non  aliqua  ex  parte  nostram  poesis  Ennianae  cognitionem 
adiuvit,  a  me  in  annalibus  coUocatos  (170.  222.  274)  primus  ex  ob- 
livione  suscitavit  Ernestus  Duenmilerus,  qui  eos  a.  1869  cimi  de 
Ekkeharto  iv  ageret  in  Hauptii  ephemeride  antiquitatis  Germanicae 
n.  s.  n  p.  11  publici  iuris  fecit  et  me  eius  rei  a.  1877  comiter  certiorem 
fecit.  Sed  multis  iam  annis  ante  Carolus  Zangemeisterus,  cum  Orosii 
causa  quem  in  corpore  scriptorvma  ecclesiasticorum  Vindobonensi  edi- 
turus  erat  eundem  codicem  excuteret,  glossas  istas  Ennianas  a  se  ex- 
cerptas  officiosissime  ad  me  perscripsit,  qui  a  Duemmlero  non  dis- 
sensit  nisi  quod  tertium  versimi  non  ab  Ekkeharto  iv  sed  a  nescio 
quo  scriptore  superioris  aetatis  exaratum  affirmavit.  His  tribus  Ennii 
versibus  nuper  accessit  quai-tus  non  novus  ille  quidem  sed  a  Cicerone 
traditus  (ann.  194),  ab  eodem  autem  Ekkeharto  rv  hac  forma  adno- 
tatus  mi  pro  michi  sepe  posuerunt  poetae.  unde  pyrrus  Bomanis  ^Non 
mi  aurum  posco  neque  mi  precium  dederUis',  quam  adnotationem  a 
se  ex  codice  Sangallensi  369  saec.  xv  excerptam  Paulus  de  Winter- 
feld  mecum  per  litteras,  deinde  in  archiv.  nov.  hist.  xxvm  p.  71n.  cum 
pluribus  communicavit. 

Quod  initium  versus  Enniani  a  Cicerone  et  Servio  traditi  (ann.  115^ 
Momulus  in  cado  in  pariete  Pompeiano  adpictum  est  (C.  I.  L.  iv  n.  3135) 


EKKEHARTUS.   EDENDI  INITIA  CXXXI 

pro  indicio  Ennii  etiam  tum  cogniti  haberi  non  potest;  sed  nuper  in 
pavimento  Africano  (mus.  Bard.  n.  166)  cum  aliis  versibus  veterum  poe- 
tarum  ad  navium  picturas  pertinentibus  unus  certe  Ennianus  (ann.  478) 
comparuit  non  ignotus  sed  alibi  traditus,  de  quo  vide  quae  adnotavi 
(cf.  arch.  Am.  1898  p.  118).  Denique  ne  boc  quidem  ab  hac  historia 
Ennii  abesse  volui  quod  non  ita  pridem  in  opere  musivo  Treveris  de- 
tecto  inter  veterum  scriptorum  picturas  Ennii  imago  patefacta  est: 
vide  Westdeutsche  Zeitschr.  x  (1891)  p.  248  sqq.  De  qua  quae  prae- 
terea  exposita  vidi  omitto. 

Vidimus  qua  via  libri  Enniani  paulatim  ut  folia  florum  discerpti 
sint  et  quorum  scriptorum  beneficio  quidquid  eorum  superest  ad  nos 
propagatum  sit.  Nunc  a  novo  principio  ordiendum  est  ut  ostendatur 
quorum  studiis  factum  sit  ut  quae  discerpta  erant  in  unum  rursus 
collecta  ad  simulacrum  quoddam  integritatis  revocarentur.  Cuius  rei 
laudabile  initium  fecisse  constat  Stephanos,  Robertum  patrem  et  Hen- 
ricum  filium,  qui  quidem  suam  operam  non  Ennium  tantum  continere 
sed  multorum  poetarum  veterum  Latinorum  reliquias  complecti  volue- 
runt.  Itaque  a.  1564  librum  ediderunt  cui  hunc  indicem  fecerunt  i^ra^»- 
menta  poetarum  veterum  Latinorum  quorum  opera  non  extant:  Ennii 
Pacuvii  Accii  Afranii  Lucilii  Naevii  Ldberii  Caecilii  aliorumque  mul- 
torum.  Undique  a  Bob.  Stephano  summa  dUigentia  olim  congesta,  nunc 
autem  ab  Henrico  Stephano  eius  filio  digesta  et  priscarum  quae  in  illis 
su/nt  vocum  expositione  illustrata,  additis  etiam  alicubi  versibus  Grae- 
cis  quos  interpretantur.  Horum  igitur  quos  indicant  et  quorundam 
aliorum  poetarum  non  ratione  temporum  sed  litterarimi  serie  ordi- 
natorum  versus  superstites  secundum  carminum  genera  et  ubi  fieri 
potest  libros  carminum  recensent,  plerumque  testium  verbis  qui  tradi- 
derunt  adiectis,  ut  esset  quod  declarando  sensui  aut  orationi  poeta- 
tarum  inserviret.  Initia  haec  erant  paucis  contenta,  et  tamen,  de  En- 
nio  ut  dicam,  vel  ex  his  obiter  collectis  et  illustratis  intelligi  poterat, 
quanta  pars  egregiorum  versuum,  dactylicorum  et  scenicorum,  sive 
singularium  sive  complurium  continuorum,  quibus  huius  poetae  vir- 
tus  et  amplitudo  taxari  posset,  ex  magna  ruina  suppeteret,  unde  spes 
excitaretur  fore  ut  quae  tot  poetis  simul  impertita  esset  opera  iam 
in  singulos  maiore  cum  contentione  impenderetur.  Ac  de  Ennio  qui- 
dem  primus  post  Stephanos  praeclare  meruit  Hieronymus  Columna 
edito  libro  cui  inscripsit  Q.  Ennii  poetae  vetustissimi  quae  supersunt 
fragmenta  ab  Hieronymo  Columna  conquisita  disposita  et  explicata  ad 
loannem  /Uium.  Neapoli  1590.  Quo  libro,  quem  post  patris  obitum 
filius  cui  dicatus  erat  edendum  curavit,  in  quattuor  tomos  dispertito 
praemissa  vita  Ennii  annalium,  variorum  poematum,  ut  Scipionis 
Epicharmi  aliorum,  tragoediarum,  denique  Euhemeri  et  incertorum 
librorum  reliquias  diligenter  collectas  et  probabili  ratione  digestas 
amplo  et  erudito  commentario,  ut  erat  homo  Graecis  Latinisque  lit- 


CXXXn  I.  HISTORIA  ENNII 

teris  non  leviter  imbutus,  explanavit.  Sed  quae  Columna  una  opera 
principe  poetarum  perdigna  complexus  erat,  ea  accidit  deinde  ut  par- 
titis  curis  tractarentur.  Ac  tragoediarum  quidem  reliquias  Ennianas 
non  solas  sed  eas  cum  ceterorum  poetarum  tragicorum  versibus  con- 
iunctas,  Stephanorum  magis  exemplo,  Martinus  Antonius  Delrius  S.  I. 
a  se  recognitas  publicavit.  Cuius  Syntagma  tragoediae  Latinae  a.  1593 
editum  et  saepius  repetitum,  in  tres  partes  distributimi,  secunda  et 
tertia  Senecae  tragoedias  et  in  eas  commentarios,  in  prima  praeter 
prolegomena  quaedam  Fragmenta  veterum  tragicorum  et  Opinationes 
in  eadem  continet,  non  inutiliter  collocata  opera  sed  ut  in  Ennianis 
quidem  non  multum  novi  aut  ingeniosi  afferretur.  Ad  annalium  autem 
restitutionem  solam  Paulus  Merula  Batavus  studiose  incubuit,  qui 
libro  spisso,  quem  a.  1595  hac  inscriptione  insignitum  edidit  Q.  Enni 
poetae  cum  primis  censendi  annalium  libh.  xviii  quae  apud  varios  auc- 
tores  superant  fragmenta  cordecta  composita  inlustrata  ab  Paullo  G.  F. 
P.  N.  Merula  qui  eadem  fixit  dicavit  sa^ravit  S.  P.  Q.  Dordraceno  l.  m. 
LugduMi  Batavorum,  hoc  praecipue  egit,  ut  et  fines  librorum  et  in 
singulis  versuum  ordinem  qui  fuisset  recuperaret  eaque  quae  sibi 
visus  est  assecutus  esse  historica  fide  illustraret  et  confirmaret:  cui 
rei  inservit  quod  explicandis  singulis  historiam  quam  dicit,  quasi 
quoddam  versuum  interpretandorum  argumentum,  praemittere  solet. 
In  qua  operis  parte  ita  versatus  est,  ut  cum  esset  homo  eruditus  et 
acutus  multa  probe  et  egregie  administraret,  sed  qua  erat  confidentia 
et  coniectandi  libidine  non  raro  a  vero  longius  aberraret  et  pro  certis 
venditaret  quae  vix  esse  probabilia  largiare.*)  Qui  proximi  sunt  niu- 
tatis  partibus  rursus  in  tragoedias  sed  non  solum  Ennii  verum  simul 
ceterorum  tragicorum  curam  impenderunt:  Petrus  enim  Scriverius 
CoUectanea  veterum  tragicorum  L.  Livii  Andronici  Q.  Ennii  Cn.  Naevii 
M.  Pacuvii  L.  Attii  aliorumque  fragmenta  et  circa  ipsa  notas  hreves 
edidit  Lugduni  Batav.  a.  1620,  qviibus  additae  sunt  singulari  libello 
Castigationes  et  notae  uheriores  Gerardi  loannis  Vossii,  qui  quasi  com- 
mentarium  criticiun  ad  versus  a  Scriverio  coUectos  et  dispositos  adie- 
cit,  is  quidem  eo  successu,  ut  de  emendandis  versibus  tragicis,  in- 
primis  Ennianis,  optime  meruisse  censendus  sit.  Progrediente  tempore 
non  defuit  qui  Columnae  opus  Ennio  soli  sed  toti  dicatum  prudenti 
consilio  instauratum   ex  raritate   qua  erat  denuo  divulgaret.    Quod 

*)  Versus  annalium  sola  Merulae  fide  propagatos  ne  nunc  quidem 
omisi,  sed  ut  olim  segregatos  a  ceteris  ne  cum  veris  miscerentur  (p.  240  sq.) 
edidi.  Versus  enim  non  desii  pro  falsis  et  fictis  habere,  sed  Merulam  ip- 
sum  hanc  fraudem  peperisse  probari  non  potest  neque  iniuria  nuper  hoc 
crimine  liberare  editorem  studuit  P.  I.  Blokius  professor  Leidensis  qui  et 
lingua  Batava  in  Bydragen  voor  vaderlandsche  geschiedenis  1 1  (1899)  p.  116 
de  geloofwaardigheid  van  Paullus  Merula  connrmatum  ivit  et  paiilo  post 
Latine  Hartmano  interprete  in  Mnemosyne  bibliotheca  philologica  Ba- 
tava  n.  s.  xxvm  (1900)  de  fragmentis  Ennianis  a  Paullo  Merula  editis  dia- 
seruit. 


EDITORES  VETUSTIORES  CXXXIII 

suum  esse  meritum  voluit  Franciscus  Hesselius,  qui  quid  egerit  in- 
scriptione  libri  indicavit:  Q.  Ennii  poetae  vetustissimi  fragmenta  quae 
supersunt  ab  Hieron.  Columna  conquisita  disposita  et  explicata  ad  lo- 
atmem  fUium.  Nunc  ad  editionem  Neapolitanam  a.  1590  recusa  ac- 
cu/rante  F.  H.  i.  c.  Accedunt  praeter  eruditorum  virorum  emendationes 
undique  conquisitas  M.  A.  Delrii  opinationes  nec  non  G.  I.  Vossii  casti- 
gationes  et  notae  in  fragmenta  tragoediarum  Ennii  ut  et  i/ndex  omnium 
verhorum  Ennianorum.  Am^telaedami  a.  1707.  Addidit  multa  non  inu- 
tiliter  quae  ad  explicandas  aut  emendandas  Ennii  reliquias  pertine- 
rent,  cum  alia  tum  a  Merula  continuatum  annalium  contextum  sed 
adnotatione  eius  omissa.  In  eo  utentium  commoditati  consuluit  quod 
Columnae  commentarium  particulatim  dissectum  et  versuum  partibus 
adnexum  maluit  perpetuum  textui  subiicere.  Itaque  doctis  hominibus 
quibus  Columnam  consulere  non  liceret  etiam  saeculo  duodevicesimo 
paratum  erat  unde  haurire  cum  fide  possent  si  qui  Ennianae  poesis 
studio  aut  delectatione  ducerentur.  Neque  annalibus  Ennii  non  erat 
qui  prospiceret;  qui  Merulae  librum  iam  rarescentem,  ne  oblivione  pe- 
riret,  renovare  instituit,  item  ut  Hesselius  iuris  consultus,  E.  Spangen- 
bergius.  Is  enim  ei  quem  a.  1825  Lipsiae  edidit  libello  haec  inscrip- 
sit  Quinti  Ennii  annalium  libh.  xvni  fragmenta.  Post  Pauli  Merulae 
curas  iterum  recensita  auctiora  reconcinnaia  et  illustrata.   Accedunt 
Cn.  Naevii  Ubrorum  de  hello  Punico  fragmenta  eqs.  Opera  et  studio 
E.  S.  Ac  fassus  est  ipse  editor,  se  paucis  mutatis  aut  adiectis  uni- 
verse  annalium  conformationem  a  Merula  invectam  et  confirmatam 
denuo  exprimendam  curasse:   neque  ab  eius   exemplo   discessit  nisi 
quod  externa  forma  mutata  legentium  usui  providit.  Quem  enim  ille 
de  more  per  partes  textui  adnexuit  commentarium  tam  historicum 
quam  grammaticum  segregatum  in  adnotatione  duplici  versibus  sub- 
iecit,  ita  ut  in  altera  historiae  narrationem  continuaret  qua  maxime 
institutus  ordo  versuum  niteretur,  altera  ex  reliquis  explanationibus 
Merulae  potissima  repeteret.  Non  multo  post  etiam  altera  pars  reli- 
quiarum  Ennianarum  nacta  est  qui  a  Delrio  et  Scriverio  Vossioque 
in  colligendis  et  emendandis  tragicorum  versibus  instituta  et  inchoata 
continuaret  et  perficeret.  Frid.  enim  Henr.  Bothius  Poetarum  Latii 
scenicorum  voluminibus  quinto  et  sexto  a.  1834  editis  tam  tragicorum 
quam  comicorum  poetarum  Eomanorum  fragmenta,  in  quibus  Ennii, 
a  se  conquisita  et  adnotationibus  illustrata  publicavit:  qui  quidem 
(de  Ennio  loquor)  nec  satis  supellectile  critica  instructus  erat  et  ea 
ratione  edendi  usus  est  qua  vix  satisfieri  possit  iudicare  cupientibus, 
sed  tamen  in  singulis  multa  recte  et  probabiliter  constituit.  Contra 
is  qui  a  Merula  exaedificatos  annales  sibi  instaurandos  sumpsit  vix 
ulla  in  parte  rem  suam  laudabiliter  gessisse  existimandus  est,  qui, 
ut  omittam  memorabilem  in  testibus  afferendis  incuriam,  primum  eo 
peccavit  quod  se  Merulae  mancipavit  auctori  minime  probando   in 
omnibus,  deinde  quod  quae  in  Merulae  rationibus  maxime  reiectanea 


CXXXIV  I.  HISTORIA  ENNH 

essent  quodammodo  exaggeravit  et  cumulavit,  cum  paene  quidquid 
hexametrorum  Ennianorum  traditum  esset  suis  locis  in  reconcinnato 
annalium  contextu  reponi  posse  sibi  persuaderet:  qua  re  fieri  non  po- 
terat  quin  multa  incredibilia  et  inepta  procrearentur.  Atque  ob  hanc 
quam  sequitur  rationem  non  sanam  magis  culpandus  est  quam  lau- 
dandus  quia  in  paucis,  quod  nemo  negat,  seorsum  a  Merula  verum 
vidit.  Haec  autem  unica  erat  editio  ad  quam  per  tot  annos  philologis 
redeundum  erat  si  quis  scire  cuperet  quid  esset  annalium  poesis  En- 
niana.  Quam  ob  rem,  ne  princeps  poetarum  Romanorum  non  exstaret 
nisi  in  editionibus  quae  iam  priscae  essent  ob  vetustatem  aut  indigna 
socordia  et  pari  imperitia  praestarent  Frid.  Eitschelii  consilio  factum 
est  ut  acriora  studia  in  hanc  partem  nimis  diu  iam  desertam  incita- 
rentur.  Eo  enim  auctore  philosophorum  ordo  universitatis  Fridericiae 
Guilelmiae  Rhenanae  in  litterarum  certaminibus  in  a.  1852  hancquae- 
stionem  proposuerat  praemissa  de  Q.  Ennii  vita  arte  et  scriptis  disp^ir 
tatione  eius  annalium  fragmenta  disponerentur  emendarentur  Ulustra- 
rentur.  Deque  periculis  factis  die  m  m.  Augusti  a.  1852  sic  iudicavit 
ordo  (haec  enim  ut  nunc  referenda  ducam  habeo  etiam  privatas  cau- 
sas  ex  ipsa  rei  condicione  natas,  sed  erit  fortasse  qui  haec  quae  sin- 
gularem  vim  et  virtutem  Ritschelii  luculenter  expressam  tenent  non 
invitus  legat):  Quo  de  argumento  dupliciter  sihi  satis  factum  esse  ordo 
merito  laetari  potest.  Duas  enim  commentationes  accepit,  alteram  Hora- 
tiana  sententia  insignitam  ^Est  aliquo  prodire  tenus,  si  non  datur  ultra\ 
alteram  Lucretii  versihus  inscriptam  ^ludicio  perpende,  et  si  tibi  vera 
videntu/r,  Dede  manus,  aut  si  falsum  est,  accingere  contra*:  utramqus 
tot  nominibus  lau^abUem,  ut  neutri,  si  in  certamen  sola  commissa  esset, 
non  concedi  praemium  potuisset.  Eximiae  utraqus  industriae  testis  ex- 
stitit  indefessaeque  lectionis,  doctrinae  in  reconditioribus  litteris  non 
vulgaris,  iudicii  ad  indagandos  errores  sagacis,  ad  verum  inveniendum 
feracis,  ad  credendum  prudentis,  item  elegantiae  cum  in  argumenti  trac- 
tatione  tum  in  oratione  conspicuae,  quamquam  aliquanto  etiam  nitidi- 
oris  in  pri&re  quam  in  altera  scriptione.  Itaque  cum  utriusque  com- 
munis,  si  generatim  iudicandum  est,  etiam  anQL^sia  Ula  sit,  quae 
imprimis  decet  philologum,  rectaque  omnino  cum  ratione  et  ex  arte  dis- 
putandi  exerdtatio,  tamen  quod  plurimis  in  locis,  eis  potissimum  qui 
ad  singula  fragmenta  suis  annalium  libris  distribuenda  speetant,  dis- 
pares  atque  adeo  contrarias  in  partes  discesserunt,  nec  esse  mirum  po- 
test,  ut  in  genere  quod  stiapte  natura  in  coniectura  positum  saepe  pro- 
babUitatem  potius  quandam  sequatur,  quam  necessitate  argumentandi 
regatur,  nec  ad  ipsam  veritatem  consequendam  infructuosum  videbUur. 
XJt,  qtmndo  aliis  in  locis  alteram  altera  propria  virtute  superat,  in  ip- 
sas  lUteras  non  paullum  utUitatis  reduMdaturum  esse  videatur,  si  utra- 
vis,  plus  etiam,  si  utraque  scriptio  in  publicam  lucem  prodeat,  qua 
dignam  esse  utramque  censemus.  Quae  cum  ita  essent,  de  praemio  tamen 
cUterutri  adiudicando  vix  posse  dui)itari  ordo  intellexit,  postquam  alte- 


F.  RITSCHELnJS  CXXXV 

ram  db  tmo  esse  scriptam  comperit,  consociata  duorum  opera  alteram 
effectam:  id  quod  qui  Lucretianos  versus  praescripseru/nt,  om/ni  can- 
dore  in  prooemio  ipsi  professi  sunt.  Quod  quidem  consilium,  a  singu- 
lari  scriptorum  condicione  satis  ordini  excusatum,  etsi  ipsis  nequaquam 
inhonorificum  est,  tamen  non  potest  non  plus  praestitisse  censeri,  qui 
unus  duorum  coniunctam  contentionem  aequaverit.  Nec  msdiocris  laus 
in  hoc  ipso  cernitur,  quod  hic  statim  a  principio  omnes  argumenti 
partes  tam  certo  consilio  dimensus  est  tamque  aequabili  temperamento 
latissime  patentem  disputandi  materiam  partitu^,  ut  et  considerati 
iudicii  studiorumque  maturitatis  insigne  documentum  ederet,  nec  tem- 
poris  angustiis,  ut  concertatorum  uterque,  quominus  incohatam  operam 
ad  finem  feliciter  perduceret,  intercluderetur.  Hinc  igitur  est,  quod  Ho- 
ratiano  sumbolo  insignitam  commentationem  praemio  ornandam  ordo 
decrevit,  alteram  proxime  accessisse  ad  victoriam  iudicavit.  Besignatis 
schedulis  princeps  apparuit  loannes  Vahlen  Bonnensis^  seminarii  regii 
philologici  senior,  proximi  ad  principatum  Fridericus  Theodorus  Hugo 
Ilberg  Thuringus,  Theodorus  Hug  Turicensis,  eiusdem  seminarii  so- 
dales  ordinarii.  Atque  competitores  mei  extemplo  se  ad  edendas 
Ilbergius  primi  libri  annalium,  Hugius  septimi  octavi  noni  reliquias 
dederunt,  li.  e.  ad  eas  partes  annalium,  quae  prae  ceteris  argumenti 
causa  et  ob  copiam  superstitum  versuum  allicere  potuerant  utpote  in 
quibus  maiore  cum  fructu  elaborare  liceret.  Quorum  libelli  dd.  vi  et 
vu  m.  Augusti  a.  1852  publici  iuris  facti  sunt.  Ego  quaestionibus 
Ennianis  criticis  eodem  mense  et  anno  emissis  editionem  annalium  (de 
qua  tum  sola  cogitabatur)  integram  sicut  potui  praeparare  institui. 
In  quo  opere  difficultatis  et  dubitationis  pleno  dum  sudans  haereo. 
interim  ab  0.  Ribbeckio  egregia  arte  et  magna  diligentia  collectae  et 
recognitae  tragicorum  Romanorum  reliquiae  eduntur  (a.  1852).  Ex 
quo  ut  mihi  exemplum  sumendum  esse  sentiebam,  ita  tum  demum 
natum  est  auctore  maxime  Ritschelio  consilium  non  subsistendi  in 
annalibus  edendis,  sed  una  cum  tragoediarum  versibus  nunc  cura 
Ribbeckii  in  propatulo  positis  reliqua  Enniana  omnia  conquisita  et 
emendata  uno  volumine  complectendi :  sic  enim  fieri  posse,  quod  non 
uno  nomine  litterarum  causa  optabile  erat,  non  solum  ut  integrum 
Ennium  unus  liber  teneret  sed  etiam  index  unus  huius  poetae  ceteris 
multo  uberioris  sermonem  totum  exponeret.  Itaque  hoc  consilium  la- 
bore  non  leviter  adaucto  strenue  persecutus  tandem  a.  1854  Enni- 
anae  poesis  reliquias  a  me  recensitas  prodire  iussi.  Quae  editio  diu 
exspectata  primum  non  sine  favore  quodam  excepta  est  (quamquam 
ob  tragoediam  receptam  in  Ribbeckii  offensionem  incideram  invitus) 
nec  dispLicuit  quibusdam  perdoctis  hominibus  quorum  iudicium  ego 
cum  omnibus  magni  faciebam,  posteriore  demum  tempore  rationibus, 
quas  aliis  expendendas  relinquo,  in  deteriores  partes  rapi  coepta  est. 
Sed  ego  non  destiti  semel  editi  Ennii  rem  et  rationem  variis  com- 
mentationibus  stabilire  ut  potui  et  adiuvare,  in  quibus  non  solum 


CXXXVI  I.  mSTORIA  ENNH 

annales  et  versus  annalium,  verum  magis  tragoedias  retractabam,  in 
quibus  recognoscendis  olim  non  tam  iudicii  errore  quam  modestia 
quadam  et  pudore  nimis  anxie  ad  Ribbeckii  vestigia  me  applicaram. 
Quas  scriptiones  quamquam  saepius  suo  loco  in  adnotationibus  me- 
moravi,  tamen  fortasse  non  inutile  est  earum  hic  conspectum  dare. 
Editae  igitur  sunt  in  mus.  Rhen.  xrv  (1859)  p.  552 — 569;  xvi(l86l) 
p.  571  —585;  Herm.  xn  (1877)  p.  253.  399;  xv  (1880)  p.  260—265 ; 
in  prooemiis  indicum  lectionum  universitatis  Fridericae  Guilelmae 
a.  1877  de  Medea;  1878  de  Iphigenia;  1879/80  de  versibus  veterum 
poetarum  a  Cicerone  citatis;  1880  de  distinctione ;  (1886/87  p.  6); 
1887/88  de  Alcmaeone;  1888/89  de  tragoediis  compluribus;  1892/93 
de  annalibus ;  in  relationibus  academiae  Berolinensis  (Sitzungsberichte) 
a.  1888  uber  einige  Brwhstuche  des  Ennius;  1894  Uher  das  Stadt- 
grundungsaugurium  bei  Ennius\  1896  uber  Ennius  und  Lucretius^ 
1899  BemerTcu/ngen  zum  Ennius\  in  actis  maioribus  academiae  (Ab- 
handlungen)  a.  1886  ilber  die  AnnaZen  des  Ennius.  Hoc  modo  cum 
his  studiis  instare  pergerem  sperabam  me  posse  aliquando  novam 
Eimii  recensionem  proferre  quae  et  mihi  et  ceteris  magis  satisfaceret. 
Sed  quo  tempore  exhaustis  iam  prioris  exemplaribus  altera  editio  a 
me  postulabatur  alii  praeverterunt  et  me  paene  de  meo  consilio  de- 
iecerunt.  Omitto  quod  iam  a.  1874  Oxonii  in  Fragments  and  Speci- 
mens  of  early  Latin  editor  John  Wordsworth  specimina  quaedam 
Ennii  tam  ex  annalibus  quam  ex  tragoediis  selecta  recepit.  Gravius 
erat  quod  a.  1884.  1885  L.  Mueller  Ennium  sibi  tamquam  suam  pro- 
vinciam  arrogavit.  Is  enim  mihi  iratus,  quod  a  Lucilii  editore  non 
exspectatum  Lachmanni  LucUium,  eximium  opus  quamvis  imperfec- 
tum,  sicut  erat  edendum  curavi,  quamquam  nuUa  re  a  me  lacessitus, 
quomodo  Ennius  edendus  fuerit  et  quam  ego  par  non  fuerim  ei  operi 
exsequendo  duobus  libris  Germanos  et  exteros  docere  instituit,  quo- 
rum  alteri  inscripsit  Quintus  Ennius.  Eine  EirUeitu/ng  in  das  Studium 
der  romischen  Poesie.  St.  Petersburg  1884,  alteri  autem,  qui  versus 
superstites  et  commentarium  continet,  Q.  Ennii  carminum  rdiquia^. 
Accedwnt  Cn.  Naevi  Belli  Poenici  quae  supersunt.  Emendavit  et  ad- 
notavit  L.  M.  Petropoli  1885.  In  quibus  libris  quae  reiectanea  esse 
raihi  persuasi  silentio  praeterii,  quae  probe  inventa,  ut  par  fuit,  ad- 
hibui,  sed  multa  non  fuerunt.  Iterum  a.  1894  in  I.  P.  Postgatii  Cor- 
pore  poetarum  Latinorum  vol.  i,  postquam  a  viro  clarissimo  mihi  ob- 
latam  condicionem  propterea  quod  editoris  libertas  nimis  angustis 
finibus  circumscripta  erat  non  accipiendam  duxi,  idem  Muellerus  En- 
nium  suum  succincta  admodum  adnotatione  auctum  edidit.  Post 
Muellerum  eius  discipulus  et  eadem  mente  praeditus  sed  ingeniosior 
illo,  Aem.  Baehrensius,  cum  Fragmenta  poetarum  Bomanorum  a  se 
collecta  et  emendata  a.  1886  ederet,  ex  Enniana  poesi  annales  et 
reUqua  recepit  exceptis  scenicis  tam  tragicis  quam  comicis  reliquiis, 
quae  in  Ribbeckii  libris  prostarent.  Cuius  libellus,  utpote  qui  multo- 


EDITIONES  RECENTIORES  CXXXVII 

rum  usui  habilis  esset,  perplacuit  et  probatus  est,  quamvis  in  Enni- 
anis  temeraria  multa  exhibeat  et  inprimis  annalium  reliquias  non  raro 
vanis  inventis  locupletaverit.  Eibbeckius  autem  iam  a.  1871  et  1873 
tragicorum  et  comicorum  fragmenta  secundis  curis  recensuit,  quaeque 
olim  in  Quaestionibus  scenicis  ad  tragicorum  fragmenta  adiectis  de 
tragoediarum  argumentis  et  compositione  egerat,  in  libro  vernacule 
scripto  cui  inscripsit  Die  romische  Tragodie  im  Zeitalter  der  Re- 
publiTc  a.  1875  latius  explanavit.  Et  iam  tertium  scenicorum  poeta- 
rum  reliquias  a.  1897.  98  repetitis  studiis  in  usum  maxime  thesauri 
linguae  Latinae  retractavit.  Quae  postrema  sero  mea  opera  tantum 
non  absoluta  ad  me  allata  sunt.  Sed  in  his  libris  magis  etiam  quam 
in  superioribus  multa  sunt  quae  mihi  non  magis  probantur  quam 
illi  mea,  et  eo  apertius  factum  est,  de  quo  numquam  dubitavi,  nos  in 
hoc  genere  rationibus  uti  non  leviter  inter  se  discrepantibus.  Me  vero 
non  descivisse  ab  hoc  opere  et  onere,  quod  mihi  nescio  quae  sors  iniqua 
imposuisse  visa  est,  vel  his  extremis  annis  a  me  editae  commentationes 
Ennianae  quas  supra  significavi  indicio  esse  poterant.  Quod  autem 
re  vera  hanc  editionem  diu  praeparatam,  saepe  intermissam,  numquam 
plane  omissam  tandem  hac  aetate  et  his  negotiis  et  officiis  oppresso 
contigit  ut  ad  umbilicum  adducerem,  eius  rei  gratiam  inire  voluit 
Otto  Plasbergius  meus,  qui  adnotationem  duplicem  a  me  perscriptam 
et  constituto  textui  applicatam  revolutis  auctoribus  diligenter  ita 
redegit  ut  si  quae  deesse  viderentur  suppleret,  quae  vero  superesse 
resecaret,  porro  in  conficiendis  et  corrigendis  indicibus,  denique  in 
regenda  typothetarum  inscitia  et  licentia  admirabiliter  me  adiuvit  et 
omnino  sua  opera  indefessa  effecit  ut  mea  opera  qualiscumque  non 
sine  aUqua  utilitate  edi  posse  videretur.*) 

Sed  qua  condicione  litterarum  ad  renovandum  hoc  opus  Enni- 
anum  accessi,  ea  quam  diversa  fuit  ab  illa  qua  olim  in  colligendis  et 
recensendis  his  reKquiis  tirocinium  posui.  Etenim  eorum  auctorum, 
quibus  potissimum  testibus  utendum  erat,  tum  vix  unus  et  alter  ita 
iam  editus  erat  ut  cimi  fide  eorum  testimoniis  uti  liceret,  ac  veren- 


*)  Non  possum  nisi  in  adnotatione  memorare  a  Ludovico  Valmaggi, 
cuius  adnotationes  quasdam  de  Ennio  in  Boll.  di  filolog.  class.  editas 
cognovi,  -a.  1900  mea  versuum  Ennii  recensione  iam  prelo  subiecta  Ennii 
annalium  fragmenta  edita  esse  libello  cui  inscripsit  Q.  Ennio  i  frammmti 
degli  annali  editi  e  illustrati  da  Luigi  Valmaggi.  Torino  1900;  qui  testi- 
monia  quidem  versuum  breviter  indicavit,  ampliore  autem  commentario 
tam  de  sensu  et  loco  eorum  quam  de  scriptura  et  rebus  grammaticis  egit. 
Ex  cuius  praefatione  quaedam  a  doctis  Italis  potissimum  edita  de  Ennio 
me  fugisse  intellexi,  doliturus  si  quid  quod  probe  inventum  sit  me  prae- 
terierit.  Eodem  anno  Carolus  Pascal  quae  singillatim  ante  in  jRtvwta  rf» /?Zo- 
logia  de  Ennii  quibusdam  carminibus  disseruerat  coUecta  et  coniuncta  cum 
iis  quae  de  aliis  poetis  Romanis  proposuerat  denuo  publici  iuris  fecit  in 
libello  Studi  sugli  scrittori  Latini,  Ennio  Plauto  Cicerone  etc.  De  quo  libro 
et  inprimis  de  Ennianis  iudicium  fecit  R.  Helmius  (Berl.  philol.  Wochenschr. 
1901  p.  73sqq.). 


cxxxvra  I.  msTORU  ennh 

dum  erat  ne  vana  esset  opera  mea,  nisi  intercedente  maxiihe  Kitschelio 
contigisset,  ut  editores  quos  suorum  auctorum  causa  excussissent  co- 
dices  eorum  testimonia  de  Ennio  mecum  liberaliter  communicarent: 
quorum  nomina  olim  cum  grati  aniTni  significatione  recensui.  Nunc 
contra  paene  non  est  eorundem  scriptorum  qui  non  suo  instrumento 
critico  auctus  niteat  et  thesauros  suos  cuivis  adeunti  aperiat.  Itaque 
primum  Ciceronis  tam  orationes  quam  pMlosopliiae  scripta  Baiteri 
Halmiique  opera  inde  ab  a.  1854  luculentis  commentariis  criticis  in- 
structa  illi  usui  patent  et  satisfaciunt.  Quod  si  quid  tamen  deside- 
ratur,  mihi  ne  nunc  quidem  aliena  defuit  bumanitas:  et  Vossianos 
quidem  codices,  quos  in  libris  de  divinatione  olim  ipse  contuleram,  Plas- 
bergius  per  omnia  scripta  quae  continent,  quorum  ille  novam  recen- 
sionem  praeparatam  habet  et  propediem  editurus  est,  una  cum  Vin- 
dobonensi  accuratissime  excussit  mihique  quantum  ad  meam  rem  utile 
esset  impei^tivit.  Libenter  usus  sum  iis  quae  Bastianus  (non  Christia- 
nus)  Dahlius  et  S.  G.  de  Vriesius  ad  Catonem  mai.  ex  suis  libris  attu- 
lerunt  in  libellis  quos  ad  ann.  202  significavi.  In  Tusculanis  scripturae 
quaedam  Vaticani  cod.  Ed.  Stroebelii  beneficio  acceptae.  Ad  scripta 
rhetorica,  quamquam  novam  editionem  Orellianam  Orellius  ipse  et 
Baiterus  iam  a.  1845  pararunt,  nunc  meliora  in  promptu  sunt,  rheto- 
rica  ad  Herennixmi  Friderici  Marxii  (a.  1894),  orator  F.  Heerdegeni 
(a.  1884)  cura  editus,  egregia  utraque  opera;  librorum  de  oratore 
Th.  Stangelii  studiis  cptima  recensio  debetur,  sed  apparatus  criticus 
quem  promisit  uberrimum  cum  nondum  editus  sit,  vir  humanissimus 
facile  precibus  meis  motus  est,  ut  ex  codicibus  potissimis  quos  contulit 
quae  usui  essent  Ennii  et  mea  causa  excerperet,  item  ad  schol.  Gronov. 
Varronis  de  Kngua  Latina  Florentini  codicis  scripturae  H.  Keilii 
diligentia  perscriptae  olim  Leonardi  Spengelii  beneficio  a  me  usur- 
pari  poterant;  nunc  et  eius  et  ceterorum  librorum  lectionis  varietas 
accurate  exposita  habetur  in  nova  editione  qua  a.  1885  Andreas  Spen- 
gelius  verba  Varronis  maxime  ad  patris  sui  mentem,  partim  etiam 
suis  opinationibus  emendata  dedit.  Ego  nunc  non  usus  sum  nisi  Flo- 
rentini  Libri  testimoniis,  quibus  solis  fidem  habendam  esse  Lachmanno 
credidi.  Praeterea  uti  mihi  licuit  exemplari  Varronis  Spengeliano 
a.  1826,  in  cuius  marginibus  Lachmannus  cum  ea  quae  ipse  edidit 
tum  alia  multa  breviter  et  pertenui  scriptura  adnotavit.  Commoda- 
verat  mihi  pridem  hunc  librum  Augusti  Wilmannsii  veteris  amici 
benevolentia,  cui  viro  optimo  perdolendum  est  quod  non  contigit  pro- 
hibente  negotiorum  et  officiorum  necessitate  ut  et  filum  in  Ubello  de 
Varronis  libris  grammaticis  egregie  inchoatum  pertexeret  et  quod  vo- 
lebat  et  diu  praeparaverat  Varronem  de  lingua  Latina  suis  rationibus 
recognitum  ederet.  Ex  Lachmanni  adnotationibus  marginalibus  quas- 
dam  ad  Ennium  aut  ad  Varronis  verba  Ennium  citantis  pertinentes 
memoravi.  Sero  mihi  innotuit  libellus  cui  auctor  lulius  Antonibon 
inscripsit  Supplemento  di  lenioni  varianti  ai  l^m  di  lingua  Latina  di 


NOVAE  EDITIONIS  SUBSIDIA  CXXXIX 

M.  T.  Varrone.  Bassano  1899,  quo  is  multis  codicibus  Varronis  de  1. 
L.  coDgestis  et  coUatis  scripturas  ex  iis  excerptas  disceptat  et  hoc 
agit  inprimis  ut  proavi  sui  Petri  Canal  merita  de  Varrone  et  his  maxime 
libris  eius  in  Gerraania  contempta  et  neglecta  patefaciat  et  extoUat. 
Ex  quo  libello  ad  inc.  39  unum  inventum  Canali  attuli  mecum  a 
Plasbergio  communicatum  (nam  libellum  ipsum  postea  demum  vidi). 
Sed  ubi  verba  Ennii  iam  a  typothetis  exscripta  erant,  eiusdem  Wil- 
mannsii  comitate  in  meas  manus  venit  ipsa  editio  Varronis  Canali 
opera  a.  1874  publicata  (quam  Antonibonus  p.  6  eiusdem  editionem 
a.  1846  nominat  non  cognovi).  Illa  autem  quid  actum  sit  index  pate- 
facit  M.  Terenzio  Varrone  libri  miorno  alla  lingua  Latina  riveduti 
tradotti  annotati  da  P.  Canal.  Frammenti  tradotti  e  annotati  da  Fede- 
rieo  Ab.  JBrunetti.  Venezia  tipograpMa  di  Giuseppe  Antonelli  1874. 
Hunc  igitur  librum  a.  1874  editum  possum  vere  fateri  Wilmannsium, 
hominem  vigilantissimum  tam  quia  praefectus  est  bibliothecae  regiae 
Berolinensis  quam  quia  Varroniana  omnia  singulari  cura  persequi 
solet,  anno  huius  saeculi  secundo  a  nescio  quo  ad  se  missum  accepisse : 
unde  intelligitur  quam  iniuste  Antonibonus  philologos  quosdam  Ger- 
maniae  incusaverit  quod  multa  quae  a  Canalo  profecta  sint  sibi  ar- 
rogaverint,  qui  cives  suos  incusare  debuit  quorum  incuria  fit  ut  libri 
suorum  Alpes  non  transeant  nec  fines  Germaniae  nusquam  non  reclusos 
suo  tempore  intrent.  Ego  in  hoc  volumine  versus  Ennianos  a  Varrone 
citatos  percurri  ne  si  quid  esset  quod  commemoratione  dignum  vide- 
retur  negligerem.  Sed  praeter  illud  a  me  ad  inc.  39  allatum  pauca 
inveni  quae  afferenda  ducerem. 

In  Festo  quamquam  0.  Muelleri  liber  non  plane  destituebat  eum 
qui  scripturae  fidem  quaerebat,  cum  praesertim  H.  Keilii  de  codice 
Famesiano  adnotationes  in  promptu  essent,  et  mihi  de  eodem  codice 
nonnulla  Rich.  Reitzensteinii  amicitia  perhibuerat,  tamen  longe  fiden- 
tius  licet  eius  grammatici  testimoniis  uti,  ex  quo  novam  Festi  edi- 
tionem  paravit  Aemilius  Thewrewk  de  Ponor,  homo  eruditissimus 
mihique  amicissimus,  qui  etiam  ante  editum  Festum  quae  de  excussis 
a  se  Pauli  codicibus  commemoranda  habebat  comiter  mecum  communi- 
cavit.  Is  igitur  omni  genere  subsidiorum  instructus  (a.  1889)  ad  hoc  opus 
perficiendum  ita  accessit,  non  ut  emendatum  Festum  exhiberet,  quem 
nemo  requirebat,  sed  ut  eam  formam  et  Festi  et  eius  epitomatoris 
Pauli  exprimendam  curaret,  quae  certissima  fide  testium  niteretur. 
Et  codicis  quidem  Farnesiani  folia  quae  servata  sunt  exemplo  photo- 
grapho  repraesentata  consilio  et  impensis  academiae  litterarum  Hun- 
garicae  a.  1893  publici  iuris  fecit,  sed  et  de  ceteris  Festi  quae  apo- 
graphorum  beneficio  supersunt  et  de  Pauli  epitoma,  licet  apparatus 
criticus,  quem  se  daturum  pollicitus  est,  adhuc  desideretur,  dubitatio 
esse  non  potest  quin  quae  edidit  summa  testium  auctoritate  praesten- 
tur  et  confirmentur.  Accedit  Festi  codicis  ^quaternio  decimus  sextus 
Mommseni  cura  editus  a.  1864. 


CXL  I.  HISTORIA  ENNE 

Quae  condicio  litterarum  fuerit  tum  cum  primum  Ennii  reliquias 
coUigere  conabar,  nulla  re  magis  conspicuum  fit  quam  quod  de  artium 
scriptoribus,  quibus  mihi  utendum  fuit,  unus  Charisius  recens  editus 
exstabat,  a.  1840  Friderici  Lindemanni  opera  recognitus,  qui  Corpus 
grammaticorum  Latinorum  veterum,  quod  restituendum  susceperat  con- 
sUio  non  improbando  sed  viribus  imparibus,  non  ultra  voluminis  quarti 
fasciculum  primum,  qui  Charisium  tenet,  produxit.  Nunc  totum  corpus 
grammaticonmi  Latinorum  septem  voluminibus  ab  a.  1857  ad  1880 
Henrici  Keilii  singulari  diligentia  cum  pari  prudentia  coniuncta  abso- 
lutum  prostat,  accedente  etiam  H.  Hageni  supplemento. 

Cuius  corporis  quas  partem  esse  voluit  Prisciani  institutiones  gram- 
maticas,  mihi  olim  praeter  Putschium  in  Krehlii  exemplo  volvendas, 
Martinus  Hertzius  ad  similes  Keilio  non  plane  compares  rationes  a.  1855. 
1859  recensuit,  idem  separatim  a  corpore  Gellii  noctes  Atticas,  quas  bis 
a.  1853  et  1886  nudas  ab  omni  adnotatione  vulgaverat,  a.  1883. 1885 
amplissimo  apparatu  critico  cumulatas  edidit:  qui  vir  doctus  hoc 
habuit,  ut  in  exponendis  copiis  sibi  vix  satisfaceret  et  nonnumquam 
nimio  citaadi  aut  laudandi  studio  perspicuitati  officeret,  in  verbis 
autem  auctorum  suorum  constituendis  saepe  incerto  iudicio  vacillaret: 
ut  Gellium  mittam,  de  quo  alibi  dixi,  ne  in  Prisciano  quidem  non 
saepe  erravit,  cuius,  ut  hoc  utar  exemplo,  multas  voces  vel  sententias 
explicandi  causa  per  id  est  insertas  resecari  iussit,  quas  neminem  fu- 
gere  poterat  plane  esse  de  more  huius  magistri.  Sed  hoc  utut  est, 
copiae  quibus  opus  est  paratae  sunt,  et  quas  olim  ex  codicibus  Gellii 
et  Prisciani  excerptas  scripturas  qua  erat  humanitate  mecum  com- 
municavit,  eae  nunc  in  eius  adnotationibus  expositae  leguntur. 

Quid  de  Nonio  Marcello  dicam,  de  quo  olim  praeter  Mercerum  Basi- 
leenses  (a.  1842)  consulendi  erant,  nunc  optio  data  est  de  tribus  editori- 
bus  eligendi  quem  potissimum  sequare,  qui  tamen  in  eo  conspirant  ut 
suum  quisque  Nonium  quam  emendatissimum  exhibere  studeant:  id  quod 
raihi  ratione  parum  considerata  fieri  videtur.  Neque  enim  Nonius  is  est 
grammaticus,  quem  quis  oblectamenti  causa  legere  cupiat,  sed  is  po- 
tius  cuius  verba  in  hac  immensa  copia  testimoniorum  ex  omni  genere 
litterarum  haustorum  utenti  semper  acerrimo  iudicio  expendenda  sint: 
in  qua  re  non  quaeritur  quid  Caio  aut  Titio  in  mentem  venerit,  ve- 
rum  quid  recte  aestimata  librorum  memoria  tradat  aut  suadeat:  quod 
si  in  textu  positum  est  quamvis  depravatum,  id  melius  est,  quam  iu- 
diciimi  aliena  opinione  occupari.  Quanto  prudentius  Thewrewldus  ver- 
satus  est  in  Festo.  Sed  videamus  singulorum  virtutes.  Et  Lud.  Quiche- 
ratus  quidem,  qui  Parisiis  a.  1872  Nonium  edidit,  ut  homo  doctus 
et  acutus  et  qui  bonis  codicibus  uteretur  (inprimis  Parisiensi  n.  7667), 
poterat  huic  muneri  satisfacere,  nisi  pravis  rationibus  seductus  esset, 
sed  et  in  textu  multa  temere  novavit,  velut  nonnumquam  e  Cicerone 
supplevit  quae  Nonius  mutila  ac  lacera  attulerat,  et  in  adnotatione 
spissa  librorum  scriptorum  et  impressorum  scripturas  ita  miscuit,  ut 


NOVAE  EDITIONIS  SUBSIDIA  CXLI 

saepe  difficile  sit  internoscere  qua  quidque  fide  citetur.  I.  H.  Onions 
in  eo  Nonio  quem  a.  1889,  quo  anno  mortuus  est,  manu  scriptum 
reliquit,  quemque  amici  eius  a.  1895  Oxonii  edendum  curaverunt, 
tres  libros  primos  de  compendiosa  doctrina  multorum  et  bonorum  co- 
dicum  ope  recensuit,  quorum  scripturae  discrepantiam  commoda  ra- 
tione  in  adnotatione  exposuit,  ut  dolendum  sit  hanc  operam  perutilem 
parti  tantum  Nonii,  non  integro  profuisse.  Sed  is  quoque  in  versibus 
potissimum  allatis  nimis  saepe  sibi  sumpsit  ut  corrigeret  vel  suis  vel 
alienis  inventis  quae  depravata  haberet:  unde  fieri  non  potuit  quin 
multa  prava  et  reiectanea  suo  textu  reciperet.  Tertius  est  Muelleri 
Nonius,  quo  edito  vivi  pervenimus  ut  quem  olim  unus  liber  modici 
ambitus  tenebat  nunc  duobus  voluminibus  grandioris  formae  et  fasti- 
diosa  luxuria  vilis  grammaticus  impressus  prostaret.  Sed  si  quis  non 
externo  splendore  oculos  praestringi  patiatur  et  hunc  Nonium  intus 
et  in  cute  noverit,  fatebitur,  opinor,  in  summa  rei  hanc  non  esse  nisi 
doctiorem  inscitiam :  nam  quod  unice  rem  continet  novisse  qualis  sit 
iste  Nonius  librorum  fide  propagatus,  non  futilibus  opinionibus  doc- 
torum  deformatus,  id  non  contingit  ex  his  ambagibus  nisi  operoso 
labore, 

Gratiore  specie  arridet  Servius  Thilonis,  ei  praesertim  cui  olim 
necesse  erat  cum  Burmanno  evolvere  Lionem,  h.  e.  eum  editorem  qui 
quid  praestandum  esset  in  hoc  genere  ne  obiter  quidem  percepisset. 
Georgius  Thilo,  mihi  ex  studiorum  communione  Bonnensi  notus  et 
amicus,  memini  cum  tirocinio  exacto  ut  in  maiore  opera  vires  exer- 
ceret  hoc  consilium  capiebat  Servii  commentarios  Vergilianos  sic  uti 
par  esset  restituendi  et  praeparatis  omnibus  se  ad  itinera  accingebat 
quibus  quae  opus  essent  coUigerentur.  Atque  instructus  omnibus  quae 
videndum  erat  ne  deessent  coepit  a.  1881  Servium  edere  iis  rationi- 
bus  quae  hominem  circumspectum  et  omnia  litterarum  usu  metientem 
decebant:  et  inde  ab  hoc  anno  per  sex  annos  proximos  indefesso  la- 
bore  integros  commentarios  ad  omnia  Vergilii  carmina  qui  Servii  no- 
mine  ferebantur  sua  recensione  exactos  duobus  voluminibus  et  tertio 
dimidiato  publicavit.  Quae  restabat  pars  altera  tertii  voluminis  ce- 
teris  conamentariis  Vergilianis,  Bernensibus,  Veronensibus,  Probi  no- 
men  ferentibus  destinata  et  Hermanni  Hageni  operae  qui  ab  initio 
operis  socius  assiimptus  erat  relicta,  postquam  ambo  editores  prae- 
maturam  mortem  obierunt,  verendum  est  ne  una  cum  indicibus  totius 
operis  pernecessariis  frustra  exspectetur.*)  Quare  nihil  superest  nisi 
ut  his  commentariis  quales  Keilii  et  Herrmanni  et  ipsius  Hageni 
studiis  editi  sunt  utamur. 


*)  Praeter  exspectationem  meam  his  pridem  perscriptis  accidit  ut 
Servii  voluminis  tertii  pars  altera  quae  hunc  proprium  indicem  fert  Appen- 
dix  Serviana  ceteros  praeter  Servium  et  scholia  Bernensia  Vergilii  commen- 
tatores  continens.  Bec.  H.  Hagen.  Lipsiae  1902  post  mortem  editoris  biblio- 
polae  beneficio  a  doctis  hominibus  adiuti  in  lucem  publicam  prodiret. 


CXLH  I.  HISTORIA  ENNII 

Macrobii  Satumalia  tum  in  eo  erat  ut  a  Ludovico  lano  ad  fidem 
librorum  et  amplis  commentariis  explanata  ederentur  (a.  1852),  cum 
ego  incipiebam  Ennii  reliquias  undeunde  coUigere  et  ad  suam  formam 
revocare,  et  viri  humanitas  boc  facile  concessit  ut  singulae  plagulae 
prelo  relicto  ad  me  mitterentur.  Ex  eo  tempore  Macrobius  bis  a 
Francisco  Eyssenbardto  recognitus  a.  1868  et  1893  vidgatus  est,  ita 
ut  omissis  ceteris  iu  Parisiensi  et  Bambergensi  codicibus  suam  edendi 
operam  contineri  vellet :  quod  etsi  non  inutiliter  iastitutum  est,  tamen 
nec  editoris  diligentia  magnopere  laudatur  et  in  Ennio  mihi  visum 
est  non  licere  libros  a  lano  collatos  prorsus  praetermittere.  Idem 
Eyssenbardtus  a.  1866  multorum  codicum  fide  adiutus  Martiani  Ca- 
peUae  editionem  paravit,  qua  possis  abstrusa  eius  doctrina  frui,  quae 
antea  ex  Grotii  Koppiique  voluminibus  petenda  erat. 

Plura  praeterii  quae  memorari  poterant,  quo  magis  condicio  re- 
rum  quae  tum  esset  et  quae  nunc  est  patefieret:  in  quibus  Porphyrio, 
cuius  commentum  in  Horatii  carmina  post  Ennium  a  me  editum  quat- 
tuor  editores  nactum  est,  sed  quorum  duo  tantum  digni  sunt  qui 
laudentur,  GuHelmus  Meyerus,  qui  a.  1874  hunc  commentarium  unius 
sed  probi  codicis  ope  recensuit  (cf.  Herm.  xii  p.  190sqq.),  et  A.  Hol- 
derus,  qui  a.  1894  novo  sed  simiU  ilHus  fundamento  iacto  suam  re- 
cognitionem  exegit.*) 

Nec  reticere  possum  Frontonem  et  Apuleium,  quorumiUea.  1867 
a  S.  A.  Nabero  schedis  G.  W.  du  Rieu  adhibitis  meUore  certe  cum  fide 
editus  est  quam  in  iis  quibus  mihi  oHm  necesse  erat  uti  editioni- 
bus;  atque  in  Naberiana  nunc  persistendum  fuit,  quoniam  quae  ab 
Edmundi  Hauleri  peritia  exspectatur  Frontonis  instauratio  nondum 
apparuit.  Interim  B.  Kueblerus  a  me  rogatus  inspecto  codice  Ambro- 
siano  rescripsit  quae  ad  annaUum  v.  67  adnotavi.  Apuleius  quibus 
versibus  Ennii  usus  est  in  apologia  39  (p.  218  sqq.),  ad  eos  mihi 
olim  in  promptu  fuenmt  scripturae  H.  KeiUi  manu  ex  codice  Lauren- 
tiano  excerptae.  Postea  semel  et  iterum  apologia  eiusdem  codicis  auc- 
toritate  identidem  et  maiore  semper  cum  cura  coUati  edita  est,  a.  1864 
a  Gustavo  Kruegero,  nuper  a.  1900  ab  I.  van  der  VUet,  nec  ita  multo 
post  tertium  R.  HeUnu  cura  edetur,  qui  interim  ad  versus  Ennii  scrip- 
turas  ex  eodem  codice  denuo  excusso  haustas  mihi  invidere  noluit. 

In  Donati  commentario  ad  Terentium  qui  sunt  versus  Enniani 
ad  eos  Ludovici  Schopeni  benevolentia  mihi  quorundam  codicum 
scripturas  perscripserat;  qui  quam  supeUectilem  criticam  coUegerat, 


*)  Ex  altera  scholiorum  Horatianorum  congerie  quae  Acronis  no- 
mine  fertur  non  poteram  quae  Ennio  adhibenda  erant  et  quae  supra  p.  lxxxvii 
disceptavi  nisi  ex  F.  HauthaHi  opere  (a.  1864)  repetere.  Nunc  ipsum,  ab- 
solutis  omnibus,  aflfertur  eorum  scholiorum  nova  recensio  multorum  codi- 
cum  fide  excussa  ab  Ottone  Kellero  parata,  qui  volumini  primo  quod 
prodiit  (Lips.  1902)  scboUa  in  carmina  et  epodos  continenti  inscripsit  Pseud- 
acronis  scholia  in  Horatium  vetuMiora. 


NOVAE  EDITIONIS  SUBSIDIA  CXLm 

ea  tum  quidem  etiam  sperabat  se  aliquando  usunim  esse  ad  restituen- 
dum  hunc  commentarium  in  quo  emendando  tantam  et  tam  diutur- 
nam  curam  posuerat.  Quae  spes  quoniam  irrita  facta  est  neque  quis- 
quam,  licet  multi  voluerint,  in  eius  locum  successit,  Paulum  Wessne- 
rum  adii  quem  constabat  omni  ope  subsidiorum  collecta  eiusdem 
commenti  recensionem  suscepisse:  isque  mihi  ex  suis  codicibus  ad 
versus  Ennianos  a  Donato  citatos  quae  usui  essent  liberaliter  tradi- 
dit.  Nuperrime  vero  postquam  fragmenta  Enniana  a  me  edita  iam 
pridem  prelo  defuncta  sunt,  etiam  ipsum  commentum  Donati  in  Te- 
rentii  duas  quidem  comoedias  a  Wessnero  emendatum  lucem  vidit. 

Denique  verbo  dicendum  est  de  Isidori  Hispalensis  originum 
libris,  qui,  si  ab  Arevalo  et  vetustioribus  recesseris,  non  exstant  nisi 
in  volumine  tertio  corporis  grammaticorum  Latinonim  Lindemanniani, 
F.  W.  Ottonis  cura,  ut  ait  ille,  emaculatus  (a.  1833):  cuius  cura  quam 
non  satisfecerit  huic  muneri  nemo  ignorat,  ac  pridem  multis  de  cau- 
sis  exoptandum  erat,  ut  hoc  opus  insigni  varietate  rerum  conspicuum 
aliquando  sanis  rationibus  et  ad  fidem  testium  in  pristinam  formam 
restitueretur.  Sed  qui  hoc  consilium  eeperat  multosque  iam  codices 
in  eum  usum  perquisiverat  et  contulerat  (vide  Mommseni  ad  Solinum 
praef),  Bemhardus  Kueblerus,  nuper  postquam  vocabularii  iuris- 
prudentiae  grandi  hercle  operi  et  perutili  perpetrando  totum  se  dedit, 
Isidorum  iuri  condonans  ab  eo  munere,  cui  par  et  paratus  fuerat, 
recessit:  tamen  idem  mihi  ad  reliquias  Ennii  quas  Isidorus  affert  iam 
paratas  codicum  copias  non  invitus  reclusit. 

Enumerationem  hanc  subsidiorum  quibus  in  recensendis  Ennii 
versibus  uti  licuit  non  finiam  nisi  Georgii  Goetzii  benevolentia  lau- 
data,  qua  is  corporis  glossariorum  Latinorum,  in  quod  post  Loewivun 
tot  annorum  studium  impendit,  volumina,  sic  ut  absoluta  erant,  ad 
me  mittere  voluit  cum  cetera  tum  inprimis  sextum,  quod  est  instar 
omnium,  cuius  partes  duae  (a.  1899  et  1900  editae)  etsi  eo  tempore 
ad  me  venerunt  quo  reliquiae  Ennianae  a  me  perscriptae  iam  typo- 
thetarum  manus  exercebant,  tamen  si  quae  glossae  indicium  originis 
Ennianae  paulo  certius  prae  se  ferebant,  quantum  eius  fieri  poterat, 
adiuvante  me  Plasbergio,  excerptae  et  suis  locis  adnotatab  sunt. 

His  subsidiis  adiutus  et  benevolentia  doctorum  confirmatus  hanc 
iteratam  recensionem  Ennianarum  reliquiarum  perficere  ut  potui  co- 
nabar:  in  qua  hanc  mihi  legem  scripsi,  primum  ut  testimonia  veterum 
accurate  et  cum  fide  perscriberentur  ita  quidem  ut  et  quo  consilio 
versus  Ennii  afferrentur  et  qua  forma  a  suis  auctoribus  allati  essent 
satis  certo  appareret,  non  quo  omnem  scripturae  discrepantiam  ex 
editorum  libris  mihi  repetendam  censerem  sed  quia  tantum  afferen- 
dum  duxi  quantum  opus  esset  ad  rem  iudicandam,  deinde  ut  in  al- 
tera  adnotatione,  in  qua  quae  recte  scripta  et  recepta  essent  cum 
auctoribus  suis  perhibenda  erant  (neque  enim  meum  esse  putavi  quid- 
quid  a  quocumque  temptatum  erat  enumerare),  non  omitterem,  quan- 


CXLIV  n.  DE  LIBRIS  ENNIANIS 

tum  possem,  rationibus  aut  collectis  exemplis  confirmare  ea  quae 
emendate  tradita  aut  probe  correcta  esse  mihi  persuaderem,  atque 
omnino  omnia  in  utraque  adnotatione  asciscerem  quaecumque  ad  in- 
telligendos  sensus  poetae  et  sermonem  eius  recte  aestimandum  con- 
ferre  posse  viderentur.  Nam  licet  non  dubitem  quin  de  multis  alii 
aliter  iudicaturi  sint,  tamen  nibil  esse  utilius  reor  ad  rem  controver- 
sam  disceptandam  quam  cognitis  alienis  rationibus  dimicare. 

n.  DE  LIBRIS  ENNIANIS 

Quae  in  hac  parte  praefationis  exposui  non  plane  nova  sunt 
neque  vero  prorsus  eadem  quae  oHm  in  Quaestionibus  Ennianis  quas 
praemiseram  de  argumentis  et  compositione  annalium  inprimis  et  reli- 
quorum  librorum  praeter  tragoedias  disserui.  Ac  de  tragoediis  qui- 
dem  et  quibusdam  alLis  Ubris,  in  quibus  adnotationes  plerumque  ferunt 
quae  necessaria  sunt  aut  utilia  ad  rem  declarandam  vel  sensus  pate- 
faciendos,  velut  in  tragoediis  Graeca  ad  suos  versus  adscripta  simt 
omnia,  hac  generatim  disputandi  opera  sine  detrimento  supersederi 
poterat.  In  annalibus  aHa  res:  quamquam  enim  progredientis  narra- 
tionis  itinera  indiciis  marginalibus,  quod  eius  fieri  poterat,  significare 
temptavi,  tamen  multa  sunt  in  restitutione  magni  operis  de  quibus 
fidem  facere  nisi  testimoniis  et  argumentis  expositis,  praesertim  contro- 
versia  nata,  non  possis.  Itaque  sic  statui  tenorem  narrationis,  quem 
olim  per  singulos  annalium  libros,  quoad  per  reHquias  Ucebat,  perse- 
cutus  eram,  retinendum  et  ad  ordinem  numerumque  versuum  qui  nunc 
est,  non  plane  idem  cimi  superiore,  accommodandum  esse,  sed  ita  ut 
in  singuHs  quaedam  resecarentm-,  aHa  corrigerentur,  multa  sive  in 
textu  sive  in  adnotatione  adderentur.  Maxime  autem  quasdam  quae- 
stiones  latius  patentes,  in  quibus  aut  a  meis  pristinis  aut  ab  aHonun 
opinionibus  mihi  discedendum  esse  vidi,  non  detrectavi  quominus 
proHxioribus  disputationibus  profligarem  quae  suis  locis  insererentur. 

Quae  ita  nata  sunt,  dimidio  saeculo  intercedente,  veteribus  et 
novis  varie  inter  se  mixtis,  nemo  credat  mihi  valde  placere,  nec  mira- 
bor  aHos  cum  risu  ea  aspematuros,  sed  quoniam  haec  plane  abesse 
nolui,  recens  scribere  non  potui,  tamen  ita  aHquo  modo  rei  utiHtati 
provisum  iri  putavi. 

De  tragoedus  et  ceteris  Hbris  quantum  satis  esset  adieci. 
cap.  I  Annales  duodeviginti  Hbris  compositos  fuisse  constat,  cum  oHm 

fuerint,  quibus  quadragesimum  nimirvun  Hbrum  Jevicula  Festi  (p.  340, 
22Th.  ann.  XI  fr.  i)  corruptela,  quam  pridem  sustuHt  Ursinus,  pro- 
baret.  Eem  conficit  et  grammaticorum  silentium,  quorum  nemo  H- 
brum  ultra  duodevicesimum  citavit,  et  testimonium  Diomedis  (p.  484, 
3K.):  epos  Latinum  primus  digne  scripsit  is  qui  res  Bomanorum 
decem  et  octo  (quindecim  codd.  in  parte  repetita)  conplexus  est  lihris, 
qui  et  annales  scribuntur,  quod  singulorum  fere  annorum  actus  con- 


ANNALICJM  LIB.  I  CXLV 

tineant,  sicut  publici  annales  quos  pontifices  scrihaeque  conficiimt,  vel 
Bomanis*),  quod  Romanorum  res  gestas  declarant.  Haud  dubie  En- 
nium,  quem  non  dicit  nomine,  significavit.  Sed  quod  poetam  singu- 
lorum  fere  annorum  actus  persecutum  dicit,  illud  ne  quem  in  erro- 
rem  inducat  animadverti  velim  non  tam  e  carminis  cognitione  fluxisse, 
quam  quo  carminis  indicem  suo  periculo  explicare  grammaticus  temp- 
taret.  An  inter  maximos  annales  et  Ennii  poesim  hoc  tantum  inter- 
fuisse  putas,  quod  illi  pedestri  et  satis  arido  stilo  exarabantur,  Ennius 
versus  et  curatiorem  orationem  adhibuit?  Nec  id  me  valde  movet, 
quod  vestigia  quaedam  notati  anni  et  temporis  in  liis  fragmentis 
supersunt  (ann.  163.  501  sq.).  Immo  Ennius  communi  tum  temporis 
kistoriae  significatione  annales  nominavit  h.istorici  generis  poesim  et 
quae  a  primordiis  urbis  res  Romanas  repeteret. 

Per  libros  carmen  ipse  poeta  distribuit:  quam  rem  quidam  a 
Vargunteio  grammatico  institutam  affirmant,  bono  teste  ut  sibi  viden- 
tur  Suetonio  usi,  qui  (de  gramm.  2  p.  101 R.)  hactenus  tamen  ait  imi- 
tati,  ut  carmina  parum  adhuc  divulgata  .  .  .  diligentius  retractarent 
ac  legendo  commentandoque  et  ceteris  nota  facerent;  ut  C.  Octavius 
Lampadio  Naevii  PuMicum  bellum,  quod  uno  volumine  et  continenti 
scriptura  expositum  divisit  in  septem  libros;  ut  postea  Q.  VarguMteius 
annales  Enni,  quos  certis  diebus  in  magna  frequentia  pronwntiabat ; 
ut  Laelius  Archelaus  Vectiusque  Philocomus  Lucili  saturas.  At  a 
Suetonio  nihil  tale  memorari  concedet,  qui  verba  et  sententiae  nexum 
propius  aspexerit,  cuius  de  ea  re  silentium  mihi  adeo  pro  diserto  esse 
testimonio  videtur.  Verum  alios  duos  prodire  testes  iubeo,  qui  quod 
ille  tacendo  docet  aperte  et  ut  absit  dubitatio  tradunt.  Plinius  enim 
haec  in  naturali  historia  (vii  lOl)  refert  (ann.  xvi  fr.  i):  Q.  Ennius 
T.  Caecilium  Teucrum  fratremque  eiu^  praecipue  miratus  propter  eos 
sextum  decimum  adiecit  annalem.  Quae  memoria  hausta,  ut  videtur, 
ex  vetustis  alicuius  grammatici  commentariis  difficultate  quidem  im- 
pedita  est  aliqua,  quam  suo  loco  proponam:  hoc  tamen  apparet,  ita 
nec  Plinium  nec  eum  cuius  ille  auctoritatem  sequitur  locutiiros  fuisse, 
nisi  Ennium  carmen  per  singulos  libros  conscripsisse  pro  comperto 


*)  Bomanis  libri,  Bomais  reposuit  Reifferscheidius  (id  quod  iam  ante 
I.  Bernaysius  cogitaverat  mecumque  communicaverat) ;  quod  si  verum  est, 
ut  videtur,  grammatici  nescio  cuius  inventum  esse  probabile  est;  cuius 
praeterea  nullum  exstat  vestigium,  et  ue  Lucilius  quidem  cum  scriberet 
(302  sq.  L.)  tota  Ilias  una  est,  una  &i6ig  £unt  annales  Enni,  aut  Varro 
(Men.  398  B.)  qui  dicit  poesis  est  perpetuum  argumentum  e  rhythmis  ut  Ilias 
Homeri  et  annales  Enni  maluerunt  Iliadi  Bomaidem  coniungere  quam 
annales,  licet  illud  aptius  fuerit,  ut  Diomedes  ipse  scribit  (p.  483,  5)  species 
heroica,  ut  est  Iliados  et  Aeneidos.  Quo  minus  credibile  est  hanc  inscrip- 
tionem  ad  Ennium  ipsum  redire.  Simile  quid  sed  contra  accidit  Aeneidi, 
de  qua  Servius  in  vi  752  unde  etiam  inquit  in  antiquis  invenimus  opus 
hoc  appellatum  esse  non  Aeneidem  sed  gesta  populi  Bomani:  quod  ideo  mu- 
tatum  est  quia  nomen  non  a  parte  sed  a  toto  debet  dari. 

Ennius  ed.  Vahlen.  k 


CXLVI  n.  DE  LffiRIS  ENNLA.NIS 

fuisset.  Atque  tertio  ante  obitum  anno  duodecimum  annalem  adiecisse 
eum  alter  quem  provocavi  testis  Gellius  (n.  A.  xvn  21,  43)  affir- 
mat  cum  ita  dicit  Claudium  et  Tuditanum  consules  sequuntur  Q.  Vale- 
rius  et  C.  Mamilius  quihus  natum  esse  Q.  Ennium  poetam  M.  Varro 
in  primo  de  poetis  libro  scripsit  eumque  cum  septimum  et  sexagesimum 
annum  hdberet  duodecimum*)  awnalem  scripsisse  idque  ipsum  Ennium 
in  eodem  libro  dicere. 

De  numero  versuum,  quot  singuli  libri  continuerint,  periculosum 
est  aliquid  velle  statuere.  Amplissimos  fuisse  libros  tractandae  mate- 
riae  ubertas  indicat,  ac  brevitatis  studium  alienum  erat  et  a  carmi- 
nis  genere  et  ut  e  longioribus  quae  supersunt  fragmentis  dispicitur  a 
poeta.  Verum  tamen  si  licet  in  re  obscura  coniectura  ludere,  quae  eam 
quam  animo  informavi  carminis  imaginem  perficiat,  cum  unius  libri 
mille  et  quingentos  vel  sescentos  vel  adeo  octingentos  versus  fuisse 
assumam,  non  multum  a  vero  numero  videor  declinare.  Unde  apparet, 
quantilla  pars  quanti  canninis  ad  nos  pervenerit,  quoniam  omnes  ver- 
sus  versuumque  particulae  computatae  vix  tertiam  partem  unius  ex 
duodeviginti  libris  adaequent.  Larga  materies  ei  qui  Merulae  exem- 
plum  imitatus  e  Livio,  Dionysio,  aliis  rerum  scriptoribus  suo  periculo 
explere  immensa  intervalla  susceperit,  in  quibus  versiculi  ut  apud  Ver- 
gilium  illi  'rari  nantes  in  gurgite  vasto'  vagantur.  Sed  annales  Ro- 
manos  spiritu,  si  dis  placet,  Enniano  conscribere  aliis  relinquo,  ipse 
contentus  si  non  infeliciter  et  fines  argumentaque  librorum  et  medio- 
cris  versuum  partis  nexum  ac  sensimi  indagare  contigerit. 

Fragmentorum  nimiero  reliquis  facile  praestat  primus  annalis, 
in  quem  non  paucos  versus  opinatione  intuli  sive  aliorum  sive  mea, 
nec  si  cui  paulo  hic  liberius  usus  coniectura  videor,  id  sine  ratione 
factum.  Nempe  ex  initiis  potius  quam  e  mediis  et  extremis  carmini- 
bus  grammatici  depromere  exempla  solent,  ut  probabilior  sit  hoc  no- 
mine  suspicio  quae  huic  libro  quam  quae  alii  tribuat  fragmenta. 

Exordivmi  (i — xii)  Ennius  Homenim  imitatus  capit  ab  invocatione 
Musanmi  sive  Camenarum,  quas  Latini  vocabant  (i.  ii),  quarum  quod 
hic  mentionem  iniecit,  ex  more  fecit  poeta,  qui  inferre  voces  peregri- 
nas  in  patrium  sermonem  fere  nisi  explicitas  et  cum  vulgaribus  com- 
positas  noluit:  de  quo  more  alibi  plura  expromam.  Illud  tantummodo 
mirum,  quod  vel  in  carminis  prooemio  et  in  Musarum  appellatione 
grammaticum  agit,  quamquam  vix  aptiorem  huic  versui  sedem  quam 
in  prima  Musarum  commemoratione  reperias.**)  Earum  ope  ut  vide- 


*)  duodedmum,  non  duodevicesimum,  libri  Gelliani  (cf.  ann.  xii  fr.  v) ; 
quod  vermn  esse  ad  eum  librum  ipsum  exposui;  sed  ita  ut  vel  sic  appa- 
reat  Ennium  ipsum  suam  poesim  per  libros  distribuisse  et  distributam 
edidisse;  id  quod  etiam  exordio  libri  septimi  confirmatur. 

**)  De  utraque  re  contra  sensit  Ribbeckius  qui  a.  1856  in  mus.  Rhen.  x 
p.  265  sqq.  opusculi  mei  censuram  fecit,  sed  ita  ut  nimis  saepe,  paene  ipso 
fatente,  levibus  opinionibns  indulgeret,  quas  refeUere  longum  est  et  inu- 


ANNALIUM  LIB.  I  CXLVH 

tur  clarum  carmen  et  immortale  futurum  auguratus  a  cpilavxia  scili- 
cet  non  ita  alienus  poeta  (m)*)  nescio  quibus  gradibus  et  quo  nexu 
sententiae  ad  illud  celebre  somnium  pergit,  unde  diKgens  Ennii  sec- 
tator  Vergilius  colores  quosdam  somnii  Aeneae  deprompsit.  Cf.  Aen. 
II  270  sqq.  et  Servius  ad  h.  1.**).  Species  venientis  Homeri  quo  fere 
modo  depicta  fuerit  Lucretio  duce  et  ascitis  Vergilii  versibus  1.  i.  c.  ex- 
posui.  De  materia  somnii  h.  e.  de  iis  quae  Homerum  aperientem  facit, 
ex  parte  testimoniorum  causa,  cum  olim  tum  nuper  prave  iudicatum 
est.  Qua  de  re  eandem  quam  olim  sententiam  argumentis  accuratius 
expressis  meliusque  ordinatis  defendere  conabor.  Incipiendum  autem 
est  ab  interpretandis  versibus  Lucretianis,  qui  hoc  patefacient,  quos 
versus  Ennii  probabile  sit  in  hac  parte  locum  habuisse.  Itaque  Lucre- 
tius  quae  affert  ex  unis  annalibus  affert:  cum  enim  Ennium  ita  de- 
signat  (llTsqq.)  quiprimm  amoeno  detulit  ex  Helicone  perenni  fronde 
coronam  per  gentes  Italas  hominum  quae  clara  clueret,  cum  somniimemor 
est  quod  is  se  somniasse  in  Helicone  dixit,  idque  'in  principio  annaUum' 
fuisse  fide  testiimi  constat,  tum  poetae  *in  primo'  magnifice  suam  fa- 
mam  futuram  profitentis:  nam  versus  (m)  ne  in  ea  quidem  forma 
quam  traditam  servavi  ab  illa  sententia  discedit.  Quapropter  AcJie- 
rusia  quoque  templa,  quamquam  eadem  in  Andromacha  (xn)  plane 
alia  ratione  appellantur  et  describuntur,  Lucretius  ex  annaLibus  petut, 


tile.  In  hac  quaestione  hoc  dico,  Varronis  testimonio  declarari  Ennium 
Musas  ut  Homerum  priusquam  ad  rem  accederet  invocasse;  Fronto  autem 
quae  scribit  (iv)  recte  scribit,  etiam  si  invocatio  Musarum  prior  fuit  somnio : 
sv&vg  iv  ccQx^fj  rf]?  noi^^ascog  ait  Dio  Chrysost.  xii  62  de  extremo  Iliadis  libro 
primo.  Musis  invocatis  quod  Camenarum  appellatio  adiungitur  nec  fit  prae- 
ter  consuetudinem  sive  Ennianam  sive  Vergilianam,  cuius  poetae  pauca 
ipse  attulit  Ribbeckius,  et  late  hic  usus  patuit  etiam  apud  scriptores,  et 
quoniam  Camenae  a  canendo  dictae  credebantur  (praeter  Varronem  1.  c. 
Paulus  Festi  p.  30,  34Th.  Camenae  Musae  a  carminibus  sunt  dictae,  vel 
quod  canunt  antiquorum  laudes  eqs),  quod  Odyssea  dicit  viii  73  Movd 
aQ  ccoL$bv  avfi-Asv  aBiSiiLsvai  yiXia  dvSQwv  et  ib.  480  sq.  et  alibi,  id  Latino 
nomine  apertius  indicabatur;  ac  si  nunc  haec  frustida  sic  nude  iuxta  po- 
sita  sunt,  quis  effinxerit  qua  continuae  orationis  forma  usus  sit  ingeni- 
osus  poeta,  quem  ille  'Musarum  discipulum'  vocavit. 

*)  Sententia  sic  fere  suppleatur  nam  latos  populos  res  atque  poemata 
nostra  [Auguror  esse  auditurosj;  de  cluebant  incertus  haereo. 

**)  De  qua  re  vide  nunc  quae  a.  1896  exposui  in  relat.  acad.  p.  717  sqq. 
—  Somnii  Enniani  ipsius  exemplum  Graecum  fuisse  Lehrsius  {poptd.  Aufs. 
ed.  2p.  129  n.)  optavit  magis  quam  divinavit.  Id  quale  fuerit  perdocta  dis- 
putatione  probavit  C.  Diltheius  (de  Callimachi  Cydippa  1863  p.  15  sq.)  qui 
epigrammatis  aSsGnoxov  (anthol.  Pal.  vii  42)  memor  hoc  testimonio  docuit 
in  exordio  aetion  Callimachi  somnium  enarratum  fuisse  quo  poeta  a  Libya 
in  Heliconem  et  inter  medias  Musas  translatus  ab  iis  heroum  et  deorum 
causas  didicerit.  Cf  0.  lahnius  adPers.  prol.  1.  Quod  multi  poetarum  Roma- 
norum  imitati  sunt,  in  quibus  princeps  Ennius,  nisi  quod  is  in  Helicone 
(Lucret.  i  118,  Propert.  iii  3,  Parnasso  Persius  prol.  2)  somnians  non  a  Mu- 
sis  se  sed  ab  Homero  edoceri  voluit.  Quo  magis  haec  separata  esse  a  Mu- 
sarum  invocatione  apparet. 

k* 


CXLVm  n.  DE  LIBRIS  ENNIANIS 

in  qnibus  Ennius  non  solum  ex  liis  Acherusiis  templis  Homeri  spe- 
ciem  sibi  exortam  narravit,  sed  in  ea  templa  ipsa  affirmavit  neque 
animas  neque  corpora  nostra  sed  simulacra  quaedam  miris  modis  pal- 
lentia  devenire.  Etenim  de  natura  animariim  disserit  Lucretius  et  de 
ea  re  quid  Ennius  senserit  docueritve  exponit.  Qui  quod  corpora  hu- 
mana  negavit  in  Acherontem  deferri,  in  promptu  sunt  versus  Ennii  (x) 
terraque  corpus  quae  dedit  ipsa  capit  neque  dispendi  facit  hilum-^  qui- 
buscum  quod  quadam  tenus  conspirant  versus  ad  Epicharmum  relati 
(iv)  terris  gentis  omnis  peperit  et  resumit  denuo  eqs,  certius  est  in  hoc 
metrorum  discrimine  hos  Epicharmi,  illos  autem  annalium  esse.  Porro 
inter  diversas  quae  sint  de  animarum  natura  sententias  cum  Lucre- 
tius  afferat  (I12sq.)  ignoratur  quae  sit  natura  animai,  nata  sit,  an 
contra  nascentibus  insinu£tur,  intelligitur  haec  Eimiana  quae  eandem 
prae  se  fenmt  sententiam  (ix)  ova  parire  solet  genus  pennis  conde- 
coratum  non  animam,  et  post  inde  venit  divinitus  pullis  ipsa  anima 
in  illa  parte  annalium  posita  fuisse.  Neque  de  ea  me  opinione  deii- 
cient  versus  Epicharmi  a  Kaibelio  in  com.  Graec.  fragm.  i  p.  123 
editi  xal  yccQ  t6  d^^kv  r&v  ciXentOQidcov  yivoq^  al  A^g  narafia&siVf  «Tf- 
vhg  ov  rimu  rixva  ^&vx  ccXX^  inca^ei  Kal  Ttoisi  ipvxav  l'%ftv,  quibus 
negari  non  potest  non  mhil  similitudinis  esse  cum  Ennianis.  Sed  duplex 
ratio  quam  inii,  a  Lucretio  et  ab  annalium  poeta  petita,  prohibet  quo- 
minus  his  alia  sedes  assignetur.  Quae  sequuntur  sententiae  in  illa 
enumeratione  Lucretiana  (ll5sq.)  an  tenebras  Orci  visat  vastasque 
lacunas,  an  pecudes  alias  divinitus  insinuet  se,  Ennius  ut  noster  ceci- 
nit,  earum  primam  vidimus  Ennium  negare  veram  esse,  qui  Acherusia 
quidem  templa  esse  'aetemis  versibus'  edidit  sed  in  ea  neque  animas 
neque  corpora  mortalium  pervenire  censuit;  alteram  autem,  quam 
Ennii  esse  aperte  dicit  Lucretius,  eam  esse  credas  in  qua  explananda 
maxime  commoratus  sit  Homerus  Ennianus,  ut  post  alias  vicissitudi- 
nes  quas  subieiit  denique  suam  animam  in  Ennii  corpus  translatam 
fateretur.  Ex  qua  parte  superest  hodie  versiculus  (xi)  memini  me  fiere 
pavum,  cuius  sensum  et  Persii  verba  de  Ennio  postquam  destertuit  esse 
Maeonides  Quintus  pavone  ex  Pythagoreo  declarant  et  quae  ibi  inter- 
pres  adnotavit  aliique  testes  complures  quos  suo  loco  attuli:  neque 
Goettlingius  {Gesamm.  Abhandl.  n  p.  234  sqq.)  aut  Ennii  versum  aut 
Persii  verba  mirabilibus  rationibus  in  alienam  vim  detorsisset,  si  sal- 
tem,  ne  de  Lucretio  dicam,  Ennii  somnia  Pythagorea  meminisset  quae 
Horatius  irrisit.  Denique  Lucretius  cum  Homerum  dicat  (126)  rerum 
naturam  expa/ndere  dictis  coepisse,  credibile  fit  eum  naturam  anima- 
rum  altius  et  ab  universa  rerum  natura  repetivisse:  quare  me  non 
paenituit  versum  (vm)  quae  cava  corpore  caeruleo  cortina  receptat  huic 
loco  vindicasse  et  sic  ut  olim  emendatum  edidisse:  in  quo  cortinam 
*medium  caeli  terraeque  aera'  ut  Ovidius  loquitur  (met.  v  644)  dici  et 
sententiam  eam  fere  esse  existimo  quam  Lucretius  (v  275)  expressit  cum 
dicit  quodcumque  fluit  de  rebus,  id  onrne  aeris  in  magnum  feiiur  mare. 


ANNALIUM  LIB.  I  CXLIX 

Extremo  somnio  nunc  ut  olim  fide  Persii  adieci  versum  (xii) 
Limai  portum,  est  operae,  cognoscite,  cives.  Cum  enim  Persius  prae- 
misso  hoc  versu  dicat  cor  iubet  hoc  Enni  postquam  destertuit  esse 
Maeonides  Quintus  pavone  ex  Pythagoreo,  h.  e.  postquam  Ennius  desiit 
esse  Homerus  qui  sibi  esse  videbatur  per  somnium  et  suam  veram  na- 
turam  excusso  somno  repetiit,  non  possum  intelligere  Ennium  nescio 
quot  annis  post  id  somnium  finitum  (quemadmodum  Ribbeckius  cum- 
que  eo  alii  intei-pretantur),  sed  eo  ipso  temporis  puncto  quo  ex  somno 
surrexit  illo  versu  cives  appellasse,  nisi  quis,  cum  Vergilius  (vii  659) 
de  Aventino  dicat  quem  Ithea  sacerdos  furtivum  partu  sub  luminis 
edidit  oras,  mixta  deo  mulier,  postquam  Laurentia  victor  G-eryone  ex- 
tincto  Tirynthius  attigit  arva,  non  tempus  reditus  sed  posterius  quod- 
dam  post  reditum  tempus  designari  arbitratur.  Sed  Persius,  sicut  par 
fuit,  somnium  appellat  quo  illum  stertuisse  dicit,  intelligit  narratum 
somnium,  quam  finitam  narrationem  excepit  versus  de  Lunae  portu, 
isque  nobis  fidem  facit  hunc  pulcberrimum  locum  fuisse  ex  quo  En- 
nius  sibi  per  somnum  in  Heliconem  esse  tralatus  videbatur.  Vide  quae 
in  eandem  sententiam  de  versu  et  de  loco  pluribus  exposui  a.  1886 
in  actis  academ.  (^?76er  die  Annalen  des  Ennius')  p.  37sq. 

Ipsa  narratio,  cuius  quasi  capita  et  in  actis  academicis  quae  dixi 
p.  10  et  notis  marginalibus  ad  versus  adiectis  significavi,  exorditur  a 
rebus  Aeneae,  quibus  qui  tribuantur  versus  hodie  duodeviginti  super- 
stites  sunt  (xiii — xxvii).  Eorum  agmen  ducit  is,  quem  et  olim  pri- 
mum  fuisse  narrationis  opinor  (xm),  cuius  ut  plana  est  sententia,  ita 
non  diutius  in  Troiae  ruina  commoratum  esse  poetam  ostendit.  Ut 
narrationis  Ennianae  iter  paene  fuerit  quale  Vergilii  est  in  tertio 
Aeneidos  Postquam  res  Asiae  Priamique  evertere  gentem  visum  supe- 
ris  .  .,  diversa  exilia  et  desertas  quaerere  terras  auguriis  agimur  di- 
vum  eqs.  Itaque  Anchises  a  Venere  edoctus  patriam  iubet  relinqui 
(xrv),  si  quidem  haec  vis  esse  horum  versuum  videtur,  cui  sententiae 
favet  fortasse  quod  Dionysius  Halicarnassensis  i  48,  2  de  Sophoclis 
Laocoonte  tradit,  quantumvis  ceteroquin  ea  tragoedia  distet  a  memo- 
ria  Ennii,  2ocpoKXf]g  fiev  6  xQaycodonoibg  ev  AaoKOcovri  dQafian  fieX- 
Xov^rjg  aXi^Kead-ai,  t^g  Ttolecog  neTCoiriKe  rbv  Aiveiav  ccva6Keva^6(ievov 
elg  rijv  "Idr}v.,  Kelevdd-evra  -^tto  rov  itarQog^AyyiiSov  nara  ttjv  (ivi]- 
firjv  wv  ^Ag)Qodirr]  eTteanrjtpe.  Anchises  est  etiam  (xv)  pafer  qui 
ut  sibi  pareatur  orat  et  instat  in  versu  ex  i  annalium  citato.  Quibus 
addatur  ex  incertis  annalium  i  sed  sola  terrarum  postquam  permensa 
parumper,  in  quo  versu  permensa  vi  passiva  accipiendum  duco,  nisi 
quis  forte  leni  manu  emendare  permensu'  malit.  De  Aeneae  itineribus, 
quo  modo  apud  Ennium  exornata  fuerint,  nec  fragmentis  docemur  nec 
e  Vergilio  certiori  locus  coniecturae  est:  quem  magnam  partem  primi 
libri  ad  Naevii  exemplar  composuisse  Macrobius  testatur  (Sat.  vi  2,  31) 
in  principio  Aeneidos  tempestas  descrihitur,  et  Venus  apud  lovem  que- 
ritur  de  periculis  fiiii,  et  luppiter  eam  de  futu/rorum  prosperitate  sola- 


CL  n.  DE  LIBRIS  ENNLLNIS 

tur.  hic  loctis  totus  sumptus  a  Naevio  est  ex  primo  libro  heUi  Punici. 
Neque  tamen,  quoniam  non  desimt  in  ea  narratione  Yergilii  quaedam 
ab  Ennio  deprompta,  ab  hac  parte  onmino  usus  eius  poetae  alienus 
est.  Vel  hos  versus  luppiter  hic  risit  tempestatesque  serenae  Riserunt 
onmes  risu  lovis  omnipotentis  (ann.  lib.  inc.  m)  qiiid  impedit  quo- 
minus  simili  nexu  olim  apud  Ennivmi  habitos  existimemus,  quo  paulo 
politiores  postea  Vergilius  intexuit  Aen.  i  254 sq.  oUi  subridens  homi- 
num  sator  atque  deorum  vultu,  quo  caelum  tempestatesque  serenat?  Cum 
praeterea  e  primo  annali  allati  diserte  versus  (xvi.  xvn)  descendentem 
de  Olympo  Venerem  designare  viderentur,  inde  nata  coniectura  est, 
si  non  plane  certa  tamen  haud  improbabilis,  et  tempestatis,  qua  Aeneas 
apud  Vergilium  defertur,  in  annalibus  quoque  mentionem  nec  Vene- 
ris  nuUas  in  eo  itinere  partes  fuisse.  At  potuit  haec  Ennii  narratio 
mviltvmi  differre  ab  eo,  quem  Vergilius  secutus  est,  Naevio,  ut  ea 
suspicio  propter  Macrobium  non  evertatur  omnino:  velut  de  Didone, 
quae  tota  Naeviana  est,  Ennium  puto  nihil  tradidisse;  fragmentum 
quidem  vel  testimonium,  quo  eam  rem  evincas,  non  exstat,  nisi  quod 
Poenos  Didone  oriundos  (290)  appellat  et  historiam  Carthaginis  ab 
origine  repetiit  in  septimo. 

Advenit  Aeneas  in  Italiam:  designantur  eius  terrae  situs  et  in- 
colae  pristinumque  nomen  adfertur  (xvm.  xix.  xx.  xxvn):  quae  quidem 
dubium  est  ab  ipsone  poeta  dicantur  an  ab  alio  nescio  quo  quem  lo- 
quentem  inducat.  In  Aeneide  i  530  Ilioneus  Aeneae  socius  est  locus 
inquit,  Hesperiam  Crrai  cognomine  dicunt,  terra  antiqua,  potens  armis 
atque  ubere  glebae,  Oenotri  coluere  viri;  nunc  fama  minores  Italiam 
dixisse  ducis  de  nomine  gentem;  hic  cursus  fuit]  similiter  m  163  sqq. 
Hesperiam,  priscam  Italiae  appellationem,  Ennius  a  Graecis  mutuatus 
videtur,  velut  Agathyllus  poeta  Arcas  apud  Dionysium  Halic.  1 49,  2  de 
Aenea  scribit  avtbg  d'  'EaTteQir^v  i6vxo  ;j^di/a.*)  De  priscis  Latinis 
(xix),  quoniam  non  possum  haec  primordia  urbis  Romae  enarrare  ple- 
nius,  satis  sit  memorasse  Paulimi  Festi  ita  dicentem  p.  282,  30 Th. 
prisci  Latini  proprie  appeUati  sunt  hi  qui  prius  quam  conderetur  Boma 

*)  YergUius  etiam  praeter  illos  supra  citatos  versus  Hesperiam  saepe 
appellavit,  velut  haec  Didonis  sunt  Aen.  i  569  seu  vos  Hesperiam  tnagnam 
Saturniaque  arva  sive  Erycis  fines  regemque  optatis  Acesten,  et  n  781 
in  Creusae  vaticinio  et  terram  Hesperiam  venies,  ubi  Lydius  arva  inter  opima 
virum  leni  fluit  agmine  Thybris  (cf.  ann.  173);  et  Anchises  de  Cassandrae 
vaticinio  iii  184  nunc  repeto  haec  generi  portendere  debita  nostro  et  saepe 
Hesperiam,  saepe  Itala  regna  vocare,  al.  Itaque  Ennius  quoque  Hespe- 
riam  qu^m  mortales  perhibebant  dicere  poterat:  cf.  ann.  409  arcus  . .  mor- 
talibus  qua^  perhibentur.  Dicendi  genus  IJst  locus  cum  descriptione  quae 
deinde  pronomine  huc  vel  illic  excipitur,  quod  non  semper  recte  iudicari 
video,  frequens  fuit  tam  apud  Graecos  vel  inde  ab  Homericis  carminibus 
(Od.  rv  844  Isti  &i  tig  vrjaog  .  ■  ■  t^  tov  ys  ^iivov,  II.  ii  811  ^ati  Si  tig .  . 
ainslcc  TcoXmvT} .  . .  ^v&a  t6ts;  Aeschyl.  Prom.  844)  quam  apud  poetas  Ro- 
manos  (Ovid.  fast.  ii  491  est  locus,  antiqui  Capreae  dixere  paludem:  forte 
tuis  illic . .  ima  daba^). 


ANNALIUM  LIB.  I  CLl 

fuerunt;  et  quae  Vergilius  habet  Aen.  v  596  hunc  morem  cursus  atque 
haec  certamina  primus  Ascanius,  Longam  muris  cum  dngeret  Alham, 
rettulit  et  priscos  docuit  celehrare  Latinos,  et  is  qui  paene  cum  illo 
consentit  Dionysius  Halic.  i  45,  2  (lEi^ova  7t£^i|3aUovTat  jro/ltv,  ^v 
"AXpav  eKdleCav,  i|  7]g  OQ^co^evot  noXXag  xat  aXlag  JioXetg  emLGav  rSyv 
xXr^&evrcov  IlQtaKcov  Aaxivav.  Saturniam  autem  terram  et  eius  no- 
minis  originem  a  Saturno  rege  pulso  ex  Olympo  et  in  Italia  exsu- 
lante  ductam  hoc  tenore  memorasse  Ennium  multa  sunt  quae  proba- 
bile  reddant,  ex  quibus  haec  afferam,  Vergilii  verba  (Aen.  1 569)  supra 
allata  Uesperiam  magnam  Saturniaque  arva,  et  Dionysium  Halic. 
I  35,  3  ra  6e  TtQO  rovrcov  "EXXrjveg  ^ev  'EGTteQiav  %al  AvGovlav  avrr]v 
iKaXovVy  ot  d'  litiyjuiQiot  UaroQviav,  03g  etQTjvai  fiot  TCQoreQOv  h. 
e.  c.  34,  1,  ubi  primum  congruenter  cum  Varronis  testimonio  scribit 
og  vvv  fiev  KaTttrcoXivog  ovoiid^erat,  vtco  de  r&v  rdre  dv&QCOTtcov  Ha- 
roQvtog  iXeyero  cboneQ  av  etTtoi  rtg  'EXXdSt  q>covri  KQoviog  et  paulo  post 
(5)  ag  d'  iyo)  GvfjL^aXXoiievog  evQtGKco,  aat  tcqIv  'HQaKXea  iX&etv  eig 
'IraXiav  tsobg  tjv  6  roTtog  rov  Kqovov  naXovfievog  vitb  r&v  inticoQicov 
ZaroQvtog,  yial  rj  aXXrj  de  «xt^  cSvfntaOa  ri  vvv  ^lxaXia  aaXovfievtj  rm 
^ea  rovxco  avenetro,  EaroQvia  itQbg  r&v  ivotKovvrcov  dvofia^ofievt)^ 
cag  ecsrtv  evQeiv  ev  re  St^vXXeiotg  rt6t  Xoyiotg  Kai  aXXotg  j^^QrjGrrjQiotg 
xrX.  Qui  c.  36  ita  pergit  "Ecrt  di  rtg  Kal  ereQog  Xoyog  vitb  rmv  iTttica- 
Qicav  fiv&oXoyovfievog,  ag  JtQb  rfjg  ^tbg  aQ^rig  b  KQOvog  iv  rrj  yrj  ravrrj 
dvvaarev6ete.  Denique  Ovidium  in  fastis  i  235  hac  ego  Saturnum  me- 
mini  tellure  receptum:  caelitihus  regnis  a  love  pulsus  erat;  inde  diu 
genti  mansit  Saturnia  nomen  eqs  et  Vergilium  Aen.  vm  319  primus 
ah  aetherio  venit  Saturnus  Olympo  arma  lovis  fugiens  et  regnis  exsul 
ademptis . . .  (329)  saepius  et nomen posuit Saturnia  tellus.  Itaque  videor 
mihi  recte  xx.  xxi.  xxii  coniuncta  hoc  loco  inseruisse:  quamquam  non 
ignoro  fuisse  qui  xxi  et  xxii  Ennii  Euhemero  adscribi  mallent,  et 
maxime  hoc  posterius  cum  suo  ohsidio  magnus  Titanum  premehat  a 
Nonio  non  indicato  libro  citatum  comparatis  verbis  quae  Lactantius 
ex  eo  libro  affert  deinde  Titan  postquam  rescivit  Saturno  filios  pro- 
creatos  atque  educatos  esse  clam  se,  seducit  secum  fUios  suos  qui  Titani 
vocantur,  fratremque  suum  Saturnum  atque  Opem  comprehendit  eosque 
muro  circumegit  et  custodiam  his  apponit  (Euh.  iv)  imprimis  Gejza 
Nemethy  (Euhem.  reliq.  Budap.  1889  p.  19sq.  56),  ut  mittam  alios, 
sic  emendatum  cum  sos  (h.  e.  Saturnum  et  Opem)  ohsidio  magnus  Ti- 
tanus  premehat  Euhemeri  reliquiis  recipiendum  esse  confidenter  posuit 
ex  eaque  re  hunc  librum  Ennii  heroicis  versibus  exaratum  fuisse  col- 
legit.  De  hac  quaestione  nunc  agendum  non  est,  sed  emendatio  ista, 
si  quid  sentio,  probabilis  non  est,  ac  licet  versus  vel  ea  forma  quam 
recepi  aliquid  similitudinis  habeat  cum  iis  quae  Lactantius  attuHt, 
tamen  Nonium  Ennii  Euhemerum  cognitum  habuisse  multum  abest 
ut  credibile  sit:  quem  librum  Varro  (Euh.  xiii)  subindicat  paucis  no- 
tum  fuisse,  ac  praeter  Ciceronis  commemorationem  ab  aliis  repetitam. 


CLn  n.  DE  LIBRIS  ENinANIS 

qui  reliquias  ex  eo  libro  servaverit  unus  inventus  est  Lactantius. 
Accedit  quod  xxi  Saturno  quem  Caelus  genuit,  quem  versum  item  nullo 
negotio  Euhemeri  reliquiis  Lactantianis  (i.  n.  vr)  accommodes,  anna- 
libus  vindicari  videtur  propterea  quod  is  versus,  quem  simul  afferunt 
grammatici,  non  poterat  nisi  ex  annalibus  depromptus  esse.  Cf.  p.  xcm. 
Cum  Albano  rege  Aeneas  congreditur  (xxin.  xxrv.  xxv.  xxvi). 
Alba  enim,  ubi  res,  de  quibus  infra  exponam,  Iliae  geruntur,  apud 
Ennium  multo  ante  Aeneae  adventum  exstructa;  ut  illum  credibile  sit 
confestim  ad  hunc  regem  perrexisse.  Sciscitante  igitur  Albae  rege  de 
advenarum  origine,  inde  a  love  gentis  principia  deducit,  non  aliter 
atque  is,  qui  Ennio  obversabatvir,  Homeri  Aeneas  H.  xx  215,  quando 
his  Graecis  (239)  ^A(S6aqav,oq  8s  Kcctcvv,  6  S'  ccq  ' AyyiGriv  t£K£  naida, 
avxaQ  £(i  'Ayy^i6r\q  respondent  fere  ad  verbum  Enniana  Assaraco  natus 
Gapys  optimus  isque  pium  ex  se  Anchisen  generat  (xxiv).  De  ea  ori- 
gine  praeter  grammaticorum  testimonia  ad  ipsos  versus  adscripta 
dixerunt,  ut  paucos  afferam,  Ovidius  fast.  iv  34sqq.  Silius  Italicus 
XI  292 sqq.  et  e  Graecis  Dionysius  Halic.  i  62  et  Appianus  i  p.  15,  2 
Mend.  Ennium  secutus  est  Vergilius  (Aen.  vm  127sqq.),  qui  Aeneam 
facit  Euandro  regi  de  origine  generis  enarrantem.  Is  cum  Atlantem, 
'aetherios  umero  qui  sustinet  orbes'  (137)  vel  'caeH  qui  sidera  toUit' 
(141),  inter  gentis  auctores  designet  atque  hoc  praeterea  sermone 
Enniano  utatur  (150)  accipe  daque  fidem,  non  sine  probabiUtate  et 
fr.  xxm  de  Atlante  intelligas,  quem  in  proavomm  numero  Aeneas 
laudaverit,  et  fr.  xxv  eidem  Aeneae  amicitiam  societatemque  cum  rege 
Albano  iungenti  attribuas.  Non  negaverim,  id  quod  editores  statuun-t, 
versum  Ennii  (xxm)  etiam  de  love  potuisse  intelligi,  de  quo  Vergi- 
lius  (Aen.  IX  92)  dicit  torquet  qui  sidera  mundi  et  sim.  Nam  quod  est 
apud  Isidonun  (de  nat.  rer.  c.  14,  2)  ex  Ambrosio  repetittun  cum  et 
ipsi  (scil.  sapientes  mu/ndi)  dicant  volvi  cadi  orbem  stellis  ardentibus 
refulgerdem,  non  est  quod  ad  Ennium  referatur,  si  quidem  vel  Lucre- 
tius  simUiter  locutus  est  (vi  357)  autiimnoque  magis^  stellis  fulgenti- 
bus  apta  concutitur  caeli  domus.  Sed  certe  ad  Enniani  versus  formam 
qui  caelum  versat  stdlis  fulgentibus  aptum  nihil  propius  accedit  quam 
quod  Vergilius  bis  (Aen.  iv  482  et  vi  797)  de  Atlante  dixit  maximus 
(cadifer)  Atlas  axem  umero  torquet  stdlis  ardentibus  aptum,  quem 
cum  versu  Enniano  Macrobius  composuit.  Cetenim  Atlantis  apud  En- 
nium  mentionem  fuisse  Servii  testimonia  ad  illima  versum  adscripta 
fidem  faciunt,  qui  tradit  Ennium  dixisse  Atlantem  vocari  Telamonem, 
id  quod  ex  eo  more,  quem  supra  tetigi,  probabile  est  in  prima  At- 
lantis  appellatione  additum  fuisse.  Quare  quoniam  Aeneas  Vergilianus 
Atlantem  inter  proavos  appellavit,  maneat  hic  versus  Aeneae  et  de 
Atlante  dictus  sit.  Eidem  Aeneae  quod  Vergilium  secutus  xxv  tribui, 
concedo  eadem  Albano  regi  in  eodem  coUoquio  posse  adscribi.  Dionysius 
Halic.  I  58,  5  Latinum  cum  Aenea  congredientem  facit  in  simillimam 
Enniano  versui  sententiam  loqui  TtiGreig  tovtcov  «|tc5  dovvai  x«l  ka- 


ANNALIUM  LTB.  I  CLin 

Peiv,  at  g)vXd^ov0i.v  rjfitv  ccdoXovg  rag  6(ioXoyiag.  Ad  congressuin  cum 
Aenea  rettuli  versum  (xxvi),  a  quo  responsum  regis  Albae  longae  ini- 
tium  capiebat,  quamquam  non  nescio  postea  in  rebus  Hiae  Albano- 
rum  regem  Amulium  memorari  (vide  ad  xxx  adnotata),  ad  quem 
haec  non  minus  recte  referri  poterant.  Denique  'homines  quos  Lau- 
rentis  terra  recepit'  (xxvn)  haud  dubie  Aeneas  et  comites  eius  dicun- 
tur,  quos  primum  Laurentum  advenisse  praeter  ceteros  Dionysius  Halic. 
refert  i  45, 1  TQmsg  oi  6vv  Alveia  dia^pvyovreg  i^  ^lliov  . .  KaxeGypv  etg 
AcoQevrbv  aiyiaXbv  ^A^oqiyivayv  STtl  ra  TvQQrjvLxa  nelayei  %ei^evov  ov 
TCQoCco  r&v  eK^oXav  rov  TepiQcog,  idem  i  53,  3  et  Appianus  vol.  i 
p.  15,  5  Mend.  Paulus  Festi  p.  559,  4Th.  Troia  .  .  dicitur  et  locus  in 
agro  Laurente,  qiio  primum  Italiae  Aeneas  ciim  suis  constitit.  Sed 
Enniana  non  de  adventu  Aeneae  et  Troianorum  verum  de  nescio 
quo  posteriore  tempore  esse  accipienda  quondam  particula  testis  est, 
velut,  ut  hoc  utar,  de  nece  Tatii  a  Laurentibus  perpetrata  (Livius  1 14 
Plutarch.  Rom.  c.  23.  24)  cogitare  liceat.  Sed  quia  hoc  incertum  est, 
fragmentum,  quod  tamen  ad  res  Aeneae  pertinet,  in  extrema  de  Aenea 
narratione  apposui.  De  obitu  Aeneae  quid  Ennius  tradiderit  nescitur, 
nisi  unum  inter  deos  relatum  Servii  testimonio  ad  xxvm  adscripto 
constat.  Obiisse  ante  coeptam  Iliae  calamitatem  ex  eius  somnio  (44. 
47sqq.)  colligitur. 

Itaque  devenit  disputatio  ad  Iliam  (xxvm — xxxm),  quam  apud 
Ennium  Aeneae  natam  fuisse  non  fallaci  Servii  testimonio  constat  ad 
xxvm  allato  dicit  namque  (Ennius)  Iliam  fuisse  filiam  Aeneae;  quod 
si  est,  Aeneas  avus  est  Bomuli.  De  quo  testimonio  propter  quod  si  est 
locutionem  addubitavit  Schweglerus  (hist.  Rom.  i  p.  407),  an  explo- 
ratam  rem  Servius  prodat  ac  non  potius  illa  ex  ambiguo  Ennii  dicto 
suo  periculo  concluserit.  Non  iure,  si  quid  video.  Nam  ut  mittam  con- 
cludendi  formulam  ad  interpretandam  vocem  Vergilianam  (avo)  per- 
tinere,  etiamsi  Ennius  Aeneam,  qui  ante  puerorum  partum  obierat, 
fortasse  nusquam  Romuli  avum  nominarit,  hoc  tamen  non  minus  con- 
stat,  alterum  si  verum  est,  Iliam  fuisse  Aeneae  filiam:  id  quod  Ser- 
vius  nec  hoc  loco  nec  altero,  quem  statim  afferam,  in  suae  cuiusdam 
conclusionis  speciem  tradit,  cum  praesertim  ea  memoria  non  Ennium 
tantum  sed  etiam  Naevium  attineat.  Namque  ita  Servius  eodem  loco 
allatus  Naevius  et  Ennius  ait  Aeneae  ex  fHia  nepotem  Romulum  con- 
ditorem  urhis  fradu/nf.*)  Testimoniis  favent  residua  quaedam  in  ipsis 


•)  Dionysius  Halic.  i  73,  2  tovtmv  {evyygatpioiv  ^Pafi.)  Si  riveg  ^iiv 
Alvsiov  viovg  XiYOVdiTaiivXov  xe  v,aVPca\LOv  tovg  oiy,i6tag  trjg'Poa(irig,  etsgoi 
Ss  ^vyatQbg  Atvsiov  naldag,  otov  ds  natQbg  ovytiti  ^LOQiSovtsg.  Diodo- 
rus  VII  (vol.  II  p.  109  Dind.)  ^vioi  t&v  evyygacpicov  itXavri&ivtsg  vniXapov 
tovg  TtSQi  tbv  'Pw(ivXov  iti  tfjg  Alvsiov  d^vyatQbg  ysvvrid^ivtag  iKti^xivai  trjv 
'PwfiTjr,  et  paulo  post  itSQl  trig  nQoar]yOQiag  tavtrjg  ^d§iog  6  tag  'Pcafiaiav 
TtQcc^sig  avayQaipag  aXXcog  (isnvd^oXoyrixsv.  Cf.  Mommsenum  quaest.  Rom.  n 
p.  268  sqq. 


CLIV  n.  DE  LIBRIS  ENNIANIS 

hodie  fragmentis  vestigia.  Iliae  enim,  ut  ipsa  narrat  (xxvra),  per  som- 
nium  pater  apparet  illamque  suam  gnatam  appellat.  Quae  qui  plane 
ac  simpliciter  Ennium,  non  obscure,  locutum  volent,  aegre  cum  edi- 
toribus  de  nescio  quo  longiore  cognationis  gradu  intelligent.  Patrem 
autem  ibi  Aeneam  dici  vel  sine  istis  testimoniis  inde  apparet,  quod 
'Eurydica  prognatam',  cui  somnium  enarrat  Hia,  'germanam  soro- 
rem'  alloquitur.  Eurydicam  enim  Aeneae  uxorem  Lesches  et  Cypria 
tradiderunt  teste  Pausania  x  26,  1 :  Aiapcog  ds  xal  iTtrj  ta  KvTtQtcc 
SiSoaGiv  EvQvdtKrjv  yvvaixa  Atvela.  Cf.  Welckerus  de  cyclo  ep.  u 
p.  248.  Ut  eadem  carmina  Graeca  quae  Eurydicae  etiam  Iliae  origi- 
nem  dedisse  suspicere.  Iliae  soror  cum  'anus'  a  poeta  dicatur  (neque 
enim  de  diversis  cogitandum  est  personis),  non  paulo  eam  aetate  pro- 
vectiorem  Ilia  fuisse  necesse  est.*)  Illis  autem  convenit  aptissime, 
quod  Ilia  Venerem  'genetricem  patris  nostri'  et  'cognatam'  dicit  (xxix) 
et  ipsa  'dia  nepos'  appellatur  a  Venere  (xxxi).  Qui  quidem  consen- 
sus  ipse  iure  illa  Iliae,  haec  Veneri,  non  qui  vulgo  credebatur  Aeneae, 
ascribi  ostendit.  Itaque  Ennius  cum  Aeneam  fere  attigisse  Romae  ori- 
ginem  fingat,  nihil  de  condita  Alba  deque  Albanorum  regum  com- 
menticia  serie  narravit:  quas  res  notum  est  postea  in  Romanam 
historiam  infertas  esse  ab  eis,  qui  magna  inter  Troiae  exitum  et  initia 
Romae  intervalla  explere  pro  virili  parte  periclitarentur.**) 

Verum  ad  hunc  locum  non  uno  nomine  quaestio  de  temporum 
ratione  pertinet,  qua  Ennius  sua  aetate  h.  e.  ante  annum  ab  u.  c.  585 
urbem  Romam  circa  septingentorum  annorum  fuisse  tradidit.  Cuius 
haec  sunt  a  Varrone  de  re  rustica  ni  1,  2  conservata  verba  septingenti 
suvd  paulo  plus  aui  minus  anni,  Augusto  augurio  postquam  incUta  con- 
dita  Roma  est,  quae  cum  vulgo  ipsi  conditae  urbis  narrationi  sub- 
iiciantur,  propter  nimiam  ambiguitatem  malui  in  incertis  fragmentis 
(ann.  lib.  inc.  xxxvra)  apponi.  Hla  igitur  temporum  descriptione  poeta 
amplius  saeculo  a  recepta  Romanorum  consuetudine  recedit:  quod  ne 
quis  ignorationi  aut  negligentiae  eruditi  poetae  ascribei'et,  Niebuhrius 
hist.  Rom.  i  p.  300  et  315  duplici  explicandi  ratione  proposita  cavit. 
Etenim  Enni\im  cyclicos  annos  h.  e.  qui  denorum  mensium  essent  cal- 
culo  adhibuisse,  quoniam  septingenti  cyclici  fere  quingentorum  octo- 
ginta  vulgarium  numerum  exaequant,  aut  ex  'antiqua  formula  La- 
tina'  trecentos  triginta  tres  annos  inter  Troiae  exitum  et  initium 
Romae  computasse  opinabatur.  At  illam  definiendi  temporis  rationem 
Ennii  aetate  exoletam  omnino  in  usum  vocare  non  debuit.  Varro  qui- 


*)  Id  ego  erravi:  anus  enim  ista  tertia  persona  est,  quae  ut  ministra 
iussa  lumen  attulit  (Ovid.  metam.  xi  679),  et  condicio  rerum  ea  fere  erat 
quae  est  in  Aen.  iv,  ubi  Dido  634  Annam  eara  mihi  nutrix  huc  siste  so- 
rorem  et  641  sic  ait:  illa  gradum  studio  celerdbat  anilem.  Anus  Enniana 
quae  cita  cum  tremulis  artubu^  attuUsse  lumen  dicitur  depiugitui  ut  yprjvs 
in  Odyssea  xxiii  3  yovvaxu  S'  iQQmeavro,  ndSeg  d'  vTtsQiKTaivovTo. 
**)  Cf.  Mommsenum  1.  c.  p.  268  n. 


ANNALIUM  LIB.  I  CLV 

dem  cum  reprehenderet  Ennium,  non  nisi  de  annis  communibus  sen- 
tiebat:  neque  vero  aliis  usum  esse  poetam  Censorinus  de  die  nat.  c.  19 
testatur  (inc.  xxxn) :  Jioc  tempus  (sc.  annus)  quot  dierum  esset  ad  cer- 
tum  nondum  astrologi  reperire  potuerwnt.  Fhilolaus  annum  naturalem 
dies  habere prodidit  cccLxiiiiet  dimidiatum . . .  at  noster  Ennius  ccclxvi. 
Altera  Niebuhrii  ratio,  quam  simpliciorem  ipse  arbitratur,  ut  est  sim- 
plicior  ac  probabilior  vel  eo,  quod  is  trecentorum  triginta  trium  an- 
norum  numerus  huic  poetae  minime  peculiaris  esset  futurus,  ita  ne 
leviora  attingam  ipsa  Ennii  poesi  evertitur,  si  quidem  verum  est, 
quod  supra  statuimus,  Eomulum  nepotem  fuisse  Aeneae  nec  amplius 
quinquaginta  annis  ab  interitu  Troiae  Romae  originem  abfuisse.  Ut 
igitur  Ennius,  quo  anni  septingenti  efficerentur,  Romae  urbis  initia 
ne  raro  quidem  vel  singulari  exemplo  in  medio  saeculo  nono  posuerit, 
ne  sic  quidem  ratus  ab  omni  parte  calculus  evadit.  Eratostbenes  enim 
cum  Troiam  captam  esse  a.  1184  a.  Ckr.  n.  constituisset,  illum  si 
sequebatur  Ennius,  consequens  est  inde  ab  eo  tempore  ad  poetae  aeta- 
tem  non  septingentos  sed  mille  circiter  annos  intercessisse.  Neque 
tamen  credibile  est  rerum  Graecarum  peritissimum  poetam  ab  Era- 
tosthene  atque  adeo  iam  ante  Eratostbenem  ab  aliis  constitutam 
Troianae  calamitatis  aetatem  ignorasse,  cognitam  illam  et  adhibitam, 
ut  novimus,  ab  Ennii  aequale  Catone.  Cf.  Schweglerus  1.  L  p.  410. 
Quid  igitur?  Ne  certa  incertioribus  regi  aut  everti  patiamur,  Ennius 
putandus  est  nescio  quibus  rationibus  aut  quem  potissimum  auctorem 
secutus  tempore  tam  removisse  Troiae  calamitatem  quam  Eomae  pri- 
mordia  promovisse. 

Haec  me  nondum  paenituit  scripsisse,  quamquam  nihil  iis  decla- 
rari  Eibbeckii  humanitas  affirmat  (mus.  Ehen.  x  1856  p.  272sq.);  sed 
duplicem  Niebuhrii  rationem  probari  non  posse  mihi  adhuc  persua- 
detur;  et  cyclicos  quidem  annos  ab  Ennio  intelligi  (nam  de  altera 
ratione  infra  dicetur)  levibus  quibusdam  opinionibus  quibus  Eibbeckio 
lusisse  placuit  nihilo  credibilius  redditur. 

Aliam  viam  Mommsenus  iniit  (chronolog.  Eom.  p.  152sq.),  qui 
quo  annos  ab  augurio  urbis  ad  Ennii  aetatem  septingentos  efficeret, 
non  a  Eoma  condita  sed  ab  Aeneae  adventu  in  Italiam  Lavinioque 
oppido  exstructo,  quae  res  saeculo  fere  h.  e.  tribus  yBvsaiq  Eomae 
originem  antecessisset,  principia  urbis  duci  putabat  auguriumque  dici 
mensarum  consumptarum  omen  a  Vergilio  narratum  (Aen.  vii  116sqq.). 
Sed  ne  hoc  quidem  probabile  videtur  nec  quid  obstaret  Mommseniun 
ipsum  fugit:  nam  nec  Ennii  verba  neque  vero  Varronis  qui  attulit 
pati  videntur  'augustum  augurium  quo  inclita  condita  Eoma  est'  aliud 
intelligi  quam  quo  capto  Ennius  versibus  luculentis  edit  Eomulum 
urbem  condidisse. 

Postremo  L.  Muellerus  sibi  visus  est  solvisse  quaestionem  a  ne- 
mine  dum  solutam,  qui  Ungeri  disputatione  (mus.  Rhen.  xxxv  1880 
p.  24)  ut  videtur  admonitus  in  libro  quem  fecit  de  Q.  Ennio  in  stu- 


CLVI  II.  DE  LIBRIS  ENNIANIS 

dium  poesis  Romanae  introducentem  (Petropoli  1884)  p.  127  et  rur- 
sus  p.  148*)  narrat  Ennium,  ut  septingentorum  annorum  ratio  con- 
staret,  Carthaginis  et  Eomae  ortum  eidem  adscripsisse  anno  teste 
Timaeo,  qui  quod  duarum  urbium  annum  natalem  814  posuisset, 
Ennium  maluisse  annum  qui  vulgo  Carthaginis  fundatae  crederetur 
880  utriusque  urbis  esse. 

Haec  ab  illo  leviter  admodum  iacta  erudita  diligentia  Conradi 
Trieberi  accuratius  persecuta  est  (Herm.  xxvii  1892  p.  321  sqq.). 
Qui  primum  testem  affert  Romam  Carthagini  aequalem  habitam  esse 
interpretem  Graecum  in  Euripidis  Troades  v.  221  rivig  (paai  kuI  t^v 
'Pa(i7}v  xat  Ttiv  KaQ'j[riS6va  ccTib  t/Jj  7tQcotr)g  dXvfimddog  Kxie&^vai,,  ubi 
im  scribit  pro  aTcb  cum  Dindorfio,  TtQo  Schwartzius  (vide  infra  de 
Timaeo) ;  idem  in  olympiadem  primam  cadere  ortum  Komae  etiam  Por- 
phyrii  testimonio  comprobat,  quem  recte  scripsisse  docet  ccTtb  xT^g  itQwttjg 
dXvfiTtiddog  Kad^  rfv'P(Ofivkog'P(ofir}v  xti^ec.  Nam  Timaeus  aequales  qui- 
dem  duas  urbes  sed  alio  anno  natas  tradit,  de  quo  Dionysius  Halic. 
I  74,  1  haec  scribit  xbv  de  teXevtatov  trjg  'Pdofirig  oiKi6fibv  rj  KtiGiv  .  . 
TLfiaiog  b  SiKeXicotrig  ovk  old^  ot(o  Kavovi  iQrjGccfievog  afia  KaQ^jf^rjSovi 
Ktt^OfievT)  yevee&aL  cpriGiv  6yS6(p  Kal  tQiaKOGtm  itQoteQOv  etei  T^^g  nQ(o- 
trjg  oXvfiTtidSog.  Ennium  igitur,  quem  videmus  neque  ad  Timaei  an- 
num  neque  ad  olympiadem  primam  h.  e.  annum  776  sese  applicuisse, 
Trieberus  censuit  a  Ctesiae  aera  profectum,  qui  a.  883  imperiorum 
mundi  intereuntium  et  nascentium  terminum  esse  statuerit.  Qua  re 
sane  ratio  constat,  cum  a  Ctesiae  anno  883  ad  Ennii  aetatem  circa 
580  a.  u.  h.  e.  174  a.  Chr.  'septingenti  paulo  plus  aut  minus  anni' 
efficiantur.  Ita  vero  non  intelligitur  cur  Ennius  dicatur  Timaeum  se- 
cutus  esse  et  omnino  quid  sit  quod  Ennium  voluerint  urbis  Eomae 
principia  ad  Carthaginis  ortum  accommodasse.  Certe,  ut  nihil  dicam 
de  Timaeo,  qui  in  hac  re  nos  nihil  iuvat,  chronographum  nescio  quem 
Graecum,  quo  Ennium  auctore  usum  esse  fingunt,  quid  impedit  cre- 
dere  Ctesiae  aeram  secutum  esse  Carthaginis  ratione  nulla  habita? 
Sic  ipsis  Trieberi  rationibus,  quem  non  nescio  ab  E.  Schwartzio  edoc- 
tus  de  Ctesia  errare  cum  vulgo,  putabam  Muelleri  opinionem  Timaeo  **) 
innixam  refelli.  Sed  ad  Ennium  quod  attinet  ne  reliquis  quidem 
Trieberi  dubitatio  consopita  est.  Chronographum  enim  istum,  quem 
Ennii  esse  auctorem  voluit,  Troiae  excidium,  numerorum  scilicet  con- 


*)  P.  127  Auf  des  Timaeus . .  Werk  uber  Italien  utid  Sicilien  (als 
Quelle  ffir  Ennius)  tceist  vermuihlich  die  Thatsache,  dass  er,  wie  der  Grieche, 
Roms  und  Karthagos  Griindung  in  dasselbe  Jothr  verlegt.  Freilich  setzt 
Timaeus  die  Erbauung  beider  Stddte  um's  J.  814,  Enniu^,  der  getcdhnlichen 
Tradition  von  Karthagos  Entstehung  entsprechender,  um  880.  —  P.  148  «r 
verlegte  die  Entstehung  Roms  und  Karihagos  in  dasselbe  Jahr.  Nur  so  er- 
lldrt  sich  die  bisher  von  Niemand  richtig  gedeutete  Thatsache,  dass  er  Roms 
Grundung  um's  J.  880  v.  Chr.  ansetzte,  d.  h.  um  die  Zeit,  in  welche  nach 
der  verbreitetsten  Sage  auch  die  Erbauung  der  tyrischen  Colonie  fiel. 

**)  Sero  legi  Geffkeni  de  Timaeo  disputationem  (jahHel.  Unters.  xiu). 


ANNALIUM  LIB.  I  CLVH 

cinnitate  exigente,  colligit  ad  Eratostlienicum  annum  1183  retulisse. 
Quo  facto  necesse  est  Ennium  una  cum  suo  auctore  a  Troiae  fine 
(1183)  ad  primum  annum  urbis  (883)  novem  yevsdg  h.  e.  annos  tre- 
centos  nimierasse,  qua  fere  ratione  Niebukrium  vidimus  non  trecentos 
sed  trecentos  tres  annos  inter  Troiae  exitum  et  originem  Romae  inter- 
cessisse  opinari.  Quorum  mibi  neutrum  videtur  probari  posse  ob  eam 
causam  quod  certis  testimoniis  constat  apud  Ennium  Aeneae  ex  filia 
nepotem  Romulum  urbem  condidisse  (vide  p.  CLiusq.).  In  qua  re  quod 
nos  niliil  nisi  licentiam  poeticam  agnoscere  iubet  Trieberus  similem 
illi  qua  Vergilius  usus  Aeneae  cum  Didone  commercium  finxerit,  ea 
explicandi  ratio  vereor  ut  omnibus  satisfaciat. 

Accedit  alterum  et  fortasse  gravius:  id  quod  ex  iis  repeto  quae 
Cicero  scribit  de  re  publica  (ann.  iv  fr.  iv) :  Hd  postea  ne  nostrum  qui- 
dem  Ennium  fugit,  qui  ut  scribit  anno  quinquagesimo  ccc  fere  post 
Eomam  conditam  '^nonis  lunis  soli  luma  ohstitit  et  nox";  atque  hac 
in  re  tanta  inest  ratio  atque  sollertia  ut  ex  Jioc  die  quem  apud  Ennium 
et  in  maximis  annalihus  consignatum  videmus,  superiores  solis  defec- 
tiones  reputatae  sint  usque  ad  illam  quae  nonis  Quinctilihus  fuit  reg- 
nante  JRomulo.'  Is  enim  quem  dicit  solis  defectus  Trieberus  ipse  fate- 
tur  ex  isto  computandi  modo  plane  incertum  esse  quo  anno  fuerit. 
Et  tamen  simul  apparet,  quidquid  de  eius  anno  defectionis  iudicatur*), 
Ciceronem  non  posse  non  unum  eundemque  annum  in  Ennii  versibus 
et  in  annaUbus  maximis  consignatum  offendisse.  Quod  si  est,  fateamur 
oportet  Ennium  in  definienda  urbis  origine  non  ad  nescio  quem  sin- 
gularem  annum  sed  ad  vulgarem  aliquem  et  communem,  velut  circa 
sextam  septimamque  olympiadem,  redisse. 

Itaque  ut  mittamus  Troianae  calamitatis  normam  quam  Ennius 
secutus  videatur,  de  qua  re  nihil  certius  definiii  posse  puto,  de  sep- 
tingentis  annis  quos  a  Romuli  augurio  duxit  quaestionem  ne  nunc 
quidem  solutam  esse  fateor.  Quare  si  hac  non  processit,  alia  aggre- 
diamur  via.  Varro  qui  hos  versus  hoc  modo  attulit  rer.  rust.  iii  1,  2 
(ann.  lib.  inc.  xxxvm)  etenim  vetustissimum  oppidum  cum  sit  traditum 
Graecum  Boeotiae  Thebae,  quod  rex  Ogygos  aedificarit,  in  agro  Ro- 
mano  Roma  quam  Romulus  rex:  nam  in  hoc  nu/m  denique  est,  ut  dici 
possit,  non  cum  Ennius  scripsit, 

Septingenti  sunt  paulo  plus  aut  minus  anni, 
Augusto  augurio  postquam  inclita  condita  Roma  est, 
Varro,  inquam,  qui  renim  rusticarum  libros  a.  u.  717  scripsit,  cum 
non  nimis  grandem  esse  urbis  vetustatem  declararet,  quae  nunc  demum 
inde  a  Romulo  conditore  suo  septingentos  annos  explevisset,  id  quod 
suis  verbis  dicere  poterat  raaluit  Ennianis  versibus  exprimere,  utpote 


*)  De  quo  satis  esto  ad  Ginzelium  relegasse  (Spezieller  Kanon  der 
Sonnen-  und  Mondfinsternisse.  Berlin  1899)  p.  180  sq.,  qui  tam  chronologo- 
ram  quam  astronomorum  opiniones  diligenter  recensuit. 


CLVm  II.  DE  LIBRIS  ENOTANIS 

qui  accurate  in  hanc  qua  scribebat  aetatem  quadrarent,  sed  ut  simul 
adderet  (quoniam  simpliciter  appellare  auctorem  non  poterat),  ii  anni 
ab  Eimii  aetate  quid  distarent,  non  quasi  reprehenderet  poetam  aut 
is  plane  alio  computandorum  annorum  modo  usus  esset.  Sed  qui  ita 
loquitur  septingenti  sunt  paulo  plus  aut  minus  anni  ex  certa  re  gesta, 
non  valde  curiosus  est  de  exacto  numero  annorum  et  subindicat  se 
non  intercessurum,  si  plus  potius  quam  minus  vero  posuisse  argua- 
tur,  cum  id  ageret  ut  magnam  diutumitatem  significaret.  Ita  Ennius, 
qui  certam  annorum  seriem  retinebat,  loqui  non  poterat,  poterat  ita 
loquentem  inducere  eum,  qui  in  designanda  vetustate  ne  exaggera- 
tionem  quidem  quandam  anxie  cavere  debebat.  Nempe  ex  oratione 
hos  versus  depromptos  arbitror,  boc  quidem  ordine  quo  suo  loco 
collocavi 

500  Moribus  antiquis  res  stat  Romana  virisque. 

501  Septingenti  sunt  paulo  plus  aut  minus  anni, 
Augusio  augurio  postquam  inclita  condita  Roma  est, 

sed  oratione  quae  cuius  fuerit  non  magis  scitur  quam  in  qua  parte 
operis  posita  fuerit.  Quo  minus  consentaneum  est  ab  Ms  versibus, 
quorum  notatio  temporis  in  tenore  carminis  obscuritatem  creare  non 
poterat,  quasi  unico  fulcro  imiversam  temporum  rationem  Ennianam 
suspendere  velle.  Orationi  illa  retribui  in  poeta,  quem  adhuc  videmus 
multarum  orationum  fuisse,  mirum  non  est,  ac  fortasse  inutile  non 
est  reminisci  eorum  quae  apud  Appianum  leguntur  in  Punicis  pri- 
mum  I  p.  236,  2  Mend.  post  Hannibalem  a  Scipione  devictimi  in  Has- 
drubalis  oratione  deprecantis  ola  »al  rj  KaQx^^ovioiv  Jtohg  rj  rijg  Ai- 
^vrjg  (juytGtrj  xal  dvvaTcardtr}  .  .  .  STttaKoaloig  ixsGiv  a.v^ri6a6a  .  .  .  vvv 
T^v  iX%i8a  6(otr}Qiag  iv  vfitv  exst,  deinde  Carthagine  diruta  in  iis 
quae  Scipio  secum  de  fato  mortalium  deliberat  i  p.  319,  6  Mend.  6  Se 
2Ki7cia>v  noXtv  oq&v  intaKoeiotg  etectv  av9'i^6a6av  ccTtb  tov  6vvotxt6fiov 
(h.  e.  a  Didone).  Ita  fere  (neque  enim  his  uti  volo  ut  'septingentos 
annos'  Ennii  ad  Carthaginis  aequalitatem  compositos  probem)  licet 
animo  informare  nescio  quem  Romanum  in  ea  oratione,  qua  anti- 
quitus  constare  urbis  fortunam  ac  virtutem  demonstraret,  ponderosa 
gravitate  Ennio  digna  elocutum  esse 

Septingenti  sunt  paulo  plus  aut  minus  anni 
Augusto  augurio  postquam  indita  condita  Roma  est. 

Itaque  ut  redeat  tandem  unde  deflexit  oratio,  Ilia  per  familiare 
huic  poetae  somnii  artificium  calamitatem  praevidet  suam  quam  dein- 
ceps  poeta  ipse  narravit,  non  adeo  parce  Ovidium  si  audis  trist.  n  259 
sumpserit  annales  (nihU  est  hirsutius  illis):  fada  sit  unde parens  Ilia 
nempe  leget  (xxvm).  Iliam  Vestalem  fuisse  Cicero  de  div.  i  20,  40 
(ibid.)  indicat,  in  quem  non  fuit  ipsum  nomen  Iliae  coniectando  in- 
ferendum. 

Post  partum  Ilia  in  Tiberim  praecipitari  iubetur  a  rege  Alba- 
norum  Amulio,  in  quem  tyranni  vices  contulisse  Ennium  Porphyrio 


ANNALIUM  LIB.  I  CLIX 

testis  est  in  Hor.  carm.  i  2,  18  (xxx).  Sed  is  Amulius  quam  cogna- 
tionis  rationem  cum  Aenea  et  Ilia  habuerit  obscurum  est,  nec  iuvat 
repetere  quae  olim  a  nonnullis  coniectata  sunt  vana  et  incredibilia: 
satis  sit  Mommseni  iudicium  memorasse  quod  fecit  in  quaest.  Eom. 
n  p.  268. 

In  summo  ipsius  et  puerorum  discrimine  Ilia  deorum  fidem  im- 
plorat,  imprimis  Veneris  'genetricis  patris'  et  'cognatae'  (xxix)  ac 
Tiberini  (xxx).  Neque  enim  est  quod  ob  Livii  orationem  (n  10, 11)  tum 
Cocles  ^Tiberine  pater'  inquit  He  sancte  preeor,  haee  arma  et  hunc  mi- 
litem  propitio  flumine  accipias'  Horatii  Coclitis  esse  Ennii  verba  ma- 
limus  a  Macrobio  ex  primo  annali  allata.  Neque  Livius  in  ea  re 
exemplo  Ennii  egebat,  quando,  quod  Servius  in  Aen.  vm  72  testatur, 
haec  erat  consueta  Eomanis  Tiberinum  precibus  advocandi  formula 
adesto  Tiberine  cum  tuis  u/ndis.  Apud  VergiHum  Aeneas  in  hunc  si 
milem  Enniano  modum  Tiberinum  adorat:  tuque  o  Thyhri  tuo  genitor 
cum  flumine  sancto.  Quo  si  quis  uti  voluerit,  Ennii  versum  poterit 
Aeneae  tribuere,  mihi  probabilius  visum  est,  ita  Iliam  quae  Tiberino 
nuptum  datur  (xxxm)  orare. 

Venus  Iliae  precibus  commota  apparet  ac  nepotem  de  ipsius  et 
liberorum  sorte  confirmat  (xxxi.  xxxii);  quo  facto  illa  in  amnem  se 
demittit.  Interim  latrones  ab  Amulio  iussi  pueros  exponunt  (xxxiv). 

Huic  loco  vindico  deorum  de  Eomae  fortuna  consiliantium  con- 
sessum,  qualem  in  hoc  libro  expositum  fuisse  olim  intellectum  est. 
Probabilis  enim  coniectura  est,  Horatium  cum  haec  caneret  (carm. 
III  3,  16)  Quirinus  Martis  equis  Acheronta  fugit,  gratum  elocwta  con- 
siliantibus  lunone  divis  Ennii  memorem  cecinisse.  Nec  illud  impro- 
babile  quod  inde  consequitur,  lunoni  in  Enniana  deorum  contione  non 
adsidendi  tantum  sed  eloquendi  et  perorandi  partes  fuisse.  Ut  hic  lo- 
cum  habuerit  fr.  xxxviii,  quamquam  vereor  ut  in  similem  Horatianae 
sententiam  apud  Ennium  luno  oraverit.  Infesta  enim  antiquitus  Eo- 
manis  dea  iram  in  secundo  demum  bello  Punico  delenivit.  Cf.  Servius 
in  Aen.  i  281  bello  Punico  secundo,  ut  ait  Ennius,  placata  lu/no  coe- 
perit  favere  Bomanis  (vm  fr.  xviii).  Quid  igitur  tum  incipiat  favere, 
quae  iam  ante  Eomanis  ut  regni  fines  late  proferrent  concesserit? 
Sed  Servii  illud  testimonium  cum  conferam  cum  altera  quae  eidem 
debetur  memoria  in  Aen.  i  20  in  Ennio  enim  inducitur  luppiter  pro- 
mittens  Romanis  excidium  Carthaginis  (vm  fr.  xv),  in  octavo  quoque 
annali  consessum  deorum  et  sermones  lovem  inter  et  lunonem  de- 
scribi  coniiciam.  Quare  dubium,  an  recte  versum  respondit  lu/no  Sa- 
turnia  sancta  dearum  (xxxviii)  in  primum  annalem  intulerim.  Sed 
hoc  levidense  est.  Illud  quaeritur,  cui  loco  maxime  aptus  sit  iste 
quem  huic  libro  vindicamus  deorum  consessus.  In  qua  re  si  Hora- 
tium  sequeris,  non  dubitabis  quin  ante  ipsum  obitum  Eomuli,  non 
post  mortem,  ut  editores  voluerunt,  conlocetur.  Sed  obstat  Ovidius 
met.  xiv  812sqq.  tu  mihi  concilio  quondam  praesente  deorum  (nam  me- 


CLX  n.  DE  LIBRIS  ENNIANIS 

moro  memorique  animo  pia  verba  notavi)  'unus  erit  quem  tu  tolles  vn 
caerula  caeW  dixisti:  rata  sit  verhorum  summa  tuorum  (cf.  fast.  ii 
485  sqq.).  A  quo  Ennium  respici  ipse  quo  utitur  versus  Ennianus 
ostendit.  Nam  Ennianum  esse  Ovidius  quidem  non  dicit,  sed  Varro  de 
1.  L.  VII  6  etsi  non  monet  aperte,  tamen  indicat  non  obscure  ei  qui 
novit  morem  Varronis.  At  tamen  ex  Ovidio  noli  coUigere,  ipsum  de- 
orum  concilium  non  expandi  in  annalibus,  sed  mentionem  tantum- 
modo  quasi  habiti  concilii  fieri.  Etenim  diversa  ab  annalibus  fuit  Ovi- 
dii  ratio,  qui  cum  res  plurimas  modo  perstringere  instituat  scite  arti- 
ficium*)  illud  effinxit.  Contra  luppiter  Ennianus  ipsis  adsidentibus 


*)  Quodnam  artificium  a  me  dici  putant,  nisi  quis  forte  me  casu  lioc 
et  incogitanter  posuisse  arguit.  Nempe  boc  est  illud  artificium,  quod  quae 
verba  in  deorum  consilio  luppiter  Ennianus  habuerat,  eorum  Ovidius 
Martem  reminiscentem  fingit  et  a  love  petentem  ut  quae  olim  (h.  e.  apud 
Ennium)  poUicitus  esset  iam  rata  fierent.  Hoc  quod  indicaram  Hauptius 
planius  exposuit  opp.  ii  p.  71  sq.,  iterum  opp.  iii  p.  3648q,  qui  alterum 
exemplum  eiusdem  artificii  item  Ovidianum  addidit.  Quae  enim  Ariadna 
a  Theseo  derelicta  lamentata  est  apud  CatuUum  (c.  64,  132  sqq.),  eorum 
Ariadna  apud  Ovidium  (fast.  iii  471  sqq.)  memor  iterum  deserta  (a  Baccho) 
dicit  easdem  se  quas  olim  (apud  CatuUum)  edere  querimonias  cogi.  Sed 
quae  praeterea  Hauptius  opp.  iii  1.  c.  adiecit  vix  satis  simiUa  haberi  pos- 
sunt.     Nam  quae  Sulpicia  scribit  in  satira  33  B. 

aut  frustra  uxori  mendaxque  Diespiter  olim 
Hmperium  sine  fine  dedi'  dixisse  prohatur, 
haec  etsi  sunt  lovis  verba  apud  Vergilium  (Aen.  i  279)  taUa  Veneri  (non 
lunoni)  promittentis,  tamen  ea  nunc  referre  videmus  non  alium  nisi  doc- 
tam  mulierem  ipsam  quae  carmen  composuit.  Non  secus  Phaedrus  quod 
scribit  praef.  Ub.  iii  27 

Sed  iam  quodcumque  fuerit,  ut  dixit  Sinon, 
Ad  regem  cum  Dardaniae  perdu^tus  foret, 
^  Librum  exarabo  tertium  Aesopi  stilo, 

poeta  ipse  est  qui  in  re  tenui  (nam  pertinent  haec  ad  unum  quodcumque 
fuerit)  non  Vergilium  affert  sed  Sinonis  memor  quae  is  apud  Vergilium 
dicat  (Aen.  ii  77)  in  suum  usum  convertit.  His  non  dissimiUa  sunt  in  Lyg- 
dami  versibus  aperta  CatulU  commemoratio  et  alia  quae  Hauptius  con- 
tulit  sed  ab  artificio  iUo  Ovidiano  discedunt.  Non  magis  eam  proprie- 
tatem  quam  expUcare  studeo  recte  videntur  accepisse  aut  C.  Diltheius  in 
Cydippa  p.  109  n.  aut  R.  Ehwaldus  in  philolog.  liii  p.  729  sqq.  aut  Usenerus 
in  mus.  Rhenan.  xxxv  p.  138,  qui  cum  muUa  et  scitu  dignissima  de  poetis 
scriptoribusve  inter  se  imitantibus  coUigant,  in  eo  haerent  quod  poeta 
poetae  scriptor  scriptoris  recordatus  consuUo  et  ut  lectores  admonerentur 
saepe  verba  eadem  aut  similia  posuerunt:  iUud  subtile  inventum  quod 
dico  non  attingunt.  Sed  ad  iUa  Ovidiana  duo  quae  explicui  licet  fortasse 
adiicere  quod  quae  apud  Statium  Pluto  dicit  (Theb.  viii  57) 
vidi  egomet  blanda  inter  carmina  turpes 
Eumenidum  lacrimas  eqs 
redeunt  ad  ea  quae  idem  fieri  vidit  apud  Ovidium  met.  x  45.  De  lunone 
autem  quod  VergiUus  (Aen.  i  20)  dicit  progeniem  Troiano  a  sanguine  duci 
audierat,  Tyrias  olim  quae  verteret  arces,  iam  Servius  adnotavit  perite 
'audieraf:  in  Ennio  enim  inducitur  luppiter  promittens  Romanis  excidium 
Carthaginis;  nisi  quod  Vergilius  lunonem  non  luno  ipsa  semet  audisseme- 
morat  quae  luppiter  apud  pristinum  poetam  pronuntiaverat. 


ANNALIUM  LIB.  I  CLXI 

dis  genitalibus  haec  verba  tmus  erit  quem  tu  tolles  in  caerula  caeli 
templa  credendus  est  extulisse;  cuius  orationi  num  praemissus  fuerit 
hic  versus  effudit  voces  proprio  cum  pectore  sancto  (lib.  inc.  lxix), 
quem  quidem  praemitti  potuisse  non  nego,  incertum.  Atque  illo  versu 
indicatur  etiam,  quem  quaerimus,  locus  concilii.  Cum  enim  non  ita 
instantis  temporis  futuri  indicium  contineat,  tum  de  'uno'  quod  dicit, 
de  altero,  Remo,  nondum  videtur  actum  fuisse.  Superiorem  autem, 
quam  vulgo  ferebant,  sedem  concilii  anquirens,  non  commodiorem 
dispicio  hac,   qua  ascripsi  quae  huc  pertinere  videantur  fragmenta. 

Nihil  in  his  mutavi  quamvis  non  nesciam  quid  contra  dixerint  et 
alios  alias  rationes  sequi.  Sed  summum  est  intelligi,  in  primo  annali 
fuisse  deorum  concilium  in  eoque  lovem  promisisse  Unus  erit  quem  tu 
iollcs  eqs  Marte  scilicet  intercedente  ut  dii  solent  eo  temporis  puncto 
quo  summum  erat  periculum  ne  gemini  Martis  filii  perirent  et  Roma 
nulla  esset  futura.  Ab  hoc  autem  concilio  segrego  alterum  quo  de 
Carthaginis  fatis  agebatur,  quod  octavo  annali  relinquo.  Cetera  in 
coniectura  posita  sunt,  qua  usus  nonnuUa  non  ex  hoc  libro  allata 
hoc  loco  inserui.  Velut  illud  quo  di  genitales  recensentur  (xxxvn), 
qualem  recensum  conveniebat  statim  in  primo  consessu  fieri,  et  fr.  xxxv 
cum  Vergilii  Aen.  x  1  a  schol.  Veron.  collatum,  et  hoc  frustulum 
(xxxvi),  quo  in  illo  instaurando  deorum  concilio  utitur  Vergilius 
Aen.  X  5.  Nimis  incerte  huc  refertur  versus  o  genitor  noster  Saturnie, 
maxime  divum  (lib.  inc.  ii),  quem  Ennianum  esse  non  testimonio  con- 
stat  sed  accurata  Homeri  imitatione,  de  qua  vide  quae  ad  versum 
ipsum  adnotavi.  Sed  ea  uti  appellatione  non  uno  loco  licebat.  Non 
certius  huc  referetur  versus,  quem  Varro  de  1.  L.  vii  7  item  sine  no- 
mine  poetae  laudavit,  contremuit  templum  magnum  lovis  altitonantis 
(lib.  inc.  Lxx),  quem  Ennianum  esse  facile  credimus,  sed  quia  legitur 
in  eadem  parte  qua  Varro  de  templi  significationibus  agit  et  versum 
XXXIX  Unus  erit  quem  tu  tolles  eqs  attulit  (vn  6),  huic  concilio  deo- 
rum  inserendum  esse,  quo  argumento  uti  video  Petrum  Canal  ad 
Varr.  1.  c,  ea  ad  Varronis  morem  relata  nimis  incerta  est  ratiocinatio, 
cum  praesertim  ne  vim  quidem  versus  eandem  esse  necesse  sit  cum 
Vergilii  versu  Aen.  x  115  adnuit  et  totum  nutu  tremefecit  Olympum, 
aut  Homerico  ex  quo  ille  expressus  est  7]  %ai  %vavir}6i,v  stc  ocpQvGi 
vevGE  Kqovlcov  .  .  ^eyav  6    iXiXi^ev  "OXv^Ttov. 

Confecto  concilio,  ut  statim  in  terris  appareat  vis  eorimi  quae 
in  Olympo  luppiter  decrevit,  flumen,  in  quo  pueri  expositi  erant,  in- 
tra  ripas  refluxit  (xl). 

Pueri  servantur:  nutriuntur  a  lupa  (xLi.  xlii.  xliii).  De  qua  re 
Ennianam  narrationem  licet  hodie  e  Vergilio  Aen.  viii  630sqq.  dispicere. 
Lupa  fugatur  a  pastoribus  qui  iam  cum  gregibus  stabulis  relictis  cam- 
pos  et  rivos  repetunt:  sic  enim  fere  interpretor  xlu  ex  eo  quo  usus 
sum  supplemento,  cui  favent  quae  Dionysius  ex  Fabio  Pictore  refert 
a  me  in  adnotatione  allata.  Qui  quod  ibidem  paulo  post  (7)  narrare  per- 

E  N  N I  u  s  ed.  Vahlen.  1 


CLXn  II.  DE  LIBRIS  ENNIANIS 

git  iyyvriQoa  ngoOrjEGav  a&QOOi  SEdirxofievoi  ^ofj  t6  %r\Qiov.  tj  ds  Xv- 
Kaivcc  ov  fidXa  ayQiaCvovGa  x&v  ccv&Qa)7i(ov  xy  TtQoGoSoi),  aXk  oiGTteQav 
^eiQOiqd^r^g  aTtoGxaGa  xS>v  ^Qe(p&v  rjQef.ia  nal  naxa  TioXXrjv  aXoyiav  xov 
TtoifieviKOv  ofiiXov  ccTtrjei.  nal  rjv  yuQ  xtg  ov  noXv  aitexcov  ixetd^ev  leQog 
X&Qog  .  .  .  etg  xovxo  xb  y^oiQiov  eXQ^ovGa  cmoKQvnxexai^  ea  videntur  non 
plane  cum  Ennianis  (xliii)  conspirare  nec  tamen  longius  ab  iis  discedere. 

Pueri  a  Faustiilo  recepti  educantur  inter  pastores:  certamina 
instituimt:  hoc  enim  indicatur  fr.  xliv  coll.  Ovidio  fast.  n  365  Ro- 
mulus  et  frater  pastoralisque  iuventus  solihus  et  campo  corpora  nuda 
dahant.  caestihus  et  iaculis  et  misso  pondere  saxi  hracchia  per  lusus 
experienda  dahant.  Latrones  praeda  onustos  aggrediuntur  (xlv).  TJtrum- 
que  de  corponim  certatione  et  de  latronum  incursionibus  Plutarchus 
Rom.  6,  3  memorat  aXXa  yvfivdcsia  xal  &iqQag  nal  dQOfiovg  Kal  x6  Xr}6- 
xag  cifivvaG&at  xal  xX&Ttag  eXeiv,  de  latronibus  etiam  Livius  i  4,  9. 
6,  3,  denique  idem  Ovidius  qui  supra  allatis  addit  pastor  ah  excdso 
^per  devia  rura  iuvencos  JRomule  praedones  et  Reme'  dixit  ^agunt.* 
longum  erat  armari,  diversis  exit  uterque  partihus.  occursu  praeda  re- 
cepta  Remi.  Cf.  ibid.  m  63  et  Servius  Dan.  ad  Aen.  vin  343  p.  250Thil. 
De  aliis  certaminibus  Dionysius  Halic.  i  79,  12. 

Capitur  Remus  ac  deducitur  ad  Amulium,  quem  Romulus  de 
origine  sua  ab  Faustulo  edoctus  appellare  verbis  Ast  hic  quem  nunc 
tu  tam  torviter  increpuisti  (xlvi)  videatur  quod  parum  clementer  Re- 
mimi  quem  ignoraret  tractasset.  Sed  huic  narrationi  quae  est  vulgaris 
et  a  multis  tradita  versus  ille  qui  sane  ex  primo  Hbro  non  ex  alio  est 
allatus  rectene  isto  modo  adbibeatur,  quis  hoc  certius  affirmare  velit. 

Eo  loco  quo  expositi  et  educati  erant  lu-bem  exstruere  fratres 
constituunt,  id  quod  fieri  non  poterat  nisi  captato  ante  augurio.  Quod 
quomodo  instituerint  et  quem  eventum  habuerit  haec  auspicandi  opera 
luculentis  versibus  Ennius  edidit  (77 — 96).  De  quibus  multa  a  multis 
disputata  sunt,  praecipue  a  Mommseno  (Herm.  xvi  1881  p.  13sqq.), 
quamquam  is  non  tam  Ennii  versus  interpretari  voluit  quam  alia  cum  his 
rebus  coniuncta  persecutus  est.  Versus  ipsos,  in  quibus  sunt  quae  prave 
accipiantur  et  prave  temptentur  a  nuperis  editoribus,  accuratius  expla- 
nare  conatus  sum  in  commentatione  tTber  das  Stadtgrundungsaugurium 
hei Ennius  (relat.  acad.  1894  p.  1143 sqq.):  ex  qua  nunc  pauca  afferam. 
Ac  primum  Remus  ubi  auspicatus  sit,  Ciceronis  culpa  non  indicatur. 
De  qua  re  quae  oUm  scripsi  ^sed  Remus  in  quem  montem  augurium 
captum  ierit,  non  dicitur  in  illis  versibus:  et  tamen  nexum  si  accu- 
rate  perpenderis,  id  memorari  ante  v.  82  (79)  debuisse  concedes.  Quo 
cum  accederet  mira  quaedam  in  hoc  versu  codicis  scriptura,  de  lacuna 
cogitavi  unius  saltem  vel  duorum  versuum,  quos  utrum  Cicero  omi- 
serit  consulto  an  perierint  Hbrariorum  inciuia  non  dirimo',  recte  scripsi, 
neque  in  ea  re  aberravi  quod,  cum  Romulum  in  Aventino  monte  au- 
gurio  se  dedisse  Ennius  aperte  dicat,  cui  accedit  Servii  testimonium 
in  Aen.  m  46  Romulus  captato  augurio  hastam  de  Aventino  monte  in 


ANNALIUM  LIB.  I  CLXIII 

Palatinum  iecit,  quae  fixa  fronduit  et  arborem  fecit  (cf.  Plut.  Rom. 
c.  20,  6  Ovid.  met.  xv  560),  probabile  non  esse  statui,  Remum  in  Pala- 
tino  aves  spectasse  h.  e.  in  eo  monte  in  quo  urbs  condenda  erat,  cuius 
conditorem  non  Remum  sed  Romulum  esse  oportebat.  Sed  quae  de 
Remoria  in  qua  Remus  augurium  ceperit   cogitavi,  irrita  sunt.   De 
Remi  autem  augurio  ut  recte  iudicetur,  inde  proficiscendum  est  ut 
intelligatur  fratres  in  diversa  et  contraria  regione  aves  exspectasse: 
sic  enim  quae  supra  79 — 81  de  auspicandi  locis  amborum  dicuntur 
Bemus  auspicio  se  devovet  atque  secundam 
Solus  avem  servat.  at  Bomulus  pulcher  in  alto 
Quaerit  Aventino,  servat  genus  altivolantum 
conspirant  cum  iis  quae  infra  91 — 94  de  spectatis  ab  utroque  avibus 
indicantur 

Et  simul  ex  alto  longe  pulcherruma  praepes 
Laeva  volavit  avis.  simul  aureus  exoritur  sol, 
Cedunt  de  caelo  ter  quattuor  corpora  sancta 
Avium, 
ut  dubium  esse  non  possit,  qnin pulcherruma  avis  ex  alto(h..Q.\i.i  contra- 
rii  ratio  poscit  e  profundo)  t;o7aws  a  Remo,  cedentes  de  caelo  duodecim 
aves  a  Romulo  visae  sint:  qui  quoniam  vidit  quod  exspectavit  ^re^iws 
altivolantum,  statim  percepit  sibi  victoriam  esse  paratam.  Remus  au- 
tem  ex  hac  sententiarum  similitudine  et  quia  in  utraque  parte  eadem 
ratio  contrarii  apparet  credi  non  potest  in  alto  Palatino  aut  in  ali- 
cuius  montis  vertice  aves  spectasse,  sed  ut  Romulus  in  alto  Aventino 
h.  e.  iu  Aventini  altitudine  sic  Remus  in  eiusdem  Aventini  nescio  qua 
parte  infeiiore  auspicatus  esse. 

Romulus  in  Palatino  urbem  exstruit  eamque  muro  ac  fossa  firmat. 
Remum  murum  seu  fossam  ludibrio  habuisse  ob  tenuitatem  muni- 
menti  et  ira  Romuli  concitata  ab  ipso  aut  iussu  eius  necatum  esse 
vulgaris  forma  narrationis  est  quam  Livius  i  7,  2  Plutarchus  Ro- 
mul.  10,  1  Dionysius  Halic.  i  87,  4  Diodorus  exc.  viu  4,  2  exiguis 
intercedentibus  differentiis  tradiderunt.  Eandem  secutus  erat  princeps 
omnium  Ennius.  Et  murum  contemnentis  Remi  esse  apparet  excla- 
mationem  (xLvin)  luppiter,  ut  muro  fretus  magis  quamde  manus  vi, 
in  qua  quod  (in  adn.)  dixi  fretus  esse  fretus  es,  id  non  necessa- 
rium  et  fortasse  verum  non  est:  poterat  enim  ita  admirabundus  de 
Romulo  qui  nunc  rex  est  dicere  in  coUoquio  cum  nescio  quo  altero, 
cuius  etiam  responsum  videtur  (xlix)  At  tu  non  ut  sum  summam  ser- 
vare  decet  rem,  quo  is  regerit  vituperationem  Remi  et  regis  curam 
extollit.  Remi  interitum  indicat  l. 

Ad  raptum  Sabinarum  qui  certo  referatur  versus  unus  super 
est  (lu),  de  quo  in  adn.  dixi,  ex  incertis  huc  pertinet  fortasse  v  coU. 
Dionysio  Halic.  n  32,  1  wg  8e  di£^oiqd-ri  zcc  tisqI  t-^v  ccQitayrjv  r&v  TtccQ- 
&iv(av  xal  xa  JtSQi  rovg  ydfiovg  elg  rag  TtXrjGLOicoQOvg  TtoXeig. 

Post  pugnam  Caeninensium  ex  Sabinarum  calamitate  natam  lovi 


CLXIV  n.  DE  LIBRIS  ENISTCANIS 

Feretrio  templuin  a  Eomulo  victore  aedificatur,  vetustissimum  Romae 
(Livius  I  10,  7):  qua  occasione  quos  ludos  Romulus  iustituit  Ennius 
in  annalibus  persecutus  erat  teste  scholiasta  Bern.,  qui  genus  ludorum 
describit  (li).  Ad  quos  quae  praeterea  adscribuntur,  parum  fidei  ha- 
bere  visa  sunt. 

De  bello  cum  ipsis  Sabinis  gesto  non  multum  licet  e  fragmen- 
torum  tenuitate  dispicere:  in  initium  belli  relego  satis  ambiguae  ut 
sentio  sedis  fragmentum  liin:  adiuvant  opinionem  Ovidius  met.  xrv  775 
Tatiusque  patresque  Sahini  hella  gerunt,  arcisque  via  Tarpeia  re- 
clusa  dignam  animam  poena  congestis  exuit  armis.  inde  sati  Curibus 
tacitorum  more  luporum  ore  premunt  voces  et  corpora  victa  so- 
pore  invadunt,  et  Dionysius  Halic.  n  38,  1  (lad-av  6s  rrjv  Ttaqa- 
GK£vr\v  avx&v  Tartog  6  r&v  Sa^ivoiv  ^aGiXsvg  vvxrbg  ava6xrj6ag 
xov  GxQarbv  riys  Sia  r^g  jroj^ag,  nisi  quis  forte  bunc  ex  primo 
citatum  versum  cum  superum  lumen  nox  intempesta  teneret  malit  ad 
exitum  Romuli  et  ad  eam  quae  tum  erat  defectionem  solis  referre: 
cf.  Plutarclius  Romul.  27,  6.  Fr.  liv  Sabinas  in  medios  bostes  se  in- 
ferentes  proclive  est  agnoscere ;  quamquam,  quae  est  liarum  rerum  am- 
biguitas,  etiam  i-aptarum  parentes  dici  poterant  maerentes  flentes  lacri- 
mantes  commiserantes  scil.  fortunam  raptarum  circumire  et  concitare 
civitates,  ut  fere  Livius  i  10,  1  narrat,  sed  non  nego  buius  incerti 
versus,  qui  quod  moris  est  cumulatas  habet  participionim  formas, 
posse  etiam  alias  occasiones  reperiri.  In  his  disceptationibus  si,  quod 
fieri  potuisse  concessi,  incertis  versibus  vii  et  vin 

Quis  pater  aut  cognatus  volet  vos  contra  tueri 
Aversabuntur  semper  vos  vostraque  volta 
locus  erat,  intelligitur  haec  Romani  esse,  fortasse  ipsius  Romuli,  qui 
cum  raptas  ad  consolandum  vocasset  (Macrob.  Sat.  i  6,  16)  eas  mone- 
bat,  ut  cum  Romanis  viris  suis  stare  mallent.  Sed  ut  dixi  haec  mera 
opinatione,  nullo  testimonio  adiuvante  statuuntui-.  Reliqua  h.  e.  lv. 
Lvi.  Lvn  HersiHae  verba  esse  probabile  et  ex  parie  olLm  intellectum 
est.  Ad  rem  facit  haec  ab  A.  Gellio  n.  A.  xm  23, 13  tradita  Cn.  Gellii 
e  tertio  annali  narratio :  Hersiliam,  cum  apud  T.  Tatium  verba  faceret 
pacemque  oraret,  ita  precatam  esse  ^Neria  Martis  te  obsecro,  pa- 
cem  da,  te,  uti  liceat  nuptiis  propriis  et  prosperis  uii,  quod  de  tui 
coniugis  consilio  contigit,  uti  nos  itidem  integras  raperent,  unde  liberos 
sibi  et  suis,  posteros  patriae  pararent/  Ceterum  de  Hersilia  confer 
Plutarchi  Romul.  c.  18  et  19  Dionysium  Halic.  n  45,  2.  Fr.  lvi,  de  quo 
Merula  mirabHia  excogitavit,  Hersilia  sumens  de  suibus  exemplum 
Romanos  Sabinosque  a  pugnando  studet  arcere,  cuius  vim  sententiae 
in  adn.  explicui  Hesiodi  exemplo;  poteram  addere  alia,  velut  Lysiae  si 
sunt  (2,  19)  9'riQLcav  fisv  SQyov  slvai  'bn  aXXrikaiV  ^la  nqursiGQ^ai^  av- 
^•Qiajioig  ds  %Q06r]KSLv  v6(ia)  OQiGai  ro  dinaiov,  et  Cicero  (de  off.  1 11,  34 
coU.  I  23,  81)  duo  genera  decertandi  esse  scribit,  unum  per  discepta- 
tionem,  alterum  per  vim,  Uludproprium  hominis,  hoc  bduarum,  unde 


ANNALIUM  LIB.  E  CLXV 

magis  perspicuum  fit,  apud  Ennium  quoque  duplicem  fuisse  senten- 
tiam,  vi  agere  sues.beluasque  omnes,  homines  decere  disceptationem 
et  rationem.  Eadem  Hersilia  fr.  lvu  videatur  Romulum  et  Tatium 
adhortari,  ut  concordiam  ineant,  vel  si  non  est  Hersilia,  certe  haec 
ad  foedus  Eomulo  cum  Tito  Tatio  ineundum  referenda  sunt  neque 
est  ulla  in  verbis  difficultas. 

Non  plura  de  bellis  Romuli  habeo  quae  exponam:  ac  parcius 
etiam  de  rebus  domi  gestis  dicendum  erit:  de  quibus  unum  Varro  de 
1.  L.  V  55  indicavit,  tribus  a  Romulo  institutas  ac  denominatas  En- 
nium  tetigisse  (lix).  Cui  quod  praemissum  est  fr.  lviu  consuetam 
Romanis  in  rebus  gerendis  formulam  continet,  cui  certam  occasionem 
indagare  non  licet,  nunc  nihil  impedit  quominus  post  foedus  factum 
ad  ea  quae  communi  regno  novabantur,  in  quibus  tribus  institutas, 
refei'amus.  De  Tatii  fabula  vide  Mommsenum  Herm.  xxi  et  qui  nunc 
nuper  de  priscis  tribubus  egit  Holzapfelium  in  C.  F.  Lehmanni  sym- 
bolis  I  (1901)  p.  231.  Tatius  a  Laurentibus  truncatur:  hac  opportuni- 
tate  hunc  a  grammaticis  mirum  quantum  frequentatum  versum  o  Tite 
tiite  Tati  tibi  tanta  tyranne  tulisti  (lx)  elatum  esse  crediderunt  alii 
neque  ego  refragabar,  sed  qui  recte  intelliget  tute  tibi  h.  e.  tu  ipse 
tibi  (cum  omnia  suppeditata  sint  a  nohis,  tute  tibi  defuisse  videare 
Cicero  de  off.  lu  2,  6)  coniungi,  concedet  potuisse  in  verbis  etiam  alium 
sensum  inesse.  Cf.  p.  cliii. 

Romulus  coorta  tempestate  secundum  decretum  lovis  (xxxix) 
in  Olympum  evehitur,  Martis  equis:  hoc  enim  fluxisse  ex  Ennio  credi- 
derim  quod  Horatius  significat  carm.  iii  3,  15  et  Ovidius  fast.  n495 
hinc  tonat,  hinc  missis  abrumpitur  ignibus  aether.  fit  fuga:  rex  patriis 
astra  petebat  equis.  Erepti  regis  desiderium  populus  exprimit  lxi,  qui 
versus  Livio  obversati  esse  videntur,  cum  haec  scriberet  i  16,  3  deinde 
a  paucis  initio  facto  deum  deo  natum  regem  parentemque  urbis  Bo- 
manae  salvere  universi  Bomulum  iuhent;  pacem  precibus  exposcunt, 
uti  volens  propitius  suam  scmper  sospitet  progcniem.  Cf  R.  Ehwaldum 
symb.  ad  hist.  carm.  Ovid.  1892  p.  12,  et  supra  p.  Lxisq.  E  Proculi 
lulii  oratione  restat  lxii.  Proximum  versum  (lxiii)  cui  tribuam 
nescio,  nec  multum  interest;  hoc  tamen  inde  colligitur,  iam  Ennium 
de  Hersilia  in  Horam  Quirini  commutata  cecinisse;  quam  rem  more 
suo  illustravit  Ovidius  met.  xiv  829  sqq. 

De  secundo  annali  pauca  sunt  quae  egeant  enarratione,  cap.  n 
cum  nec  multae  ex  hac  parte  nec  eae  fere  obscuriores  reliquiae  super- 
sint.  Trium  qui  Romulum  deinceps  secuti  sunt  regum  Romanorum 
gesta  perhibentur.  Ac  Numam,  quem  aegre  qui  sapit  in  primum 
annalem  inculcabit,  unum  ex  ipso  libro  allatum  fragmentum  (iv)  de- 
signat,  in  quo  facile  sermonem  Numae  agnosces,  qui  salubria  insti- 
tuta  noluit  aboleri  post  obitum,  quamquam  eius  rei  testimonium  quod 
sciam  non  exstat,  quin  Plutarchus  in  compar.  Lycurgi  et  Numae  c.  4,  6 
de  huius  institutis  ait  ovSe  oXlyov  %q6vov  rj  xccXXiGtr}  nal  diTiaioxdxrj 


CLXVI  n.  DE  LIBRIS  ENNIANIS 

xardataatg  efieivev.  Cuius  institxita,  sacra  maxime,  eniimeravit  Ennius, 
non  explanavit  aut  colore  quodam  poetico  parum  gratam  poesi  ma- 
teriem  distinxit:  siquidem  tenuit  in  reliquis  morem,  quem  superstites 
ex  hoc  genere  versus  (n.  m)  ostendunt.  Quo  liberalius,  puto,  ne  nimis 
parce  videretur  Numae  memoriam  tractasse,  Egeriae  fabulam  con- 
texuit,  cuius  tamen  unus  tantum  et  qui  vix  coniectiu*am  de  Ennii 
narratione  concedit  elegans  versiculus  restat  olli  respondit  stiavis  so- 
nus  Egeriai  (i).  De  qua  quae  Cicero  scribit  de  leg.  i  1,  4,  cum  ridet 
eos,  qui  a  poetis  ficta  pro  veris  habeant,  ncc  duhito  quin  iidem  et  cum 
Egeria  conlocutum  Numam  et  db  aquUa  Tarquinio  apicem  impositum 
putent,  videtur  Ennii  memor  scripsisse,  ex  quo  fortasse  ceteri  re- 
petierunt  haec  de  Egeria  nympha  vel  musa. 

Non  multa,  sed  tamen  paulo  plura  de  Tulli  Hostilii  regno 
ad  nos  pervenerunt,  quonim  pleraque  (vi — xrv)  ad  trigeminorum  cer- 
tamina  pertinent,  pauca  ad  Pufetii  dolos  ac  poenam  (xv.  xvi.  xvn). 
Ac  Fufetii  nomen  (v)  quod  horum  versuimi  agmen  ducere  iussi,  po- 
tuit  ille  dux  etiam  alibi  nominari,  sed  cum  incerta  sit  sedes,  malui 
plenum  nomen  in  principio  narrationis  apponi.  De  singulari  certa- 
mine,  ne  pereant  legiones,  Merula  vidit  deliberari  fr.  vi;  de  qua  deli- 
beratione  pluribus  verbis  ut  solet  egit  Dionysius  Halic.  m  11  et  12, 
el  noirjGaifie&a  iieQei  xivl  T^g  eavxGiv  Gxqaxiag  eKaxeqoi  xbv  ccy&va 
11,  11;  cf.  V  23,  3  6vve^t]6av  ^rj  TCaGaLg  ccTtOKivSvvevGai  xaig  Sv- 
vdfieOLv  aXXa  xqlgIv  avSqdeiv  dcp  Ixari^ag;  Livius  i  23,  9.  Reliqua 
partim  ad  certantes  trigeminos  videntur  referri  (vn.  vm.  ix),  partim 
ad  causam  capitis  Horatio  victori  agendam  ob  necem  sororis.  Hor.a- 
tium  quem  vm  habet  olim  Coclitem  putavi  propter  saltum  et  in  lib.  iv 
posui:  nimc  testimonio  cedens  secundo  restitui  ubi  non  potest  nisi  de 
uno  trigeminorum  intelligi;  quamquam  saltu  quod  de  Horatio  Coclite 
aptissimum  erat  (converso  in  se  gladio  cderi  saltu  profundum  Tibe- 
ris  petiit  non  de  Coclite  sed  de  eo  qui  Coclitis  exemplum  imitatus  sit 
ait  Yalerius  Maximus  iv  7,  2),  de  Horatio  trigemino  minus  commode 
dici  videtur.  Sed  utut  est,  iam  vn  et  vm  se  excipiunt  ita  ut  primum 
Horatius  fugam  simulet,  qua  spem  omnem  Romanorum  evertit;  Eo- 
manas  enim  'speres'  poeta  'nostras'  dixit  usu  Latino,  ac  sententia, 
quae  desiderata  vulgo  interpunctione  obscurabatur,  potuit  vel  evertens 
vel  simili  participio  continuari.  Deinde  idem  occasione  data  revertens 
(saltu  Ingenti  redit  supplevit  Ribbeckius)  iam  singulos  qui  supererant 
Curiatii  aggreditur  (Dionys.  Halic.  ra  20,  2.  3;  Livius  i  25,  7.  8). 
Quorum  uni  minitanti  respondet  (ix).  In  iis  quae  restant,  x  matrem 
significat,  Horatii  puto,  si  suum  in  hoc  libro  locum  iure  obtinet  (olim 
quarto  adscripsi),  quae  quid  fecisse  dicatur  non  apparet,  sed  videtur 
sententia  sic  suppleri  At  sese,  sum  quae  dederat  in  luminis  oras,  Ob- 
tulit  (vel  Obiecit^,  filio  victori  credas,  ut  ei  mater  obviam  iisse  dica- 
tur  quemadmodum  soror  fratri,  et  matris  quidem  fit  mentio  apud 
Dionysium  Halic.  ra  21,  2.  4.   Non  minus  ambiguum  est  xi  Ingens 


ANNALIUM  LIB.  H  CLXVH 

cura  mis  cvm  concordibus  aequiperare,  quae  Horatii  esse  verisimile 
est  in  iudicio  verba  facientis  de  certamine:  nam  hoc  apertum  est  eum 
.non  de  sua  cura  loqui  sed  de  spectatorum  cura  qua  ii  certaminis  vi- 
cissitudines  prosequebantur:  Livius  i  26,  6  ad  quorum  casum  cum 
conclamasset  gaudio  Albanus  exercitus,  Romanas  legiones  iam  spes 
tota,  nondum  tamen  cura  deseruerat,  exanimes  vicem  unius,  quem 
tres  Curiatii  circumsteterant;  Dionys.  Halic.  ni  20,  3.  Atqui  si  ver- 
sus  integer  est,  sententia  non  integra,  quem  si  sic  fere  supplen- 
dum  coniicias  Ingens  cura  mis  cum  concordibus  aequiperare  Me  non 
posse  vident,  tam  concordibus  de  tribus  fratribus  quam  aequiperare 
cum  tertio  casu  iunctum  habeat  quod  addubitetur:  itaque  ut  manca 
est  sententia  fortasse  plura  addenda  sint  in  hunc  modum  Ingens  cura 
mis  cum  concordibus  aequiperare  Coniunctos  animis  unum  non  posse 
viderent.  Sed  quidquid  de  verbis  existimatur,  de  sententia  opinor  me 
nunc  ut  olim  recte  iudicasse.  Atque  haec  Horatius  non  potest  nisi 
coram  iudicibus  extulisse,  ut  discriminis  gravitatem  quo  pendebat  ex- 
toUeret.  Eiusdem  Horatii  se  defendentis  sunt  xii  et  xiii,  quorum  altero 
sponsum  qui  non  recusarit  certamen  suo  arbitrio  cecidisse,  altero  sibi 
iniuriosa  dicta  sororis  in  tam  splendida  victoria  toleranda  non  fuisse 
edit.  Fr.  xiv  clauditur,  opinor,  disceptatio  iuris  in  re  iudicanda,  quam- 
quam  iisdem  verbis  finiri  poterant  vel  illa  quae  ante  initum  certamen 
inter  Albanos  et  Romanos  acta  sunt;  et  est  haec  inde  ab  Homero  (ag 
ot  fiev  roiccvrci  Ttgbg  aklijXovg  ayo^svov)  familiaris  formula  desinendi 
et  ad  res  alias  transeundi.  Cf.  ann.  555  et  Aen.  xi  445.  Livius  x  22,  7. 
Sequitur  fraus  Fufetii  et  crudelis  interitus:  ac  xv  Tulli  verba  exhibet, 
qui  Fufetium  interimi  quam  omnes  eius  "^legiones  ac  populares'  perire 
mavult:  nec  ea  culpa  inquit  Tullus  apud  Livium  i  28,  6  quam  arguo 
omnium  Albanorum  est:  ducem  secuti  sunt-,  et  similia  Dionysius  Halic. 
III  23.  24.  Supplicium  ipsum  editores  viderunt  fr.  xvi.  xvn  describi, 
incertis  quidem,  sed  quae  vere  haud  dubie  in  hunc  librum  olim  re- 
posita  sunt.  Ceterum  hinc  colores  quosdam  duxisse  Vergilium  puto 
(eo  loco,  ubi  et  alia  Enniana  latere  supra  monui  ad  i  fr.  xli)  Aen. 
vni  642  haud  procul  inde  citae  Mettum  in  diversa  quadrigae  Distu- 
lerant  (at  tu  dicUs,  Albane,  maneres!)  raptabatque  viri  mendacis 
viscera  Tullus  Per  silvam  et  sparsi  rorabant  sanguine  ve- 
pres.  Restat  e  Tulli  regno  Albae  excidium,  cuius  rei  fragmina  licet 
ex  eiusdem  Vergilii  imitatione  Aen.  ii  486  sqq.  expiscari.  Ennium  enim, 
quem  non  nominat,  significat  Servius  in  Aen.  1.  1.  de  Albano  excidio 
translatus  est  locus.  Eundem  respicit  in  Aen.  ii  313  plerumque  enim 
ad  tubam  evertuntur  civitates,  sicut  Albam  Tullus  Hostilius  iussit  everti. 
(Cf.  supra  p.  cv).  Itaque  hic  posui  versum  (xvm)  nullo  libri  indicio 
allatum  de  tuba,  quem  item  Vergilius  (Aen.  ix  501)  imitatus  est,  ad 
eum  versum  ut  adscriberentur  illa  testimonia  duo  Vergilii  et  Servii  de 
Albano  excidio. 

Anci  Marcii  res  in  hoc  libro  tractatas  fuisse  fr.  xxn  ex  se- 


CLXVin  n.  DE  LIBRIS  ENNUMS 

cundo  allatum,  quo  condita  ac  munita  ab  Anco  Marcio  Ostia  urbs 
memoratur,  ostendit.  Cui  narrationi  addas  laceri  versus  particulam  ex 
eodem  libro  citatam  i  caerula  prata  (xxi)  et  ex  incei-tis  et  Tiberis 
flumen  vomit  in  mare  sdlsum  (xx),  quod  in  adnotatione  probavi  cur 
ab  Ostia  seiungi  non  debeat.  Fr.  xix  incerti  Hbri  est  et  scripturae  in- 
certae:  quis  marcus  fuerit  nescitur:  Anci  Marcii  nomen  restituerunt; 
quod  etsi  fidem  non  habet,  tamen  ab  hoc  loco  removere  versum  nolui. 
Tertius  annalis  trium  qui  postremi  sunt  regum  Eomanorum 
res  gestas  et  regni  ruinam  comprehendit.  Quod  etsi  ipsis  fragmentis 
non  cogitur,  exigit  tamen  narratio  aequabiliter  in  singulos  libros  dis- 
tributa.  Et  in  tertio  Tarquinium  Priscum  fuisse  tam  certum  est  fide 
testunoniorum  quam  in  secundo  Ancum.  Unde  consequitur  horum  li- 
brorum  descriptio:  ut  enim  primus  initia  urbis  et  Eomuli  regnum,  ita  se- 
cundus  et  tertius  uterque  tres  reges  complexus  est  et  his  tribus  libris  regni 
Komanorum  fata  a  principio  ad  finem  deducta  sunt.  De  qua  distributione 
vide  quae  in  actis  academiae  a.  1886  p.  10  sq.  disputavi.  DeTarquinio 
quaedam  licet  ex  fragmentis  agnoscere,  adventum  eius  Komam  et  omen 
in  itinere  obviam  factum  (i.  ii),  regnum  post  Anci  obitum  a  populo  in 
illum  delatum  (ni.  iv),  denique  mortui  regis  funera  (vm.  ix).  Atque 
omen  quidem  Livius  videtur  non  sine  Ennii  quadam  imitatione  nar- 
rare  i  34,  8  ad  laniculum  forte  ventum  erat:  ibi  ei  carpento  sedenti  cum 
uxore  aquila  suspensis  demissa  leniter  alis  pileum  aufert,  superque 
carpentum  cum  magno  clangore  volitans  rursus  velut  ministerio  divi- 
nitus  missa  capiti  apte  reponit;  inde  suNimis  abit.  In  quibus  adeo  ver- 
sus  quosdam  Clericus  ad  Livii  1.  I.  odoratus  est,  sic  fere  recuperandos 
lovis  ales  Caelo  suspensis  demissa  est  leniter  alis:  Aufert  iUa  apicem 
volitans,  apteque  reponit.  Tum  suhlimis  ahit.  Quod  etsi  non  deterius 
est  quam  quod  nuper  instituerunt,  mihi  non  fit  credibile,  de  qua  re 
alibi  dixi.  Sed  Ciceronem  cum  de  leg.  i  1,  4  tamquam  rem  fictam  a 
poeta  affert  ab  aquila  Tarquinio  apicem  impositum  Ennianae  fabulae 
memorem  fuisse  supra  p.  clxvi  adNumam  et  Egeriam  indicavi:  qui  de 
re  publica  (n  20,  35)  ubi  de  Tarquinio  regnum  adepto  dicit  hanc  fa- 
bulam  memoraverit  necne  vitio  codicis  certo  sciri  non  potest,  sed 
probabile  non  est.  Ad  hoc  autem  prodigium  fr.  i  olim  de  caelo  laevum 
dedit  inclytus  signum  refero  ut  olim,  ipsa  oratione  suadente,  quae 
longius  abest  ab  eo  augurio  quod  Servio  Tullio  puero  accidisse  Li- 
vius  i  39,  1  narrat;  nec  obstat  olim,  quod  etsi  non  uno  modo  explicari 
potest,  fortasse  indicio  est  augurium  ab  Ennio  post  acceptum  a  Tar- 
quinio  regnum  narratum  esse;  inclytus  autem  puto  dicitur  ales,  cuius 
rei  et  totius  sententiae  exemplum  attuli  Petronii  c.  122  (v.  177)  haec 
ubi  personuit,  de  caelo  DelpMcus  ales  Omina  laeta  dedit  pepulitque 
meatibus  auras.  Fr.  ni  et  iv  ex  quo  tenore  supersint,  praeter  Cice- 
ronem  in  adn.  allatum  Dionysius  Halic.  patefaciet  qui  m  49,  1  ita 
scribit  TOiovTog  diq  rt.g  6  TaQXvvtog  riv  xct  6ia  ravrag  rag  airiag  ^&vrog 
te  MaQKiov  navxmv  iyevsxo  'Pwjuatcov  eiticpaveGrarog  nal  reXevxrj6avrog 


ANNALIUM  LIB.  HI  CLXIX 

ixELVOv  Tijg  §a6delag  v%o  ndvtcov  cc^iog  EKQld-vj.  Tarquinius  occisus  lava- 
tur  ab  uxore  (viii),  quam  bonam  feminam  dicit  poeta,  ut  Cicero  Phil. 
III  6, 16  tuae  coniugis,  ionae  feminae.  Funus  Tarquinii  effertur  adfaces 
et  candelas,  id  quod  significat  \ersns prodinuntfamuU:  tum  candidalu- 
mina  lucent  (ix),  quod  moris  fuisse  in  regibus  Vergilius  testis  est  in 
adn.  allatus.  Cf.  Servius  ad  Aen.  v  4.  De  tribus  quae  praeterea  ad 
Tarquinium  ascripsi  fragmentis  ipse  video  rem  esse  satis  ambiguam; 
quae  licebat,  ut  incerta  eius  libri,  segregare  a  reliquis:  nunc  Tarqui- 
nio  ascribo,  cum  non  incommode  ad  Tarquinium  referantur  et  com- 
modius  paulo  quam  ad  Servium  Tullium,  de  quo  alia  quam  res  belli- 
cas  poeta,  ni  fallor,  exposuit.  Et  fr.  v  quidem  nescio  an  vicinae  Lati- 
norum  gentes  dicantur,  quas  illi  contra  Tarquinium  bellaturi  asciverant: 
coll.  Dionysio  Halic.  iii  51,  3  ol  Aaxivoi  .  .  iiprjcpicjavto  njv  te  oheiav 
dvvafitv  i^  aTtdaTjg  TtoXecog  i'£,dyet.v  %al  tS)v  nXirjaioxcoQcov  i&v&v 
td  KQdtiata  TtaQaxaXeiv,  quamquam  etiam  universe  Tarquinius 
dici  poterat  magnas  et  opulentas  gentes  quae  circum  eos  (Eoma- 
nos)  essent  paulatim  sibi  conciliasse:  Dionys.  iii  51, 1.  Etruriam  Eo- 
manis  plene  subactam  cecinit  poeta,  ut  e  vi  colligitur;  quod  quidem 
non  Romani  ducis  verba  continet:  immo  ita  Etruscorum  princeps  mi- 
lites  suos  propter  imminentem  Etruriae  ruinam  adbortari  videtur.  At 
hoc  Etruscorum  bellum  Ennius  Tarquinione  an  Servio  Tullio  ascrip- 
serit  obscurum.  Livius  quidem  Tarquinium  cum  Etruscis  contendisse 
non  tradit,  Dionysius  autem  Halic.  Etruscos  complures  annos  contra 
Tarquinium  bellum  gessisse  narrat  (cf.  m  57,  1  ndaag  tdg  t&v  Tvq- 
Qrjv&v  noXeig  KOivrj  tbv  y.atd  'PcofAatcov  noXefiov  iKcpeQeiv  et  ibid.  3 
^aGiXevg  TaQnvviog  'PcofjiaLOvg  te  Gv^navtag  Ka&onXlaag  Kal  TCaQa  t&v 
6vfifid^a>v  oaovg  idvvato  TrXeiGtovg  naQaXa^av  xtA.),  tandem  gravis- 
simo  proelio  ad  urbem  Eretum  infeliciter  commisso  in  dicionem  Ro- 
manorum  se  tradidisse  m  59,  1  teXevtaia  8e  fidxrj  'Pcofiaicov  xai  Tvq- 
Q7JV&V  iyeveto  noXecog  ^Hqtixov  TcXrjaiov  iv  trj  Ea^ivcov  yrj  .  .  (3)  in 
tavtrjg  trjg  fidyrig  fieyiatrig  t&v  TtQOteQcov  yevofievrjg,  o6ag  TtQog  dXXi^- 
Xovg  i7foXefir}6av,  xd  Pcofiaicov  itQdyfiaxa  ^avfia6xr]v  oOrjv  iitiSoGiv  eXa- 
^e.  Orosius  ii  4,  11  (nescio  unde)  omnia  complexus  scribit  Tarqui- 
nium  Priscum  omnes  finitimos  et  potentes  tunc  Tusciae  duodecim  po- 
pulos  innumeris  concidisse  conflictibus.  Hanc  memoriam  si  Ennius 
secutus  est,  hoc  proelium  aptam  videatur  illi  versui  occasionem  dare. 
Verum  idem  Dionysius  iv  27,3.4  longinqua,  quae  Servius  Tullius  contra 
Etruscos  gesserit,  bella  enarrat:  Livius  i  42,  2  unum  Servii  'cum  Veien- 
tibus  aliisque  Etruscis'  bellum  leviter  memorat,  e  quo  'fuso  ingenti 
hostium  exercitu'  victor  ac  rex  Romam  redierit.  Tertium  denique 
fragmentum  (vii)  non  in  unius  pugnae  narrationem  quadrare  aper- 
tum  est,  sed  non  inepte  contuleris  pugnandi  genus  quod  Dionysius 
Halic.  III  52,  2,  3  descripsit. 

De  Servio  Tullio  restant  omnino  duo  versiculi,  quorum  alter 
(x)  ab  Hertzio  emendatus  quam  sedem  habere  in  tenore  narrationis 


CLXX  n.  DE  LIBRIS  ENNIANIS 

potuerit  in  adn.  indicavi,  altero  (xi)  Dianae  templum  Servio  auctore 
a  Latinis  una  cum  Eomanis  Eomae  factum  significari  videtur  col- 
lato  maxime  Livioi  45, 1.  2  amta  civitate  magnUudine  urbis,  formatis 
omnibus  domi  et  ad  helli  et  ad  pacis  usus,  ne  semper  armis  opes  acqui- 
rerentur,  consUio  augere  imperium  conatus  est,  simul  et  aliquod  addere 
urbi  decus  .  .  .  saepe  iterando  eadem  perpulit  tandem,  ut  Bomae  fanum 
Dianae  populi  Latini  cum  populo  Bomano  facerent,  et  ex  Dionysii 
eiusdem  rei  narratione  rv  25sqq.  ad  Enniani  versus  sententiam  maxime 
accedunt  quae  scribit  25,  3  tig  im&viitav  rjX&ev  tTtKpavig  xi  diaTiQcc- 
'^d^evog  aitaviov  eavrov  fiviqfiriv  roig  e7iiytvo(ievoi.g  KaraXiJtetv. 

Quae  olim  ex  incertis  ad  liunc  librum  addideram  ad  ultimi  regis 
res  pertinentia  nunc  malui  hinc  relegare:  itaque  restat  versus  unus 
ex  hoc  libro  citatus  (xn)  cadum  suspexit  stellis  fulgentibus  aptum, 
quae  posse  de  Lucretia  violata  et  suam  innocentiam  testante  dici 
concedatur  oportet,  cum  fide  affirmare  non  licet. 

Quarti  annalis  qui  notam  praeferat  unus  hodie  exstat  a  Ma- 
crobio  Sat.  vi  1,  17  traditus  versiculus  Bomani  scalis:  summa  nitu/n- 
tur  opum  vi  (n),  e  quo  nec  de  argumento  huius  libri  nec  de  tempore 
quicquam  colligere  licet.  Sed  de  temporibus  ciun  constet  tertium  li- 
brum  in  regni  Romani  exitu  desiisse  (h.  e.  a.  u.  c.  244),  sextum  &b  ad- 
ventu  Pyrrhi  in  Italiam  (a.  u.  c.  472)  initium  cepisse,  consectarium 
fit  quae  media  sunt  in  libros  quartum  et  quintum  aequa  fere  por- 
tione  distributa  fuisse.  Itaque  cum  Cicero  defectionem  solis  quam 
Ennius  memorat  eodem  teste  in  annum  cccl  post  Romam  conditam 
cecidisse  tradat,  qui  annus  dubitari  non  debuit  quin  recte  perscrip- 
tus  fuerit  (cf.  p.  clvii),  necessario  consequitur  ut  versus  Ennii  qui  eam 
defectionem  describit  nonis  lunis  soli  luna  obstitit  et  nox  (iv)  in  quarto 
annali  locum  habuerit.  In  eodemque  iam  confidentius  reponemus  ex- 
pugnationem  Volscorum  urbis  Anxuris,  quam  indicat  versus  Vuls- 
culiis  perdidit  Anxur  (ni):  eam  enim  urbem  a.  u.  c.  348  expugna- 
tam  Livius  tradidit  rv  59;  qui  quod  ibi  scribit  (6)  a4  quem  tumultum 
obstupefacti  qui  adversus  Fabium  urbem  infimam  tuebantur  locum  de- 
dere  scalas  admovendi  plenaque  hostium  cuncta  erant,  repertus  est 
locus  versus  ex  hoc  libro  citati  (n),  quem  sic  supplevi  (temptant  ascen- 
dere  muros)  Bomani  scalis:  summa  nituntur  opum  vi.  Quo  certius  est 
huic  libro  recte  vindicari  versum,  quo  Ennius  expugnatae  urbis  fata 
conclusisse  videatur  (ita)  Volsculus  perdidit  Anxur.  Neque  his  rationi- 
bus  obest  quod  Livius  postea  (v8,  2;  12,  6;  13, 1)  ad  annos  352.  354 
Anxur  descivisse  sed  a  Eomanis  brevi  receptum  esse  narravit. 

Ita  tres  versus  ii.  m.  iv  huic  libro  vindicati  et  suo  ordini  resti- 
tuti  sunt:  qui  si  forte  mediam  partem  occupabant,  ratiocinando  lice- 
bit  fortasse  non  nihil  dispicere  eorum  quae  in  oris  huius  libri  habe- 
bantur.  Etenim  teneo  quod  in  prooem.  1892/93  probavi  versum  Ndlns 
unde  forent  fructus  vitaeque  propagmen  (i)  T.  Quinctii  Cincinnati  re- 
sponsum  esse  ab  aratro  vocati  ut  dictator  esset  sive  consul  (a.  u.  c.  296. 


ANNALIUM  LIB.  IV  CLXXI 

294);  itaque  hoc  in  iv  libri  principio  posui  fidenter.  Cui  narrationi 
de  Quinctio  quod  Livius  m  26,  7  praefationis  loco  praemittit  operae 
pretium  est  audire  qui  omnia  prae  divitiis  Jiumana  spernunt  neque  Jio- 
nori  magno  locum  neque  virtuti  putant  esse,  nisi  uhi  effuse  affluant  opes, 
in  eademque  narratione  comparem  sensum  affert  Dionysius  Halic.  x  1 7 
extr.  id  quoque  coniecturae  dedi  ut  qui  in  promptu  sunt  similis  sen- 
tentiae  versus  Ennii  Audire  est  operae  pretium  procedere  recte  Qui  rem 
Bomanam  Latiumque  augescere  vultis  hac  occasione  natos  putarem: 
sed  quoniam  lioc  certius  asseverare  non  licet  hos  versus  remanere 
iussi  in  incertis  (ix). 

Ab  altera  parte  de  fine  libri  si  quaeritur,  non  ultra  tumultum 
Gallicum  a.  363.  364  egressum  esse  crediderim,  quod  probabiliter 
statuitur,  etiamsi  nullum  testimonium  accedat,  sed  eum  tumultum 
fragmento  putabam  significari  (v)  quod  a  Macrobio  Sat.  i  4, 17  e  sep- 
timo  annali  citatur;  in  quo  credibile  esset  peccatum  esse.  Nam  ut 
poeta,  quod  plerique  statuunt,  in  eo  libro  praeter  Punicum  bellum 
etiam  Gallicos  tumultus,  de  quibus  Polybius  tradit  ii  23sqq.,  tetigerit, 
tamen  quam  in  illo  bello  Galli  obtinuerint  arcem  ego  nullam  invenio. 
Qua  re  lenem  emendationem  numeri  adhibeo  et  e  uii  in  iiii  translatis 
versibus  Eomae  arcem  a  Gallis  a.  u.  c.  364  occupatam  significari  statuo. 

Reliqui  haec  eo  loco  quo  olim  collocaram,  neque  me  aut  alio- 
rum  convicia  aut  Mommseni  humanitas  de  ea  sententia  deiecerunt, 
non  tam  persuasione  veri  quam  quod  nihil  melius  afferri  vidi.  Eib- 
beckium  (mus.  Ehen.  x  p.  276)  non  fugit  cui  rei  haec  verba  maxime 
accommodata  essent,  cum  a  mea  disputatione  profectus  sibi  persuasit 
iis  non  tumultum  Gallicum  anni  364  a.  u.  c.  sed  eius  tumultus  recor- 
dationem  refeni  quam  Gallica  bella  Punicum  primum  excipientia  et 
ab  Ennio  in  septimo  enarrata  facile  suscitare  potuerint:  in  qua  re 
Polybii  verbis  utitur  n  23,  7  ot  iv  tij  'Pafirj  Ttdvreg  TtSQidestg  rjSccv, 
(leyccv  Kal  (po^eQOv  avrotg  'i)7toXa^^ccvovreg  l7ticpeqe6&av  KtvSvvov.  enaSiov 
8e  rovr  eiKorcog,  exi  neql  ralar&v  iYKa&fj^evov  ratg  iljvji^atg  avr&v 
rov  naXaiov  tpo^ov,  quamquam  Galli  quoque  ipsi,  quod  idem  Polybius 
refert  n  22,  3.  4.  5,  illarum  rerum  recordationem  retinebant:  sed  nec 
occasionem  monstravit  qua  ista  commemoratio  pristini  terroris  apta 
fuerit,  nec  haec  verba  universam  periculi  significationem,  quae  est 
utroque  Polybii  loco,  sed  peculiaris  rei  descriptionem  continent. 
Mommsenus  in  quaest.  Rom.  iip.  298  n.  putabat  eosdem  versus  adMu- 
tinae  et  Tanneti  a  Gallis  temptatas  obsidiones  pertinere,  quas  res  cum 
Polybius  iii  40  tum  Livius  xxi  25.  26  ad  a.  536  u.  c.  nan-avit.  Sed 
in  his  obsidionibus,  quas  si  Ennius  memoravit,  in  octavo  potius  an- 
nali  memorasse  quam  in  septimo  videatur,  non  video  a  Livio  aut 
Polybio  res  gestas  afferri,  quae  cum  Ennianis  versibus  contendantur, 
et  imprimis  desideres  summa  arcis  moenia,  quae  Galli  furtim  ascen- 
disse  dicuntur.  Denique  Muellerus  nihil  dicit  nisi  Enniana  sumpta 
esse  ex  incognito  aliquo  embolio  rerum  Gallicarum  quas  primum  bel- 


CLXXn  n.  DE  LIBRIS  ENNIANIS 

Imn  Pumcum  insequentes  Ennius  in  septimo  perhibuisset.  Quam  vim 
verba  Ennii  habeant  ex  Vergilio  maxime  perspicitur  qui  ait  Aen.  vni655 
Atque  hic  auratis  volitans  argenteus  anser 
Porticibus  Gallos  in  limine  adesse  canebat, 
Galli  per  dumos  aderant  arcemque  tenebant, 
Defensi  tenebris  et  dono  noctis  opacae. 
Quibus  addo  quae  sunt  apud  Dionysium  xm  7,  10  ^St]  r&v  rcQa- 
x(ov  ava^E^rjKorcov  xat  rovg  vGreQt^ovrag  avads^Ofisvcov  iva  TtXsiovg 
ysvo^svoL  rore  a7to6(pcc^co6t  rovg  sv  raig  (pvXanatg  Kal  naraXcc- 
^covrca  rb  fovjtta,  av&Qconcov  fisv  ovdslg  Sfiad^sv  xrX,  et  notum  est  in 
hoc  occupationum  genere  custodum  caesorum  saepe  mentionem  fieri 
(Serv.  in  Aen.  ii  166).  lam  in  oratione  non  est  quod  oflfendat;  qua  dicit 
qua  via  h.  e.  quam  ante  temptatam  a  Eomano  vel  Gallo  vel  indica- 
tam  tantum  poeta  prius  descripserat ;  et  quod  est  vigilesque  cruentant 
quo  iure  absolutam  esse  orationem  dicimus  (in  quo  uno  olim  peccavi), 
quae  sic  contiuuari  poterat  lam  paene,  et  sine  particulis  ea  vis  ora- 
tionis  constare  poterat:  ad  Vergilii  verba  supra  allata  arcemque  tene- 
bant  (657)  Sei-vius  adnotat  deest  paene:  nam  prope  tenuerunt;  idem 
ad  Aen.  n  156,  et  saepe  sic  narratui'  ut  factum  esse  dicatur  quod 
tamen  revera  factimi  non  esse  intercedente  alia  re  narratio  ipsa  fidem 
facit  (cf  Diodor.  xxxvn  27  p.  162D.,  Appian.  vol.  i  p.  301,  9  M.),  nec 
raro  videmus  Ennii  versus  integros  sententia  manca  afierri. 

Libro  quinto  qui  compositi  sunt  versiis,  eorum  quattuor  libri 
nota  insigniti  sunt  sed  iidem  nihil  de  argumento  libri  aut  de  ipsorum 
occasione  produnt:  qui  ex  incertis  hunc  locum  nacti  sunt,  eos  aut  in- 
dicata  res  aut  testimonia  quibus  accepti  feruntur  huic  libro  vindicant. 
Quorimi  primum  est  (ii)  bellum  aequis  manibus  nox  intempesta  dire- 
mit,  in  quo  bellum  (h.  e.  proelium)  quod  dicitur  Samnitium  bellum 
esse  Acronis  verba  qui  affert  liquido  demonstrant.  Quae  res  illustra- 
tur  a  Livio  (vn  33),  ibi  ubi  de  primo  bello  Samnitico  ad  a.  u.  c.  411 
dicit  (14)  itaque  Bomani,  cum  et  fluere  iam  lassitudine  vires  sentirent 
et  diei  haud  multum  superesse,  accensi  ira  concitant  se  in  hostem:  tum 
primum  referri  pedem  atque  inclinari  rem  in  fugam  apparuit;  tum 
capi,  occidi  Samnis;  nec  superfuissent  multi,  ni  nox  victoriam 
magis  quam  proelium  diremisset.  Et  si  cui  magis  placeat  verba 
Ennii  ad  ea  referri  quae  Livius  in  tertio  bello  Samnitiima  (x  12,  5) 
ad  a.  u.  c.  456  memoravit  pugnatum  maiore  parte  diei  magna  utrim- 
que  caede:  nox  incertis,  qua  data  victoria  esset,  intervenit 
(cf  eundem  ix  23,  4),  nihilo  secius  in  hoc  libro  versus  suum  locum 
obtinebit:  et  quod  progrediente  aequabiliter  renim  ordine  suadebatur 
huius  testimonii  fide  licet  certius  affirmare,  bonam  partem  huius  libri 
bellis  Samniticis  occupatam  fuisse.  Samnitium  bellum  ancipiti  Marie 
gestum  Pyrrhus  hostis,  Pyrrhum  Poeni  secuti  ait  Livius  vn  29,  2. 

Consimilis  est  non  compar  condicio  vei*siculi  (in)  etiax  aqiiast 
aspersa  Latinis:  cuius  primum  formam  a  me  certissime  restitutam 


ANNALIUM  LIB.  V  CLXXm 

et  stabilitam  arbitror,  sententiam  autem,  de  qua  mirifice  alucinati  sunt, 
aperte  monstrat  exemplum  quod  cum  illo  iunctum  est  apud  Chari- 
sium  Plauti  euax  aspersisti  aquam  (fiU  nuntio) ;  denique  Latinis  quod 
dicit  intelligo  Latinos  populos  qui  toties  rebellantes  toties  victi  a 
Romanis  tandem  domiti  et  in  deditionem  accepti  sunt.  Quorum  bella 
annis  a.  u.  c.  414.  415.  416  gesta  Livius  libro  vui  persecutus  est. 
Itaque  sic  interpretor  versum  Ennii,  Latinis  in  his  bellis  magna  solli- 
citudine  suspensis  nescio  quem  nuntium  vel  rem  prosperam  inexspec- 
tato  accidisse  qua  iis  quasi  aqua  aspergeretur  h.  e.  animus  iam  de- 
positus  redderetur.  Non  contigit  ipsam  ostendere  opportunitatem,  sed 
ne  me  credant  incredibilia  cantare,  indicio  sint  quae  'Camillus  de  La- 
tinis  populis  ad  senatum  retulit'  (Livius  viii  13,  lOsqq.);  ex  cuius 
oratione  nimis  prolixa  haec  satis  sit  attulisse :  (ib)  vultis  crudeliter  con- 
sulere  in  deditos  victosque?  .  .  (16)  vultis  exemplo  maiorum  augere  rem 
Bomanam  victos  in  civitatem  accipiendo?  .  .  (17)  maturato  opus  est 
quicquid  statuere  placet:  tot  populos  inter  spem  metumque  suspensos 
animi  Jiabetis:  et  vestram  itaque  de  eis  curam  quam  primum  absolvi, 
et  illorum  animos,  dum  exspectatione  stupent,  seu  poena  seu  beneficio 
praeoccupari  oportet.  Itaque  huius  fide  versus  obtinemus,  quem  librum 
res  Samniticas  tractare  vidimus,  eius  libri  partem  alteram  Latinorum 
bellis  dicatam  fuisse. 

Tertium  incerti  libri  fragmentum  (v)  cum  nihil  horridius  um- 
quam  lex  ulla  iuberet  Orosii  verba,  quibus  superscriptus  est  hic  versus 
Ennii,  quo  tendat  aperiunt.  Ita  enim  censeo,  potuisse  quidem  versum 
etiam  ibi  locum  habere  ubi  institutum  a  Numa  (vel  a  Tarquinio 
Prisco,  nam  sic  quoque  traditur)  immane  Vestalium  supplicium  pri- 
mum  referebatur,  velut  Plutarchus  Num.  c.  10,  6  cum  ad  mortem  duci 
reas  narrat  i^lGravrai,  de  Ttdvreg  ait  GicoTti]  Kal  %aqane^Ttov6LV  acpQ^oy- 
yoL  ^erd  nvog  deivfjg  narrjcpeiag,  ovd^  e6rlv  ere^ov  d-eafia  go^ixro- 
Tf^ov,  et  Livius  (i  28,  11)  in  supplicio  Mettii  Fufetii  non  omittit 
verbo  carpere  indignam  poenae  crudelitatem,  sed  probabilius  esse  ipsa 
forma  orationis  suadente  Ekkehartum  Ennii  versum  adscripsisse  ad 
eam  rem  in  qua  apud  poetam  ipsum  legebatur.  Hanc  autem  memo- 
riam  Minuciae  Vestalis  damnatae  Orosius  ad  a.  u.  c.  410,  Livius  qui 
eandem  rem  (viii  15,  7)  narrat  ad  a.  417  rettulit:  quem  si  sequi 
licet  apparet  hanc  rem  bella  Latinorum  quae  diximus  exiguo  inter- 
vallo  subsecutam  esse,  ut  dubitari  non  possit  quin  versus  recte  huic 
libro  adscriptus  sit. 

Quae  restant  incerta  sunt  omnia,  etiamsi  ex  hoc  libro  afferan- 
tur.  Nam  spondiazontis  (iv)  Cives  Romani  tunc  facti  sunt  Campani 
ne  origo  quidem  Enniana  satis  certa  est,  quamquam  ne  fictus  habea- 
tur  Censorinus  dissuadet  qui  (priore  loco)  Vergiliano  Lucretianoque 
versibus  hunc  tertium  adiecit,  sed  si  est  Ennianus,  facile  locum  in 
his  finibus  quos  huic  libro  scripsit  nanciscitur.  Sic  enim  Livius  viii 
11, 16  equitibus  Campanis  civitas  Romana  data\  idem  viii  14, 10  Cam- 


CLXxrv  ir.  de  libris  ENm.Nis 

panis  equitum  Jionoris  causa,  quia  cum  Latinis  rehellare  noluissent . . . 
civitas  sine  suffragio  data.  At  ne  umquam  fidentius  iudicemus,  idem 
Livius  etiam  xxm  31,  10  scribit  et  de  trecentis  equitibus  Campanis, 
qui  in  Sicilia  cum  fide  stipendiis  emeritis  Bomam  venerant,  latum  ad 
populum,  ut  cives  Bomani  essent  (a.  u.  c.  539).  Sed  ansatas  mittunt 
de  turrihus  (vn)  in  qua  expugnatione  urbis,  quae  multae  fuerunt  his 
temporibus,  locum  habere  non  potuit?  Non  certius  iudicare  licet  de  vi: 
magnam  miseriam  ita  describere,  ut  etiam  hostes  ad  misericordiam 
movere  dicatur,  commune  genus  sermonis  est,  quod  multa  habet 
exempla:  Ennii  verba  cogehant  hosies  lacrimantes  ut  misererent  quo 
pertinere  dicam  non  reperio,  nisi  quod  et  hoc  de  expugnata  urbe  dica- 
tur,  quam  relinquere  coacti  lacrimantes  cogebant  hostes  ut  misere- 
rent.  Q^od  per  amoenam  urhem  leni  fluit  agmine  flumen  (vm)  Lirem 
esse  et  urbem  Mintumas,  quam  coloniam  Livius  (x  21,  8)  a.  u  c.  458 
deductam  tradit,  Merula  suspicatus  est  non  inepte  sed  non  satis  certo. 

Denique  ut  nihil  praetermittatur,  quod  i  feci  Iniicit  inritatus  tenet 
occasus  iuvat  res,  putavi  ex  singulari  certamine  petitum  esse,  sive  eo 
quo  T.  Manlius  Gallum  perculit  et  occidit  (Livius  vii  10  ad  a.  393) 
sive,  quod  multis  de  causis  probabilius  existimavi,  quo  T.  Manlius  eon- 
sulis  filius  provocantem  equitem  Tusculanum  vicit  et  obtruncavit 
(Livius  vm  7  ad  a,  414,  Claudius  Quadrigarius  apud  Gellium  ix  13), 
quod  accurate  caderet  in  huius  libri  ambitum,  sed  ut  dubitatio  hae- 
reat,  verene  eius  versus  sententiam  accepeiim. 
oap.  m  In   liis  quattuor  libris,   de  quibus  adhuc  egimus,   per    amplos 

hiatus  ac  lacimas  quasi  incerto  vestigio  erravimus.  Sexti  annalis 
narrationem  per  fila  quaedam  retexere  atque  poetae  vim  et  inge- 
nium  sentire  sinunt  fragmenta.  Ergo  ex  mea,  quam  Merula  praei- 
vit,  dispositione  huic  libro  Pyrrhum  licebit  inscribere.  Pjrrho  enim, 
nec  vero  aliis  rebus  praeter  Pyrrhum  hic  liber  dicatus  est:  licet  ver- 
sum,  qui  ipsum  Pyrrhi  nomen,  vel  Burri  more  Enniano,  exhibet  (iv), 
e  quinto  Nonius  p.  226,  30  laudaverit,  cuius  tamen  testimonio  in 
promptu  est  quod  opponatur  Eesti,  qui  p.  170,  33  Th.  fr.  m,  quod 
cum  illo  perquam  probabiliter  Merula  coniunxit,  e  vi  annali  citavit: 
accedit  quod  etiam  reliqua,  quae  aflfemntur  e  sexto,  fere  sua  sponte 
se  hiiic  argumento  accommodant.  Porro  qmdquid  de  quarto  quintoque 
libro  statuetur,  in  quibus  non  vereor  ut  disponendo  multum  a  vero 
deflexerim,  a  septimo  bella  Punica  inchoari  satis  certa,  quae  infra 
explicabo,  indicia  monstrant. 

Exorsum  esse  librum  ab  eo  quem  primum  posui  versu,  Cicero 
apud  Quintilianum  vi  3,  86,  licet  editores  non  viderint,  non  obscure 
prodiderat.  Unde  colorem  duxit  is,  a  quo  Lucretius  quintum  de  na- 
tura  renmi  incepit,  quis  potis  est  dignum  pollenti  pectore  carmen  Con- 
dere?  Cf.  etiam  Ausonius  Mos.  298  quis  potis  innumeros  cultusque 
kahitusque  retexens  Pandere  tectonicas  per  singula  praedia  formas? 
Ergo  huic  libro  peculiare  quoddam  prooemium  non  defuit,  ut  praeter 


ANNALIUM  LIB.  VI  CLXXV 

primum  septimo,  decimo  et  ut  videtur  etiam  sexto  decimo.  Sed  his 
libris  dum  vindico  exordium,  ceteris  non  abiudico:  nisi  quod  indi- 
cium,  quo  adiuvem  suspicionem,  nullum  invenio.  E  consessu  quodam 
deorum  residuum  videtur  fr.  ii:  qualem  consessum  difficile  est  divi- 
nare  cui  maxime  parti  poeta  admiscuerit.  Sic  potuit  vel  in  media 
pugna  aliqua  deorum  auxilium,  quo  alterutri  parti  felicius  verteret 
certamen,  ascisci.  In  re  incerta  ad  principium  libri  versum  ascripsi, 
quemadmodum  Homerus  nonnumquam  in  ipsis  librorum  initiis  deo- 
rum  contionem  expandit.  Cf  II.  iV  1  sqq.  vm  1  sqq.*)  Indicto  bello 
Tarentini  'Graium  hominem,  regem,  nomine  Burrum'  arcessunt  (m. 
iv):  qui  'cum  imperium  orbis  agitaret  et  Eomanos  potentes  videret', 
Apollinem  de  incepto  suo  consuluit.  Eius  auctoritate  ancipiti  et  am- 
bigua  imprudenter  fretus  (v.  vi)  '^cum  totis  viribus  Epiri  Thessaliae 
Macedoniae  incognitisque  in  id  tempus  elephantis'  in  Italiam  advenit. 
Cf.  Florus  epit.  i  13,  6.  Ac  Pyrrhi  elephantos  eo  versiculo  quem  de 
elephantis  elatum  Servius  in  Aen.  iv  404  testatur  it  nigrum  campis 
agmen  (lib.  inc.  xiv)  dici  conicias.  Cf.  ann.  607  et  Varro  de  1.  L.  vn  39. 
Pyi-rhus  autem  cum  iuventutem  Tarentinam  insolentem  antea  militiae 
ad  arma  cogeret  eamque  invidiam  '^satellitum  quorundam  regiorum 
intemperies'  augeret,  inde  Tarentinorum  civium  taedia  ac  querelae 
occultiores  ortae:  ccTtetjts  6'  avtotg  kccI  TCQog  avfntoGia  kccI  Kcofiovg 
cc'd'QOi^£a&ai,  Kal  rovg  vecoreQOvg  ev  xoig  onXoig  a6nei6&ai  ineXevev  i) 
dirjfieQevei,}'  xata  rrjv  ayoQccv.  mg  de  riveg  ai&ofievoi  ro-uTOig  vnefpQTi- 
6av,  cpQOVQOvg  en  r&v  olxeicov  Karearrj^ev,  co6xe  (irjdeva  ei,Levai  rniig  no- 
kecog.  01  ds  rovroig  re  Kal  ry  %OQr\yia  r&v  rQOcp&v  §aQvv6ficV0i  .  . 
fji.ereyivco6KOV  de6n6rov  Kal  ov^l  6vfifjLd%ov  rov  TIvqqov  miQcofievoi:  Zo- 
naras  VIII  2  p.  109Bonn.  Cf.  Plutarchus  Pyrrhi  c.  16  et  Appianus  exc. 
Samnit.  i  p.  37M.  Huc  igitur  refero  fr.  vii.  Romae  interea,  quod  con- 
dicio  rei  exigebat,  apparatus,  ut  Florus  1.  c.  ait,  horribilis:  de  quo 
paulo  plura  Orosius  iv  1,  2.3  tradit:  bellum  ingens  exortum  est  (TaiYen- 
tinum  dicit).  Bomanos  qui  quantique  hostes  circumstreperent  perme- 
tientes  ultima  adegit  necessitas  proletarios  quoque  in  arma  cogere  hoc 
est  eos  qui  in  urbe  semper  sufficiendae  prolis  causa  vacabant  militiae 
adscrihere.  Cum  Orosio  convenit  Augustini  de  civ.  dei  m  1 7  narratio, 
qui  ubi  res  quae  bello  Tarentino  proxime  antecedebant  perstrinxit, 
tum  vero  inquit  tam  multa  hella  ubique  crebruerunt,  ut  inopia  militum 
proletarii  illi,  qui  eo  quod  proli  gignendae  vacabant  oh  egestatem  mili- 
tare  non  valentes  hoc  nomen  acceperant,  militiae  conscriherentur :  ac- 
citus  etiam  a  Tarentinis  Pyrrhus  rex  Graeciae  tum  ingenti  gloria  cele- 


*)  Quod  versum  ann.  lib.  inc.  lxxxvih  contra  carinantes  verba  atque 
obscena  profatus  hic  interposueram,  quibus  Postumium  significari  vellem, 
qui  legatus  ad  Tarentinos  missus  cum  ab  iis  insultatus  esset  quae  mali 
ominis  essent  iis  regessit  (Dionys.  Halic.  exc.  xix  5,  6.  Zonar.  viii  2,  3), 
quamquam  fortasse  ineptum  non  erat,  malui  nimis  incerta  re  in  incertis 
haberi. 


CLXXVI  n.  DE  LIBRIS  EKNLOIS 

hratus  Bomanorum  hostis  effectus  est.  Nec  tamen,  ciim  Orosius  sua  ab 
Augustino  mutuatus  videatur,  multum  ei  consensui  tribuo,  Augusti- 
nus  vero  fere  non  dubito  quin  in  ea  re  auctoritatem  Livii  sequatur, 
ad  quem  magnam  partem  eorum  quae  ibi  narrat  Augustiuus  redire 
e  Livii  librorum  xi  et  xii  periocbis  colligitur.  Quam  ob  rem  si  alia 
non  accederent,  sufficeret  baec  Augustini  memoria,  ut  eos  quibus  pro- 
letarios  in  praesidium  urbis  armatos  narratur  versus  Ennianos  (vin) 
in  boc  loco  reponeremus,  quo  eos  rettulisse  iam  Freinshemius  supplem. 
Liv.  II  c.  22  videtur.  Verum  succurrit  tertium  de  proletariis  ad  mili- 
tiam  vocatis  Cassii  Heminae  testimonium  apud  Nonium  p.  67,  22 
Cassius  Hemina  annali  lib.  ii:  tunc  Marcus  praeco  primum  proletarios 
armavit.  Insidentem  verbis  labeculam  infeliciter  Marius  primum  con- 
sul  emendando  Freinshemius  ad  Flor.  m  1,  13  temptavit.  Maculam 
abstersit  leni  manu  Lipsius  ant.  lect.  iv  17.  v  22  in  hunc  modum: 
Marcius  praetor:  illud  praetermisit,  quem  Marcium  vellet  intelligi. 
Ipse  dum  circumspicio,  ad  quem  ea  pertineat  memoria,  incido  in  Q. 
Marcium  Philippum,  qui  a.  u.  c.  473  cum  L.  Aemiho  Barbula  consul 
fuit.  Quorum  hic  'qui  iam  in  Samnium  ad  exercitum  profectus  fuerat', 
ubi  Romae  bellum  cum  Tarentinis  decretum  est,  in  agro  Tarentino 
castra  ponere  iubetur.  Cf.  Dionysius  Halic  exc.  xix  6  p.  235  K.  Zo- 
naras  vm  2,  5.  Igni  ferroque  Orosius  inquit  vastat  omnia,  plu- 
rima  expugnat  oppida:  ac  similiter  Zonaras  1.  1.  rrjv  ^aQav  avtwv 
iXstjXarsi  v.ai  scp&eiQEv.  ol  6s  ln£h,riX&ov  fiiv,  o^A.'  irQccTtrjaaVy  co6rs  rovg 
'Pcofialovg  ttjv  rs  ^coQav  avr&v  aSs&g  jtOQd-TJGai  nai  xiva  -ji^stQOKSaG&ai 
(pQOVQia.  Quare  vide  an  ad  Aemilium  possit  versus  et  detondit  agros 
laetos  atque  oppida  cepit  (lib.  inc.  xxxra)  pertinere,  quamquam,  quod 
infra  dicam,  etiam  aUa  eius  versus  sedes  in  promptu  est.  Paulo 
confidentius,  quoniam  ex  hoc  annali  citatur,  ad  idem  belli  Tarentini 
quasi  prooemium  fr.  ix  revoco,  ut  in  subitis  quales  Aemilius  fecit 
praedationibus  locum  nanciseatur  suum.  Sed  ibi  dum  Aemilius  ver- 
satur,  Marcius  rebus,  ad  quas  missus  erat,  Etruscorum  nondum  per- 
actis  Romam  redit  accitus  ut  videtur  a  senatu,  qui  'expectatione 
Pyrrhi  solUcitus  praesidia  undique  conquirebat'  (cf.  Freinshemii 
supplem.  Liv.  n  21):  triumphat  de  Etruscis  (a.  u.  c.  473  K.  April.), 
ac  deiuceps  urbis  custodiam  moderatur,  primum  consul,  quando  non- 
dum  praeterierat  annus  consularis,  postea  (a.  u.  c.  474)  praetor:  ut 
non  seorsum  a  nostra  sententia  Cassius  Hemina  a  praetore  Marcio 
conscriptos  proletarios  tradiderit,  nisi  quod  Herm.  Petrus  hist.  Rom. 
reliq.  a.  1870  p.  103  non  praetor  ex  pra£co  sed  pro  consule  efficien- 
dum  statuit.  Favet  sententiae  quod  Zonaras  vin  3,  3  misso  contra 
Tarentinos  Laevino  partem  copiarum  in  urbe  relictam  commemorat; 
eam  haud  dubie,  quam  Marcius  sive  praetor  sive  pro  consule  regebat. 
Consules  certe  qui  Marcio  Aemilioque  successerunt  uterque  in  castra 
profecti  erant,"  Laevinus  uti  dixi  contra  Tarentinos,  Ti.  Coruncanius 
in  desertam  ab  Marcio  Etruriae  provinciam:  unde  et  ipse  post  pugnae 


ANNALIUM  LIB.  VI  CLXXVH 

Heracleensis  infelicem  exitum  ad  praesidium  urbis  revocatur.  Cf.  Zo- 
naras  vm  4  p.  114.  Post  pugnam  Heracleensem  Pyrrhus  'interemptos 
cremavit  captivosque  indulgenter  habuit  et  sine  pretio  restituit  mis- 
sisque  legatis  in  urbem  omni  modo  adnisus  est  ut  facto  foedere  in 
amicitiam  reciperetur.'  Ex  bac  Flori  (ep.  i  13,  15)  narratione  proxi- 
morum  fragmentorum  (x — xvi)  nexum  progressumque  licet  animo  in- 
formare.  Ac  fr.  x  Columna  multa,  de  qua  infra  delibavi  quaedam, 
doctrina  illustravit,  quo  pertinerent  versus  nec  ipse  nec  Merula  aut 
editor  Lipsiensis  persensit;  de  classe  enim  sub  initium  belli  Punici  a 
Romanis  exstructa  cogitant;  quare  Merula,  qui  a  septimo,  non  ut 
Columna  a  sexto,  ea  bella  incipere  statuit,  mutato  numero  fragmen- 
tum  in  eum  librum  transtulit.  Quo  quid  Ennius  exomarit,  potuit  cum 
is  quem  ipse  secutus  est  Homerus  tum  reliqui  qui  simile  versuum  orna- 
mentum  adhibuerunt  poetae  posteriores  docere.  Itaque  Homerus  ait 
ibi  ubi  in  funere  Patrocli  versatur  (II.  xxiii  114)  ot  6^  laav  vloxo- 
fiovg  neXe%eag  ev  %eQ6lv  eypvxeg  GeiQccg  x  evTtleyixovg'  TtQO  d'  ccq  ovQilsg 
aiov  avx&v'  noXXa  d  avavxa  ndxavxa  nccQavxd  xe  doxfiid  x  ijXd^ov. 
ccXX  or£  drj  nvrjfiovg  nqoSel^av  noXvnlSaKog  "ISrjg,  avxin  ccQa  dQvg 
vtpiKOfiovg  tavarjnet  yaX%St  xd\xvov  eneiydixevoi,'  xdx  Se  \ieydXa  Kxvneov- 
6ai  ninxov  nxX.  Quo  artificio  bis  usus  est  Vergilius,  et  de  sepultura 
Miseni  Aen.  vi  179,  quem  locum  cum  Ennianis  versibus  Macrobius 
Sat.  VI  2,  27  composuit,  et  de  rogo  Pallantis  (Aen.  xi  134):  per  sil- 
vas  Teucri  mixtique  inpune  Latini  erravere  iugis.  ferro  sonat  alta 
hipenni  fraxinus,  evertunt  actas  ad  sidera  pinus,  rohora  nec  cu/neis 
ei  olentem  scindere  cedrum  nec  plaustris  cessant  vectare  gementihus 
ornos.  Neque  ab  ea  forma  principum  poetarum  usu  quasi  sancita  aut 
Silius  X  529  de  Aemilii  Pauli  (sparsoque  propinquos  agmine  proster- 
nunt  lucos,  sonat  acta  hipenni  frondosis  silva  alta  iugis  eqs)  aut  Sta- 
tius  Thebaide  vi  90  de  Archemori  funere  (sternitur  extemplo  veteres 
incaedua  ferro  silva  comas  eqs)  deflexit.  Itaque  noli  dubitare,  quin 
Ennii  quoque  versus  illi  ad  rogum  in  eo  proelio  caesorum  pertineant, 
quos  Pyrrhus  tam  suos  quam  Romanos  concremari  iussit.  Cf  Florus 
1. 1.  interemptos  cremavit  et  Eutropius  ii  11  caesos  sepelivit.  Post  eam 
pugnam  Pyrrhus  memorabilem  quam  Orosius  iv  1,  14  conservavit  in- 
scriptionem  (xi)  in  templo  lovis  Tarentini  affixit.  Dein  legati,  inter 
quos  Fabricius,  de  redimendis  captivis  ad  Pyrrhum  mittuntur:  redditi 
sine  pretio  (xii)  'redinunt  in  patriam',  ut  ait  Ennius  (lib.  inc.  xv), 
quamquam  de  eius  sede  versiculi  nihil  affirmo  confidentius.  Liberatos 
autem  sine  pretio  captivos  Livius  quoque,  cuius  nan-atio  e  periocha 
lib.  XIII,  e  Floro  (i  13,  15),  Eutropio  (ii  12),  Aurelio  Victore  (de  vir. 
ill.  35)  hauritur,  et  Dionem  secutus  Zonaras  viii  4  p.  116  perhibue- 
i'unt.  Contra  Dionysius,  si  quidem  ab  eius  auctoritate  Appianus  exc. 
Samn.  10  p.  41,  15  M.  et  Plutarchus  Pyrrhi  c.  20,  5  pendent,  ita  tradit, 
non  redemptos  esse  captivos,  sed  ad  Saturnalia  tantum  celebranda 
cum  legatis  Eomam  redisse  eo  pacto,  ut  nisi  interea  pax  a  Romanis 

Ennius  ed.  Vahlen.  m 


CLXXVin  n.  DE  LIBRIS  ENNIiNIS 

constitueretur  in  Pyrrhi  castra  reverterentur.  Sed  idem  Dionysius 
(exc.  XIX  13)  et  qui  illum  sequuntur  Appianus  exc.  Samn.  et  Plutar- 
chus,  id  quod  cum  illa  re  artissime  cohaeret,  post  irritam  demum 
Cineae  legationem  Fabricium  de  redimendis  captivis  missum  esse  com- 
memorant.  Non  item  Ennius,  si  quid  de  Ennio  licet  e  Livii  memoria 
coUigere,  quem  cum  periocha  lib.  xni  tum  Eutropius  (n  12)  persua- 
dent  Cineae  legationem  altera  Fabricii  posteriorem  exhibuisse.  Nec 
denegata  iam  a  Romanis  pace  Pyrrhum  credibile  est  dimisisse  sine 
pretio  captivos,  contra  illud  etiam  repudiatis  Cineae  condicionibus 
prudenti  consilio  egit,  quod  captivis  cum  redeundi  necessitate  ni  in- 
terea  pax  fieret  Eomam  proficisci  permisit.  Quare  cum  eam  redeundi 
condicionem  ab  Ennio  alienam  esse  et  ex  ipsis  versibus  (xn)  appareat 
et  indicetur  ab  eo,  cui  luculentum  fragmentum  debemus,  Cicerone  (de 
off.  I  12,  38),  inde  consequens  est,  ut  apud  Enniura  ei  rei  irritam 
Cineae  legationem  non  antecessisse  arbitremur.  Liberatis  igitur  cap- 
tivis  Pyrrhus  Cineam  oratorem  Romam  misit  de  pace.  Romanos,  cum 
iam  in  eo  esset  ut  ratas  haberent  condiciones  Pyrrhi,  ab  eo  consilio 
Appii  Claudii  oratio  revocavit,  e  qua  duo  restant  frustula  Enniana 
(xm.  xrv).  Quare  sine  pace  redit  orator  (Cineas  haud  dubie)  et  regi 
rem  refert  (xvi):  in  cuius  mentem  apprime  convenire  mihi  visus  est 
versus  aut  animo  superant  (xv),  cuius  sententia,  quamquam  verba  non 
contigit  ut  certo  restituerentur,  non  potest  obscura  esse.  Nimirum 
Romanos  ait  Cineas  primi  proelii  calamitatem  spernere  animoque 
superantes  ad  experiendam  porro  belli  fortimam  propensiores  quam 
ad  pangendam  pacem  esse.  Cui  Pyrrhi  Cineaeque  coUoquio  licet  for- 
tasse  etiam  hunc  versum  qui  vincit  non  est  victor  nisi  victus  fatetur 
(lib.  inc.  XXXI )  accommodare,  sive  hoc  Pyi-rhus  dicit  sive  Cineas,  vic- 
toriam  scilicet  Heracleensem  non  fuisse  victoriam,  quoniam  Romani 
se  victos  non  faterentm-.  Sed  quae  est  harum  rerum  natura  ambigua 
et  incerta,  habeo  etiam  alteram  occasionem  cui  illam  sententiam  ap- 
plicare  liceat. 

Asculi  pugnam  unum  significat  indicium  de  Decio,  ut  mihi  visum 
est,  nepote,  qui  apud  Ennium  patris  avique  exemplo  dis  manibus  se 
devoverit.  Quam  rem  notiun  est  a  nullo  scriptore  memofari  praeter 
Ciceronem  (Tusc.  i  37,  89  et  de  fin.  n  19,  61 :  cf.  Ereinshemii  supplem. 
Livii  m  42),  quem  credibile  est  eam  memoriam  ex  Ennii  annalibus 
hausisse.  Ut  nihil  obstet  quominus  has  preces  quas  fr.  xvn  refert  De- 
cii  esse  existimemus. 

Restant  duo  fragmenta  (xvm.  xix),  quae  fere  non  dubito  quin 
e  rebus  ad  Beneventum  gestis  deprompta  sint.  Ita  enim  Plutarchus 
de  Pyrrho  ad  castra  Romana  proficiscente  c.  25,  2  67CEvdav  ovv  6  Hvq- 
Qog  ijti&s6&cct  tovroig  tzqIv  h.dvovg  ijtsX&siVy  avdQag  rs  xovg  XQarle- 
rovg  nal  r&v  &rjQia)V  ta  fiaiifiaraTa  Xa^oiv  vvKTog  &Qfi}]6sv  ijil  rb 
^rQaroTCsdov.  nsQuovri  Ss  avrm  (laKQccv  nal  da6stav  HXaig  666v  ovk 
ccvtiexs  ra  cp&ra  nal  nXdvai  roig  erQaricoraig  6vvsrviov'   nal  nsQi 


ANNALIUM  LIB.  VH  CLXXIX 

xavrcc  ytvofiivrjg  StaTQi^ijg  ■^'  rs  vv^  iniktTis  Kccl  naraipav^g  rjv 
«fi'  Tj^iQcc  rotg  itoXsfiiotg  insqiofiLSvog  ccnb  r&v  ax^wv,  &ars 
d^OQV^ov  TtoXvv  nal  KtvrjGtv  TcaQaCxstv.  Quibus  etiam  nunc  puto  versus 
duo  qui  restant  ex  hoc  libro  citatos  satis  declarari,  quamquam  qui 
tertius  erat  lumen  .  .  .  scitus  agaso,  qui  egregie  ad  hanc  sententiam 
faciebat,  codicis  testimonio  ex  vi  in  xvi  transferendus  erat.  M'  Curii 
praeconium  a  Cicerone  relatum,  quo  olim  huius  libri  reliquias  non 
inepte  opinor  claudendas  censui,  quoniam  nulli  libro  adscriptum  est, 
malui  nunc  in  xn  ponere,  ut  ibi  habeat  paene  eam  vim  quam  volui 
ei  in  hoc  exitu  belli  Tarentini  esse. 

Res  Punicas  Ennius  tribus  libris,  nisi  me  fallit  opinio,  ab- 
solvit,  quorum  unum  in  primo,  duos  octavum  et  nonum  in  secundo 
bello  consumpsit.  Neque  enim  primum  bellum  praeteriit  omnino,  ut 
non  potuit  apte  tam  amplam  tantaeque  gravitatis  materiam  praeter- 
ire  praesertim  in  carmine  perpetuo,  quale  annales  fuisse  vel  nomen 
indicio  est.  Potuit  in  hoc  bello  compendiosius  versari,  ut  exponeret 
res  graviores,  leviores  aut  omitteret  aut  quantum  nexui  rerum  ser- 
viebat  perstringeret,  quoniam  in  eo  argumento  non  ita  multo  ante 
operosius  Naevius  elaborarat.  Nam  Ciceronem  non  puto  tantum  re 
praestare  quantum  verbo  dicit,  cum  Ennium  Naevii  causa  'omnia 
bella  persequentem  primum  illud  Punicum  acerrimum  bellum  reli- 
quisse'  memorat  Brut.  19,  76  (vii  fr.  i).  Cuius  verbis  obtemperari 
vetant  quaedam  quae  hodie  supersunt  fragmenta.  Non  dico  eum  ver- 
sum  quo  sine  libri  ac  poetae  indicio  Cicero  de  inv.  i  19,  27  utitur 
Appius  indixit  Karthaginiensibus  hellum  (vi),  qui  quidem  si  Ennii  est 
non  potest  non  ad  priraum  bellura  Punicum  pertinere.  Cf.  Zonaras 
VIII  8  p.  132,  Polybius  i  12  et  praecipue  Livius  xxxi  1,  4  a  condita 
urbe  ad  App.  Claudium  consulem,  qui  primum  hellum  Carthaginiensihus 
intulit.  Nec  nimis  obdurescam  aut  in  fr.  x,  quod  etsi  ex  octavo  Ennii 
aflfertur  a  Nonio  p.  151,  24,  mihi  vixdum  dubium  est  quin  a  Merula 
recte  in  hunc  librum  translatum  sit,  aut  in  fr.  vn  Hugii  opinione,  cum 
a  Macrobio  Sat.  vi  1,  22  e  sexto  citetur,  huic  annali  restituto.  Quod 
ille  firmare  potuit  vel  hoc  Polybii  loco  i  19,  2:  avala^av  (Hannonem 
dicit)  Ta  rs  •d^riQta  tisqI  Ttsvrrinovxa  rov  ccQtd^fiov  ovra  Kat  rr]v  Xontrjv 
dvvafitv  anaCav  TtQofjys  %ara  anovSrjv  sk  rr^g  'HQanXstag,  ■TtaQayysi- 
Xag  rotg  Nofiad tKOtg  tmtsvGt  TtQOTCOQSvsG&at  %al  6vvsyyt6aat 
To5  ^a^axi  rS)v  ivavricov  iQS&i^stv  %al  7tstQa6&at  rovg  tmtsig  avr&v 
i'K%aXsi6d'at  naitstra  TcdXtv  iKKlivaStv  ccno^coQStv  scag  av  avra  Cvfi- 
fii^coGt.  Quo  nisus  ego  (nam  Ribbeckius  qui  contra  dixit  mihi  non 
persuasit)  ad  initium  belli  rettuli  versum,  quem  propter  multiplicem 
in  hoc  bello  Numidarum  equitum  usum  (cf.  Liv.  xxi  29.  45)  non  nego 
etiam  in  alia  parte  eius  libri  haberi  potuisse.  Mitto  nunc  etiam  fr.  xiu, 
quo  infra  revertar.  Quae  certissimo  indicio  Ennium  illud  bellum  nec 
praeterisse  omnino  nec  nimis  parce  tractasse  ostendunt,  haec  duo 
sunt  e  septimo  annali  allata  fragmenta  xi.  xu,    quibus  ut  apertum 


CLXXX  n.  DE  LIBRIS  ENNLA.NIS 

est  ita  neminem  editorum  fugit  naves  regendi  exercitia,  qualia  fere 
in  limine  belli  rudes  liuius  artis  Romani  instituerint,  depingi.  Rem 
et  confirmat  et  illustrat  Polybius  i  21,  1  oi  6s  ra  TtXrjQcojiara  avva- 
d'Q0i6avTEg  idldaGKov  iv  xfj  yij  iio>7t7iXaretv  rov  rqonov  rovrov'  na&i- 
6avr£g  £7ti  r&v  eIqe6i&v  iv  rrj  xeqGco  rovg  avSQag  xtjv  avrrjv  s^^ovrag 
xdh,iv  xaig  ijt  avr&v  xav  TtXoiav  Kad-idQaig,  fiiaov  ^'  iv  avxotg  Grr]- 
GavxEg  xov  keXevGx-^v,  afia  Ttdvxag  ccvantTtxEtv  icp  avrovg  ayovrag  xdg 
%EtQag  Kat  itdXtv  TtQOVEvEtv  i^cod^ovvrag  ravxag  GvvEi&t^ov,  aQ^EOd-ai  rE 
Kat  XriyEtv  r&v  xtviqaEcov  TtQog  rd  xov  k£Xev6xov  naQayyiXfiara.  Quae 
accurate  vel  in  genere  exercitiorum  cum  Ennianis  versibus  conspirant. 
Cf.  Diodori  exc.  L  xxm  2  p.  316  sq.  Dind.  Quare  quod  supra  tetigi 
noli  dubitare  duobus  istis  tertium  adiicere  id  quod  illis  praeposui 
fr.  X.*)  Ex  qua  Ennii  narratione  Vergilius  colores  quosdam  in  suam 
aliquam  naumachiam  desumpsit,  si  quidem  Servius  Ennii  memor,  ut 
puto,  Aen.  v  114  baec  adnotavit  ad  x  adscripta  Punico  bello  primum 
naumachias  ad  exercitium  instituere  Eomani  coeperunt,  postquam  pro- 
harwnt  gentes  etiam  navali  certamineplurimumposse:  ad  quam  rem  in  hoc 
certamine  plurimum  adludit  poeta.  His  tribus  fragmentis  praemisi  nunc 
alionun  auctoritati  cedens  non  nimis  fidenter  vm  et  ix,  quorum  illud 
ex  VII  affertur,  hoc  incerti  libri  est :  et  illud  quidem  explicari  fortasse 
potest  his  quae  Polybius  i  20,  15  scribit  iv  ro  di]  xatQa  r&v  RaQyri- 
Sovicov  %ard  xbv  TtOQd^fibv  inava^/^-ivxcov  avrotg^  Kal  fitdg  vEoag  iiaxa- 
q)QdKxov  8td  rr]v  rtQO&vfiiav  nQOitE6ov6r]g  (Q6r  inoKEiXaeav  yEvi^&ai 
xotg  Pcofiaiotg  vno%£iQtov^  ravrrj  naQaSeiyfiaxi  iQcofiEvot  xoxe  nQog  xav- 
xrjv  inotovvxo  xrjv  xov  navxbg  6r6Xov  vavntjyiav,  quibus  deinceps  ad- 
nectit  prima  quae  Romani  ad  acceptum  specimen  constructis  navibus 
remigandi  exercitia  instituerint,  quae  supra  attuli  et  cum  Ennianis 
versibus  composui.  De  altero  maior  est  dubitatio,  et  ut  omittam  quae 
idem  Polybius  i  23  refert  in  Duilii  victoria  navali  Hannibalis  ducis 
navem  praetoriam  magni  pretii  captam,  in  iis  quae  i  46.  47  tradidit 
de  audacia  Hannibalis  Rhodii  in  obsidione  Lilybaei  una  nave  intran- 
tis  in  portum  et  incolumis  exeuntis  et  de  aliorum  similia  temptantium 
ausis  plura  sunt  quae  ad  alterum  utrum  horum  versuum  aut  ad 
utrumque  ascisci  potuerint:  haec  affero  47,  5  icp'  a  (jcofiaxt^  rsrQTq- 
Qr}g  EKrQiyovaa  vvKrbg  ind&t^E  Kal  rotg  noXEfiiotg  vnox^iQtog  iyivEro, 
6ta(piQov6a  xfj  Kara6K£v'^  rrjg   vavnrjyiag'  r]g  oi  'Pcofiatot  KQax'r}6av- 

*)  Ut  tamen  admoneam,  quo  magis  appareat  quam  caute  in  his 
rebus  iudicandum  sit,  potuisse  hoc  quidem,  ut  est  ex  viii  allatum,  etiam 
in  bello  Hannibalico  locum  adipisci,  si  quidem  Livius  haec  tradit  ad  a.  544 
(xxvi  51,  5  sq.)  hunc  orclinem  laboris  quietisque,  quoad  Carihagine  morati 
sunt,  servarunt.  Bemigium  classicique  milites  tranquillo  in  altum  evecti 
agilitatem  navium  simulacris  navalis  pugnae  experiebantur.  Quin  idem  ge- 
nus  exercitiorum  Livius  (xxxv  26,  2)  in  bello  Antiochi  similibus  verbis  per- 
strinxit:  harwn  novarum  navium  agilitatem  ut  experiretur,  simul  ut  omnia 
satis  apta  ad  certamen  essent,  provectos  in  altum  quotidie  remigem  militem- 
que  simulacris  navalis  pugnae  exercebat. 


AKNALIUM  LIB.  VE  CLXXXI 

tsg  arX,  dein  de  Rhodio  ipso  47,  9  iyivero  toig  i^j^^&Qotg  vnoyeiQiog . . 
oi  8s  'Pojfiaiot  KVQtevOavreg  %ai  tavtrjg  tfjg  vecbg  ev  'KatsGxevaGfievrig 
Kal  xataQtleavtsg  avtrjv  ntX,  de  qua  nave  etiam  postea  59,  8  loqui- 
tur.  Sed  haec  utut  se  habent,  hi  versus  ex  hoc  libro  citati,  quamquam 
eorum  occasio  certo  demonstrari  non  potest,  in  quibus  est  etiam  xv 
alter  nare  cupit,  alter  pugnare  paratust,  quem  nonnuUi  cum  illis  con- 
iunxerunt,  hoc  quidem  patefaciunt  se  ad  bellum  Punicum  primum  per- 
tinuisse. 

Haec  igitur  indicia  cum  Ennium  hoc  bellum  non  omnino  praeter- 
misisse  persuadeant,  tamen,  ne  Cicero  nihil  dixisse  videatur,  illud 
tenendum  est  huius  belli  narrationem  cum  ab  aliis  rebus  tum  prae- 
cipue  a  secundo  bello  Punico  multum  brevitate  discrepasse.  Neque 
hoc  ita  improbabile  est.  Etenim  aliquam  libri  partem  tribuit  prooemio, 
in  quo  non  parce  egisse  ipsius  poetae  quam  alibi  notavi  (pLXavtia 
arguit.  Nimirum  hoc  agit,  ut  obtrectans  Naevii  poesi,  quam  ab  rudi 
Faunorum  cantu  fere  non  distare  praedicat,  sua  merita  laudibus  ex- 
tollat.  Cf.  213 — 217,  quos  versus  ut  nunc  ordinavi  ad  codicum  testi- 
monia,  tam  Ciceronis  quam  Ennii  sensum  paulo  sane  planiorem  eflPe- 
cisse  videor.  Gloriatur  autem  Ennius,  quod  primus  heroos  versus  quos 
longos  (utrum  hoc  nexu  an  alibi  non  dirimo,inc.xx)  vocabat  arti  adhibuit. 
Ab  illis  autem  versibus,  inter  quos  Ciceronem  non  nimis  multa  omisisse 
existimo,  non  magno  intervallo  dispestum  fuisse  fr.  ii  videtur,  quo  eam 
'dicti'  peritiam  sibi  nou  per  somnium  sed  labore  ac  studio  contigisse 
profitetur.*)  A  quibus  paulo  longius  abfuisse  putabam  tertium  e  pro- 
oemio  superstes  fragmentum,  quo  Ennius  se  ab  obtrectandi  libidine  vi- 
debatur  revocare ;  quod  tamen  nunc  malui  ad  incerta  (lxxxix)  reiicere. 
Sed  hos  de  sua  Naeviique  poesi  sensus  Columna  ac  Merula  poetam  in 
ipso  limine  carminis  deprompsisse  voluerunt;  sed  videtur,  quod  Cicero 
subindicat,  ea  ibi  exposuisse  ubi  rationem  reddebat  cur  in  primo 
bello  Punico  aliquantum  a  more  suo  narrandi  deflexisset.  Credibile  est 
enim  Ennium  a  significanda  re  quam  hoc  libro  tractaturus  esset  ini- 
tium  sibi  fecisse.  Quemadmodum  sextum  orditur  a  versu  Quis  potis 
ingentis  oras  evolvere  helU,  scilicet  eius  quod  cum  Pyrrho  rege  gesse- 
runt  Romani,  et  decimum  Insece  Musa  manu  Romanorum  indupera- 


*)  Sic  recte  olim  horum  versuum  sententiam  expressi:  de  qua  dixi 
in  act.  acad.  a.  1886  p.  13,  ubi  concessi,  quod  Ennius  negat  quemquam 
in  somnis  videre  sapientiam,  priusquam  eam  discere  coeperit,  fieri  po- 
tuisse,  quod  sunt  qui  statuant,  ut  responderit  iis  si  qui  iam  tum  (ut  postea) 
cum  risu  exceperint  somnium  Pythagoreum  in  principio  annalium  positum 
quo  se  Homerum  ex  Ennio  factum  praedicabat,  ob  eamque  rem  iis  ver- 
sibus  indicari  sex  libros  primos  seorsum  ab  Ennio  editos  priusquam  ad 
septimum  aggrederetur ;  neque  tamen  hoc  quoque  dedi  sententiae  rationem 
non  constare  nisi  hoc  ex  ea  colligeretur ;  sententiam  enim  esse  univer- 
sam,  in  qua  vis  esset  in  discendi  notione,  ut  non  inepte  conferretur  De- 
mocriti  quod  dicitur  dictum  (apud  Stobaeum  ecl.  ii  31,  71)  o^xs  ti%vri  o^xs 
aoq>iri  ^qpiHTOv,  rjv  (it;  iidd"^  rtg. 


CLXxxn  n.  de  libris  ennianis 

tor  quod  quisque  in  hello  gessit  cum  rege  Fhilippo,  sic  initio  septimi 
probabile  est  professum  esse,  se  velle  dicere  bellum  'acerrimum'  quod 
Romani  cum  Cartbaginiensibus  gesserunt,  cuius  asperitatem  fortasse 
pluribus  verbis  expresserat  in  eum  modum  quem  Polybius  i  13,  11 
scribit  ovxb  yaq  nolv^qoviWxsQOv  xovxov  nols^ov  evqeiv  qkSiov  ovxe 
TCaQaOKevag  oXoOji^eQeGxeQag  ovxe  ovveyeoxeQug  nQd^E^eig  ovxe  ■jtXeCovg  aya- 
vag  ovxe  neQfjtexeiag  ^ei^ovg  xmv  ev  tc5  TiQoeLQrjfievco  TCoXe^co  av[i§dvxcov 
e%axeQOLg  (cf.  i  63,  4).  Ut  ab  hoc  exordio  Ennius  et  ab  indicata  re 
quam  ageret  pergeret  ad  eos  qui  eandem  rem  ante  tractassent.  Qua 
de  causa  cum  Naevii  carmen  memoraret,  iudicium  de  eo  poeta  adiecit 
suaque  merita  exposuit.  Unde  cum  natum  sit  ii,  boc  quod  ex  septimo 
est  allatum,  illis  quoque  suum  locum  vindicat. 

Nunc  nova  nec  exigua  materia  huius  libri  prooemio  accessit,  quae 
olim  a  me  cognosci  non  potuit.  Qui  enim  Orosii  verbis  (ad  v  adscriptis) 
post  haec  Carthaginienses  cum  Tyrum  urhem  auctorem  originis  suae  db 
Alexandro  magno  captam  eversamque  didicissent,  timentes  transitum  eius 
inAfricam  futurum,  Hamilcarem  quendam  cognomento  Rhodanum  virum 
facundia  soUertiaque  praecipuum  ad  perscrutandos  Alexandri  actiis  di- 
rexerunt  Ekkebarti  manu  superscriptus  est  in  codice  Sangallensi  versus 
Qualis  consiliis  quantumque  potesset  in  armis  (v),  cuius  sententiam  Orosii 
verba  patefaciunt,  certissime  prodit,  quod  antea  sciri  non  poterat, 
Ennium  initium  Punici  belli  a  rebus  Cartbaginiensibus  fecisse:  nulla 
enim  alia  in  parte  narratio  ista,  ex  qua  promptus  est  is  versus,  locum 
habere  potuit;  ita  probabile  fit  Ennium  idem  instituisse  quod  Livium 
initio  rerum  Punicarum  fecisse  periocha  libri  xvi  testis  est  origo  Car- 
thaginiensium  et  primordia  urhis  eorum  referuntur,  et  quod  lustinus 
xvin  3  Et  quoniam  ad  Carthaginiensium  mentionem  ventum  est  de 
origine  eorum  pauca  dicenda  sunt,  repetitis  Tyriorum  paulo  altius  rebus, 
et  Orosius  ipse  iv  6, 1  Pompeio  Trogo  et  lustino  auctore  et  quoniam 
ex  hoc  iam  Punica  bella  succedwnt,  res  ipsa  exigit  ut  de  Carthagine  . . 
pauca  referantur.  Alter  versus  quem  illi  nunc  addidi  (iv)  Poeni  suos 
soliti  dis  sacrificare  puellos  per  se  eius  rei  fidem  facere  non  pote- 
rat,  quem  olim  in  vni  annali  posui  et  ad  bellum  Hannibalicum  ret- 
tuli  auctore  Silio  Italico  iv  765  ecce  autem  patres  aderant  Carthagine 
missi;  causa  viae  non  parva  viris  nec  laeta  ferebant.  mos  fuit  in  po- 
pulis,  quos  condidit  advena  Dido,  poscere  caede  deos  veniam  ac  fla- 
grantibus  aris  infandum  dictu  parvos  imponere  natos  .  .  cui  fato  sor- 
tique  deum  de  more  petebat  Hannibalis  prolem  discors  antiquiius  Hannon. 
Quod  vituperandum  non  erat:  nam  Ennius  certe  non  minus  apte  quam 
Silius  potuit  ea  occasione  buius  moris  Poenorum  mentionem  facere. 
Nunc  cum  altero  teste  constet  Ennium  in  exordio  belli  Punici  Cartha- 
ginis  res  ab  origine  repetiisse,  non  est  quod  illi  versui  alium  locum 
quaeramus,  eo  minus  quod  et  lustinus  et  Orosius  in  illa  parte  ut  res 
Hamilcaris  Rhodani  (lustin.  xxi  6,  l)  sic  iUum  morem  Carthaginien- 
sium  (Oros.  iv  6,  3.  lustin.  xvin  6,  12)  commemorarunt. 


ANNALIUM  LIB.  YH  CLXXXIII 

His  duobus  versibus  tertium  in  eiusdem  argumenti  communi- 
onem  adieci  (iii)  Poenos  Sarra  oriundos,  ut  indicio  sit,  quoniam  Sarra 
est  Tyros,  Ennium  a  Tyro  et  Tyriorum  rebus  exorsum  esse,  cui  gemi- 
nus  est  ex  viii  allatus  versiculus  Poenos  Bidone  oriundos,  unde  ap- 
paret  Ennium  poetarum  more  non  semel  sed  saepius  Poenos  sive 
Sarra  sive  Didone  oriundos  appellavisse. 

Crevit  igitur  amplitudo  rerum  in  hoc  libro  etiam  ante  bellum 
ipsum  expositarum.  Ees  autem  ipsas  hoc  bello  gestas  dum  breviter 
perstringit  quod  Ciceronis  causa  obtinemus,  occasiones  quasdam  il- 
lustriores  quibus  latius  oratio  vagaretur  captavit.  Ita  versibus  quos 
Gellii  industria  n.  A.  xii  4  servavit  (xiv)  speciem  viri  nescio  cuius 
qui  Servilii  amicitia  fruebatur  cum  studio  adumbravit.  Hugius  qui- 
dem  improbabile  duxit,  Ennium  in  tam  compendiosa  huius  belli  nar- 
ratione  mediae  alicuius  pugnae  descriptioni  eam  copiose  explicatam 
morum  delineationem  immiscuisse.  At  hic  poeta  cum  longius  abesset 
ab  ea  artis  subtilitate,  quae  maxime  in  aequabilitate  partium  con- 
spicitur,  tum  hoc  consulto  instituit,  ut  ceteris  quae  Naevius  occupa- 
verat  summatim  tractatis  in  deverticulis  quibusdam  diutius  versare- 
tur.  Quare  ne  illud  quidem  tam  mirabile  est  quam  Hugio  videbatur, 
quod  splendidius  a  Servilio  gestum  nihil  ad  nostram  memoriam  per- 
venit.  Etenim  duos  fuisse  Servilios  geminos  Cicero  tradit  (Lucull. 
18,  56.  26,  84  sq.),  Publium  alterum,  qui  cum  C.  Aurelio  Cotta  bis 
consul  fuit  a.  u.  c.  502  et  506,  alterum  Quintum.  Quorum  de  hoc  nihil 
comperi  praeter  nomen,  ille  utroque  consulatu  in  Sicilia  res  gessit  non 
insigniores,  sed  quae  Ennio  ansam  narrationis  suae  praebere  possent. 
Cf.  Zonaras  viii  14  p.  152  et  16  p.  159.  Sed  eam  ob  tenuitatem  me- 
moriae  Hugius  arbitrabatur  Ennium  non  de  illo  Servilio  quem  dixi 
sed  de  iuniore  loqui,  eo  qui  in  pugna  Cannensi  fortiter  pugnasse  com- 
munique  clade  occidisse  traditur.  Cf.  Livius  xxn  45,  8.  49,  16.  Quod 
etsi  fieri  potuisse  non  negabam,  perstabam  tamen,  quoniam  recedere 
nihil  cogebat,  in  memoria  Gellii  qui  xii  4  e  septimo,  non  cui  ille  vin- 
dicabat  octavo  annali  fragmentum  citavit,  quamquam  eorum  occa- 
sionem  versuum  certius  definire  per  ea  quae  de  Serviliis  perhibentur 
non  licebat.  Non  secus  nunc  sentio,  et  hoc  addam  breviter,  quo  fortius 
refellam  Hugium  et  qui  eum  nuper  secuti  sunt.  Ex  Ennii  versibus 
de  Servilio  nihil  dispicitur  nisi  eum  (ut  est  in  v.  251)  inter  pugnas 
h.  e.  inter  pugnandum  vocasse  et  compellasse  verbis  amicum  quocum 
vivere,  ut  Ennius  describit,  et  res  suas  utpote  homine  perito  simul 
et  fido  communicare  soleret.  Gellius  autem  non  solum  totum  nomen 
affert  sed  ita  scribit  ut  haec  ab  Ennio  suh  historia  Gemini  Servilii 
viri  nohilis  exposita  esse  affirmet.  Quae  ex  Ennii  versibus  quos  affert 
coUigere  non  poterat,  poterat  ex  tenore  rerum,  qui  erat  in  eo  libro 
annalium  quem  dixit.  Et  haec  nos  putamus  GelLium  in  media  pugna 
Cannensi  ab  Ennio  narrata  offendisse?  Qui  quod  ita  dicit  sub  historia 
Gemini  Servilii  sic  interpretandum  censeo  ut  Ennium  dicamus  prae- 


CLXXXIV  n.  DE  LIBRIS  ENNIAOTS 

scripto  Gemini  Servilii  consulis  uomine  res  eo  consule  gestas  narra- 
visse,  quem  videmus  etiam  alibi  consules  recens  factos  memorare,  303 
additur  orator  CorneUus  .  .  Tuditano  collega  et  295  Quintus  pater 
quartum  fit  consul;  329  Graecia  Sulpicio  sortidata,  Grallia  Cottae.  Quae 
cum  ita  sint,  apparet  illos  versus  ab  anno  u.  c.  538  et  a  pugna  Can- 
nensi  alienos  esse. 

Ad  res  bellicas  utpote  ex  septimo  citatum  referendum  est  h:  xiu, 
de  quo  nescio  an  e  Gellii  verbis  xvui  5,  4  hos  eum  primum  versus 
perperam  pronuntiantem  audivimus  'denique  .  .  .  proiciunt  sese'  neque 
multis  postea  versibus  additis  celebrantibus  eum  laudantibusque  omni- 
bus  discessit  colligi  possit,  non  longe  illud  a  fine  libri  abfuisse,  quem 
librum  inde  apparet  non  inter  inferiores  fuisse  qui  ad  publicam  reci- 
tationem  deligeretur.  Versu  ipso  ex  proelii  alicuius  descriptione  sumpto 
Carthaginienses  dici  apparet,  quorum  in  pugnis  pedestribus  xohg  Itc- 
■Ktlg  Kal  xa  d^rjQia  saepe  a  Polybio  memorari  notum  est.  Quare  inep- 
tum  non  erat,  quamquam  non  plane  certum,  de  quo  Columna  primus 
cogitarat,  clarissimam  pugnam  dici,  in  qua  Carthaginienses  Xanthippo 
Spartano  duce  in  Africa  praecipua  equitum  et  elephantorum  opera 
magnam  de  Regulo  et  Romanis  victoriam  reportarunt  (499  a.  u.). 
Quae  qui  narravit  Polybius  i  33.  34  patefacit  in  ea  pugna  quae  vis 
fuerit  equitum  et  elephantorum. 

Tantum  est  de  bello  Punico  primo  quod  ex  reliquiis  Ennianis 
cognosci  possit.  Qui  praeterea  ex  hoc  libro  citantur  versus,  in  iis,  etsi 
sententiae  eorum  plerumque  perspicuae  sunt,  nihil  est  quod  cum  ali- 
qua  fide  ad  certam  occasionem  revocari  possit.  Velut  xv  alter  nare 
cupit,  alter  pugnare  paratust  ego  nolim  cum  aliis  in  sententiam  uni- 
versam  accipi,  ut  diversa  Carthaginiensium  et  Romanoram  condicio 
depingatur,  quorum  hi  terra,  illi  vero  mari  poUerent,  quasi  qui  conferre 
velit  quae  Livius  scribit  vn  26,  13  cum  Graecis  nulla  memorabilis 
gesta  res,  nec  illi  terra  nec  Momanus  mari  bellator  erat,  quae  certe 
apertiora  sunt  Ennianis;  ea  vero  mihi  videntur  non  posse  nisi  sua 
vi  propria  intelligi:  quod  genus  Silius  iv  585  in  pugna  ad  Trebiam 
scribit 

Ille  cder  nandi  iamiamque  apprendere  tuta 
Dum  parat  et  cdso  connisus  corpore  prensat 
Gramina  summa  manu  liquidisque  emergit  ab  undis, 
Contorta  ripae  pendens  affigitur  hasta. 
Hic  hostem  orbatus  tdo  complectitur  ulnis 
Luctantemque  vado  permixta  morte  coercet.*) 
Ad  quorum  exemplum  licet  fortasse  Ennii  versum  sic  supplere  alter 
nare  cupit,  alter  pu^nare  paratust  (fluctibus  in  mediis),  sed  occasionem 
in  hoc  libro  cui  ea  aptentur  non  reperio. 


*)  Quae  nunc  video  etiam  ab  Em.  Wezelio  (de  Silii  fontibus  p.  43) 
componi. 


ANNALIUM  LIB.  VIII  CLXXXV 

Difficilius  iudicatu  est  xvi  deducimt  habiles  gladios  filo  graci- 
lento,  m  quo  iam  illud  ambiguum  est  deducere  gladios  dicantur  pug- 
nantes  an  potius  fabricantes  gladios,  si  quidem  in  deducendo  utrum- 
que  inest  (vid.  adn.).  Gladii  autem  qui  describuntur  Gallorum  esse 
gladii  videntur,  qui  quales  fuerint  cum  Plutarchi  verbis  de  Camillo 
41,  5  tum  iis  quae  Livius  xxn  46,  5  de  Gallicis  Hispanisque  gladiis 
scribit  declarare  studui:  quibus  addi  poterant  quae  Polybius  de  Gal- 
lorum  gladiis  affert  (ii  30,  8;  33,  3.  5.  6;  lu  114,  2.  3).  Itaque  sic 
statuunt,  versum  Ennii  una  cum  iis  versibus  quos  supra  in  libro  iv 
reposui  (v)  in  ea  parte  libri  septimi  locum  habuisse  qua  bella  Gallo- 
rum  exacto  Punico  oriunda  enarrata  fuerint;  et  quia  Illyrii  sunt  in 
versu  lib.  inc.  xl  Illyrii  restant  sicis  syhinisque  fodantes,  Illyriorum 
quoque  res  tempore  cum  Gallicis  mixtas  in  eadem  parte  habitas  fuisse. 
A  quibus  non  possum  quin  longius  discedam.  Atque  lUyrios  ut  omit- 
tam,  qui  etiam  alibi  locum  nancisci  poterant  (Liv.  xxxi  34.  35),  ver- 
sus  qui  Gallorum  nomen  habent  (iv  fr.  v)  hinc  removi  non  solum  quia 
in  his  bellis  non  repperi  quod  cum  iis  conveniret,  verum  quia  ipsis 
verbis  tumultum  Gallicum  a.  364  et  temptatam  occupationem  Capi- 
tolii  significari  putabam.  De  gladiis  autem  Gallorum  reminiscendum 
est  mercennariorum  copias  Carthaginiensium  multis  et  variis  genti- 
bus  mixtas  Gallorum  quoque  bonam  partem  habuisse  (Polyb.  i  17,4. 
67,  7,  al.),  quos  credibile  est  suae  gentis  arma  retinuisse  (Polyb.  iii 
114,  2.  3).  Atque  omnino  dubito  quam  recte  poeta  ultra  bellum  Puni- 
cum  quod  huius  libri  argumentum  esse  voluit  et  indicavit  egressus  esse 
existimetur,  qui  Pyrrhi  bellum  uno  libro  complexus  est  et  bellum  Phi- 
lippi  rebus  Punicis  non  immiscuit  sed  a  novo  libro  exorsus  est  (x  fr.  i). 

De  ceteris  huius  libri  versibus  nihil  habeo  quod  probabiliter 
disputari  posse  videatur. 

Octavum  annalem  rebus  Hannibalis  dicatum  esse  certo  ver- 
suum  quorundam  ex  ipso  libro  citatorum  testimonio  constat.  Nam  vu. 
VIII.  XIX.  XX  quid  sibi  vellent  nec  fuit  umquam  obscurum  nec  potuit 
esse ;  quibus  alii  accedunt  ex  incertis  libris  petiti  sed  earundem  rerum 
testes,  ut  de  summa  argumenti  huius  libri  dubitatio  esse  non  possit. 
Atque  in  limine  huius  libri  versus  posui  eos  quibus  poeta  detestabiles 
belli  calamitates  non  sine  vigore  depinxit  (ii.  iii):  quorum  fragmen- 
torum  cum  illud  incerti  nominis  sit,  sententiae  concinnitas  suasit,  ut 
alteri  in  unius  enuntiati  complexionem  praefigeretur.  Sed  hi  versus  cum 
Vergilio  obversati  videantur,  apud  quem  (Aen.  x  11)  luppiter  adveniet 
inquit  iustum  pugnae,  ne  arcessite,  tempus,  cum  fera  Carthago  Eoma- 
nis  arcibus  olim  exitium  magnum  atque  Alpes  inmittet  apertas.  tum 
certare  odiis,  tum  res  rapuisse  licehit,  inde  coniiciebam  eos  ipsi 
Hannibalis  in  Italiam  ingressui  praemissos  fuisse.  Sed  primo  loco  posui 
Poeni  stipendia  pendunt  (i),  cuius  versiculi  cum  triplex  sit  sententia, 
cogites  enim  aut  de  statuto  stipendio  quod  Carthagine  condita  Cartha- 
ginienses  pro  solo  urbis  multos  annos  Afris  pendebant  (lustin.  xvm 


CLXXXVI  n.  DE  LIBRIS  ENNLA.NIS 

5,  14;  XIX  1,  3;  2,  4),  aut  de  mercede  quam  Poeni  copiis  mercenna- 
riis  solvere  solebant,  cmus  ut  saepe  mentio  fit  apud  Livivim  et  Poly- 
bium,  ita  Varro  cum  de  militibus  stipendiariis  loquitur  fortasse  memor 
erat,  denique  de  stipendio  quod  confecto  bello  Punico  primo  Romanis 
pendere  Cartbaginienses  pacti  erant  (Liv.  xxi  40,  5),  hoc  tertium  ce- 
teris  esse  probabilius  reor  Enniumque  non  mUitibiis  sed  Bomanis 
Poeni  stipendia  pendunt  scripsisse  aut  sensisse:  quae  tributa  saepe  a 
Livio  potissimum  commemorata  cum  non  possent  non  perpetuam  iram 
et  indignationem  Poenorum  movere,  non  inepte  in  causis  denuo  susci- 
tati  belli  afferri  a  poeta  poterant. 

lisdem  autem  versibus  subieci  iv  at  non  sic  dubius  fuit  hostis  Aea- 
cida  Pyrrhus,  quem  de  Hannibale  elatum  Orosii  verba  quibus  super- 
scriptus  est  indicant:  ut  Ennius  ineunte  bello  de  Hannibalis  natura 
et  ingenio  plenius  iudicasse  videatur,  quemadmodum  Silius  i  56sqq. 
Sed  redeundum  est  ad  n,  quae  verba  quia  sine  libri  nota  affe- 
runtur  nuperi  editores  ad  lani  templum  a.  u.  c.  519  clausum  et  denuo 
bellis  exorientibus  statim  apertum  referentes  in  septimo  posuerunt. 
Nota  sunt  quae  de  ea  re  Varro  tradit  de  1.  L.  v  165,  ubi  de  portis  urbis 
agit:  tertia  est  lanualis  dicta  ah  lano,  et  ideo  ibi  positum  lani  signum 
et  ius  institutum  a  PompUio,  ut  scribit  in  annalibus  Fiso,  ut  sit  aperta 
semper  nisi  cum  bellum  sit  nusquam.  traditum  est  memoriae  Pompilio 
rege  fuisse  apertam  et  post  T.  Manlio  cofisule  bello  Carthaginiensi  primo 
confecto  et  eodem  anno  apertam,  et  ceteri  testes  quos  afferre  nihil  atti- 
net.  Sed  ad  istum  morem  Ennii  verba  referri  non  possimt,  quorum 
vim  melius  dispicias  ex  Vergilii  imitatione,  qui  Belli  portas  ab  Ennio 
mutuatus  est,  et  pacis  tempora  quae  aliquando  sint  futura  love  dicente 
ita  describit  (Aen.  i  291) 

Aspera  tum  positis  mitescent  saecula  bdlis: 

Cana  Fides  et  Vesta 

lura  dabunt:  dirae  ferro  et  compagibus  artis 

Claudmtur  Bdli  portae:  furor  impius  intus, 
sed  idem  in  contrariam  partem  (Aen.  vn  607  sqq.)  indicendi  belli  mo- 
rem  describit:  sunt  geminae  Belliportae . ..;  has,  ubi  certa  sedet  patribus 
sententia  pugnae,  insignis  reserat  consul,  ipse  vocatpugnas  eqs.  Sed  quia 
rex  Latinus  indicendi  belli  causa  recludere  portas  cunctatur,  (621) 

Impulit  ipsa  manu  portas  et  cardine  verso 

BeUi  ferratos  rumpit  Saturnia  postes. 
Quo  facto  ardd  Ausonia  et  omnes  arma  requirunt.  Quae  studia  ap- 
parandi  belli  pluiibus  deinde  versibus  poeta  persequitur.  Et  Vergilium 
facile  credas  plura  ex  Ennio  quam  unum  versum  quem  Servius  affert 
expressisse.  Quis  vero  non  videt  haec  quae  Ennius  scribit  postquam 
Discordia  taetra  Bdli  ferratos  postes  portasque  refregit  non  posse  ad 
lani  aperti  vel  operti  tempora  astringi,  non  magis  hercle  quam  Ver- 
giliana  quae  ad  Ennii  exemplum  formata  sunt.  Itaque  haec  malo  ad 
initia  belli  Hannibalici  referri,  quo  nibil  erat  poeta  dignius. 


ANNALIUM  LIB.  Vm  CLXXXVII 

Ceterae  reliquiae  bellum  ipsum  attingunt,  quarum  pars  maxima 
(inde  a  v  usque  ad  xx)  ad  cladem  Cannensem,  in  qua  Ennium  pro- 
babile  est  non  parce  versatum  esse,  pertinuit.  Post  tres  clades  Romani 
rursus  belli  periculum  temptaturi  socios  undique  arcessunt,  inter  quos 
Marsos,  Pelignos,  Vestinos  (v),  quos  populos  coniunctos  saepius  scrip- 
tores  etiam  aliis  occasionibus  commemorant,  velut  ut  lioc  afferam 
Livius  vin  29,  4  et  ix  19,  4  (Marsis  Pelignisque  ac  Vestinis)  in  Sam- 
nitium  bellis,  unde  si  nihil  aliud  hoc  perspicitur  quanto  opere  hae  tres 
gentes  inter  se  iunctae  fuerint.  Sed  Ennii  versum  ut  ad  hanc  rem  refe- 
ram  cum  Polybius  (ii  24)  me  movet,  qui  Iva  dvfKpaveg  tit  avr&v  yivy]- 
rac  r&v  eQycav  rjXlKOig  Avvi{3ag  iroXfirjGe  TtQay^aGtv  eTtid^eG&ai  quibus 
Romani  copiis  civibus  et  sociis  niti  potuerint  enumerat,  in  iis  12 
MdQ6(ov  6e  Kai  MaQQOVKLvav  %al  OeQevrdvcov,  ert  d  Ove6rtv(ov  Tce^ol 
(isv  xrX,  tum  maxime  Silius  qui  eadem  opportunitate  has  gentes  ple- 
nius  descriptas  recenset  viii  495  at  Marsica  pubes  —  coniungitur  acer 
Pelignus  gelidoque  rapit  Sulmone  cohortes  (510)  —  haud  idlo  levior 
hellis  Vestina  iuventus  agmina  densavit  (515).  Adveniunt  equites  (vi), 
Numidaene  Hannibalis  an  Romani,  quis  hoc  dirimat,  et  utrum  in  hac 
pugna  an  in  prioribus  Cannensi:  sed  nihil  impedit.  Varronem  ad 
proelium  fervida  temeritate  proruentem  Paulus  studet  arcere:  quis 
enim  in  his  praecox  pugna  est  (vii)  et  certare  ahnueo:  metuo  legioni- 
hus  lahem  (viii)  non  agnoscat  Pauli  laudabilem  curam  et  cautionem? 
Cf.  Livius  xxii  44,  7  ille  (Paulus)  si  quid  proiectis  ac  proditis  ad  in- 
considtam  atque  improvidam  pugnam  legionihus  accideret,  se  omnis  cul- 
pae  exsortem  omnis  eventus  participem  fore  diceret  et  Polybius  iii 
110,  4  T^g  5'  rjysfiovtag  ra  ratco  (Varroni)  Ka&rjKovOTjg  sig  rrjv  sm- 
ovGav  ri(iSQav  .  .  .  dva6rQaro7tsSsv6ag  TtQofjys  ^ovXo^isvog  syytGai  rotg 
TtoXsfiiotg,  TtoXXd  dta(iaQrvQO(ASvov  %at  %(oXvovrogrov  AsvKtov 
et  8  sig  8s  rrjv  snavQtov  b  AsvKiog  ovrs  (id^sG^at  KQivcov  ovrs  (ir}v 
ditdystv  da(faXS)g  rrjv  CrQartdv  eri  Svvd(ievog  et  Silius  ix  44  sqq.  Ubi 
iam  in  eo  est  ut  manus  conserant,  Hannibal  cohortatur  milites  prae- 
mia  promittens  Poenis,  externis  civitatem  (ix).  Sequor  enim  in  ea  re 
eundem  quem  ante  Silium  ix  209  qui  vero  externo  socius  mihi  san- 
giiine  Byrsac  signa  moves,  dextram  Ausonia  si  caede  cruentam  attoUes, 
hinc  iam  civis  Carthaginis  esto,  cum  Livius  similia  promissa  perhibeat 
Hannibalem  cum  ad  Ticinum  pugnam  pararet  edidisse  (xxi  45,  4.  6): 
Hannihal .  .  vocatis  ad  contionem  certa  praemia  pronuntiat .  .  qui  so- 
ciorum  cives  Carthaginienses  fieri  vellent,  potestatem  facturum. 

Depingitur  ipsius  certaminis  labor  (x.  xi.  xii.  xiii).  Nolui  haec 
fragmenta  diiungi,  quamquam  eiusmodi  versus  in  nuUa  pugna  locum 
habere  non  possunt,  ut  unus  vel  alter  eorum  ad  reliqua  quae  hoc 
libro  narrabantur  proelia  pertineat,  quin  adeo  nullus  fortasse  huic 
cladi  recte  ascriptus  sit.  Sed  vide  eiusdem  cladis  apud  Silium  ix 
SlOsqq.  descriptionem.  Unus  tamen  est  in  his  versibus,  qui  non  pote- 
rat  nisi  in  pugna  Cannensi  locum  habere  (xi)  amplius  exaugere  oh- 


CLXXXVm  11.  DE  LIBRIS  ENNUNIS 

stipo  lumine  solis,  de  quo  cum  alios  tum  Hugium  quem  olim  secutus 
eram  opinio  fefellit:  cuius  quae  esset  sententLa  pridem  perspexi,  non, 
ut  fit,  cum  id  quaererem  sed  cum  aliud  agens  legerem  haec  quae 
Florus  scribit  ibi  ubi  de  pugna  Cannensi  agit  i  22,  16  si  quidem  non 
contentus  simulatis  transfugis  Hannibal,  qui  mox  terga  pugnantium 
ceciderunt,  insuper  callidus  imperator  in  patentibus  campis  dbservato 
loci  ingenio,  quod  et  sol  ibi  acerrimus  et  plurimus  pulvis  et  eurus  ab 
oriente  semper  quasi  ad  constitutum  ita  instruxit  aciem,  ut  Bomanis 
adversus  Jiaec  omnia  obversis  secundum  caelum  tenens  vento  pulvere 
sole  pugnaret.  Hinc  enim  est  quod  ad  solem  Romaiiis  adversum  Ennii 
verba  referenda  esse  collegerim,  quae  de  Festi  more  quem  alibi  tetigi 
plenum  versum  efficiunt  sententia  mutila.  Idem  quod  Florus  Valerius 
Maximus  expressit  verbis  quae  leguntur  vii  4  ext.  2  quid  Hannibal 
Cannensem  populi  Romani  aciem  nonne  prius  quam  ad  dimicandum 
descenderet  compluribus  astutiae  copulatam  laqueis  ad  tam  miserabilem 
perduxit  exitum?  ante  omnia  enim  providit  ut  et  solem  et pulverem,  qui 
ibi  vento  multus  excitari  solet  adversum  haberet.  Qui  duo  unde  sua 
hauserint  nescio:  nam  Livius  quidem  in  eiusdem  pugnae  narratione 
alia  de  acie  instructa  perhibuit  xxn  46,  8  sol  seu  de  industria  ita 
locatis  seu  quod  forte  ita  stetere  peroppotiune  utrique  parti  obliquus 
erat,  Bomanis  in  meridiem,  Poenis  in  septentrionem  versis;  ventus  .  . 
adversus  Romanis  coortus  multo  pulvere  in  ipsa  ora  volvendo  prospec- 
tum  ademit.  Confer  eundem  xxii  43,  10.  11.  Livius  autem  in  ea  re 
accurate  secutus  est  Polybium  iii  114,  8  ^lETtova^^g  rfjg  fisv  x&v  'P(o- 
^cciwv  rd^soag  TtQog  fjLSGrjiiPQiav  ag  STtava  (h.  e.  113,  2)  nQOSiTta,  xi^g  8.s 
x&v  KdQiridoviav  UQog  xag  aQxxovg  syMXSQOig  a§Xa§rj  avvi^atvs  yivs6- 
d^ai  xijv  Kata  xov  TjAtov  avaxoXrjv.  Et  hos  duos  videmus  in  eo  consen- 
tire  quod  solis  ardorem  Romanis  nihil  obfuisse  profitentur;  idemque 
ceteri  qui  de  pugna  Cannensi  et  de  instructa  utrimque  acie  referunt, 
Appianus  vol.  i  p.  162.  164M.  Frontinus  strateg.  ii  2,  7,  alii,  ventum 
et  pulverem  coortura  Romanis  adversatum:  nihil  de  sole.  Quid  ergo 
dicimus  de  Ennio?  in  cuius  versu  si  obstipo  Festo  interprete  obliquum 
est  et  ea  vi  accipiendum  qua  Livius  obliquum  solem  appellabat,  aegre 
dispicias  haec  quomodo  congruant  cum  ea  sententia  quam  indicare 
verba  amplius  exaugere  videntur.  Sed  duo  sunt  versus  Ennii  quos  de 
ea  voce  Festus  citavit,  quorum  alter  ann.  xvi  fr.  x  montibus  obstipis 
obstantibus  (soli,  opinor)  unde  oritur  nox,  nisi  fallor,  eam  vocis  signi- 
ficationem  praestat,  qua  uti  in  altero  liceat:  sic  enim  interpretere  ob- 
stipo  obstante  lumine  solis.  Itaque  et  adversum  solem  dixit  Ennius*) 
et  quod  amplius  exaugere  dicit,  intelligimus  venti  et  pulveris  incom- 
moda  significata  ante  fuisse.  Itaque  huic  versui  praemisi  x  iamque 


*)  Quid  de  Ai^uleii  de  deo  Socratis  c.  1  p.  6,  2  Goldb.  radios  solis 
obstiti  vel  adversi  usurpat  et  c.  2  ibid.  13  pro  situ  et  flexu  et  obstito  cir- 
culorum  iudicandum  sit  incertus  haereo. 


ANNALIUM  LIB.  VIII  CLXXXIX 

fere  pulvis  ad  caelum  vasta  videtur  (cf.  ix  fr.  x),  quamquam  idem  coll. 
Livio  XXI 46,  4  ad  proelium  apud  Ticinum  commissum  referri  poterat. 

Ad  pugnam  ipsam  pertinet  etiam  xiv  is  pernas  succidit  iniqua 
superbia  Poeni,  quem  versum  olim  de  Hugii  sententia  non  recte  opi- 
nor  explicui.  Intelligo  autem  Hannibalis  astutiam  quam  supra  Flori 
verbis  attuli,  eandem  quam  Valerius  Maximus  1.  1.  supra  memoratae 
fraudi  novam  addit  postremo  cccc  equites  suhornavit,  qui  simulata  trans- 
itione  petierunt  consulem,  a  quo  iussi  more  transfugarum  depositis  ar- 
mis  in  ultimam  pugnae  partem  secedere  destrictis  gladiis  quos  inter  tu- 
nicas  et  loricas  abdiderant poplites  pugnantium  Romanorum  ce- 
ciderunt.  Et  haec  quidem  etiam  planius  memoriae  tradidit  Livius 
XXII  48,  apud  quem  quae  51,  7  leguntur  quosdam  (Romanorum)  et 
iacentes  vivos  succisis  feminibus  poplitibusque  invenerunt  Poeni  rede- 
unt  ad  ea  quae  supra  narravit. 

In  medio  pugnae  ardore,  cum  iam  victoria  ad  Poenos  vergeret, 
poeta  deorum  consessum  expandit:  Tuno  satiata  tandem  calamitate  in- 
visorum  ipsi  Romanorum  se  fautricem  iis  in  posterum  fore  proiite- 
tur,  ac  luppiter,  exoratus  fortasse  a  Venere,  promittit  Romanis  ex- 
cidium  Carthaginis  (xv.  xvin).  Nihil  difficilius  quam  definire  quas 
partes  poeta  diis  esse  rerum  gestarum  voluerit:  hoc  tamen  pro  certo 
habeo,  ut  in  primo  libro  in  summo  periculo  geminorum  consessum  esse 
deorum  statuimus  (p.  CLixsqq.),  ita  in  octavo  in  media  pugna  Can- 
nensi  deos  deliberasse  de  Romae  et  Carthaginis  fatis.  Silius  lib.  ix  in 
pugna  Cannensi  deos  pugnantibus  pugnantes  ipsos  adesse  fingit  sed 
tamen  simul  in  Olympo  agitari  deorum  consilia,  ubi  vide  535  sqq. 
lunonis  sententiam  et  544  lovis  promissa.  Praeterea  conf.  Aen.  xn 
179  et  791  sqq.  Ordinavi  autem  versus  ita  ut  consilium  deorum  du- 
rante  proelio  habitum  fuerit  (cf.  Sil.  iv  417  sqq.),  ab  eo  autem  se- 
gregatum  sit  testimonium  quo  luno  Enniana  dicitur  bello  Punico  se- 
cundo  placata  Bomanis  favere  coepisse,  quod  ut  certo  huic  libro  ad- 
scribendum  est,  ita  locum  habere  non  potuit  nisi  rebus  Romanis  post 
infortunium  Cannense  in  melius  vertentibus,  ut  luno  iam  non  infesta 
esse  Romanis  agnosceretur.  Quae  media  interposita  est  sententia  multis 
frequentata  de  incerta  varietate  fortunae  (xvi),  eam,  quoniam  ex  hoc 
libro  allata  est,  ab  hac  immensa  calamitate  removere  nolui,  sive  ea 
consiliantibus  diis  a  nescio  quo  sive  postea  deliberantibus  Romanis, 
certe  consolandi  ac  spei  suscitandae  causa  elata  est.*)  Eademque  oc- 
casione  etiam  versiculum  Poenos  Didone  oriundos  huic  libro  adscrip- 
tum  credas  locum  suum  adeptum  esse. 

Victoriae  nuntium  Mago  Carthaginem  fert,  quo  laetissima  quaeque 
in  curia  de  Hannibalis  victoriis  pronuntiante  (cf.  Livius  xxm  11,  7  sqq.) 

*)  Wezelius  1.  c.  p.  34  haec  Ennii  ad  Fabii  Maximi  orationem  refert, 
quam  apud  Silium  vii  219sqq.  ad  militum  indignationem  sedandam  habet, 
in  qua  241  haec  leguntur  Fortunae  Libys  incumbit  .  .  .  in  reni  cunctari 
fuerit,  non  ulla  perenni  amplexu  Fortuna  fovet 


CXC  n.  DE  LIBRIS  ENNIANIS 

Hanno  sententiam  rogatus  'non  desisse'  ait  'paenitere  se  belli',  quod 
quidem  tam  integrum  habeant  quam  quo  die  Hannibal  in  Italiam  trans- 
gressus  sit  (Livius  1.  1.  12,  10.  13,  2).  Quodsi  Ennius  quoque  aliquem 
Hannonem  in  suos  annales  intulerat,  in  eius  mentem  videntur  per- 
commode  quadrare  haec  qui  vincit  non  est  victor  nisi  vidus  fatetur 
(lib.  inc.  XXXI  sed  cf.  p.  CLxxvm)  et  dum  quidem  u/nus  homo  Romanus 
toga  superescit  (lib.  inc.  xxxn). 

Quae  cladem  Cannensem  proxime  secuta  sunt,  ea  Ennius  ad  eum 
fere  modum  quo  Livius  videtur  naiTasse.  xxn  50,  4  binis  in  castris 
cum  multitudo  semiermis  sine  ducihus  esset,  nuntium  qui  in  maioribus 
erant  mittunt,  dum  proelio,  deinde  ex  laetitia  epulis  fatigatos  quies  noc- 
turna  Jiostes  premeref,  ut  ad  se  transirent:  uno  agmine  Canusium  ahi- 
turos  esse  —  (6)  P.  Sempronius  Tuditanus  trihunus  militum  ^capi  ergo 
mavultis'  inquit  ^ah  avarissimo  et  cruddissimo  Jioste  —  (8)  sed  ante- 
quam  opprimit  lux  maioraque  hostium  agmina  ohsaepiunt  iter,  per  hos 
qui  inordinati  atque  incompositi  ohstrepunt  portis  erumpamus'  —  (10) 
Jiaec  uhi  dicta  dedit,  stringit  gladium  cuneoque  facto  per  medios  vadit 
Jiostes.  (Confer  eundem  xxii  60,  9.  22).  Ex  hac  narratione  licet  ver- 
suum  XIX.  XX  nexum  dispicere.  Nec  ita  incredibile  est  Livio  cum  illa 
exararet  annales  Ennii  obversatos  esse,  sed  versus  etiam  Ennianos  in 
Liviana  oratione  delitescere  mihi  non  persuadetur:  de  qua  re  alibidixi. 

Quae  restant,  quamquam  praeter  unum  libri  notam  non  habent, 
tamen  dubitatio  non  est  quin  in  hoc  libro  et  hac  libri  parte  recte 
collocata  sint.  Ac  versus  Quintus  pater  quartum  fit  consul  (xxi)  ipse 
sibi  testis  est  ad  a.  u.  c.  540  coll.  Livio  xxiv  9,  3  pertinere.  Ex  altera 
parte  xxv  ex  octavo  allatum  si  recte  explicui  et  ad  Marcellum  eiqiie 
post  captas  Syracusas  denegatum  triumphum  rettuli  efficitur  a.  u.  c.  543 
teste  Livio  xxvi  21,  5;  et  opinor  hunc  rerum  terminum  huius  libri 
narrationem  non  multum  excessisse.  Cf.  ad  lib.  ix.  Quae  media  sunt, 
eorum  xxra  oh  Romam  noctu  legiones  ducere  coepit,  quando  quidem 
legiones  dicuntur  etiam  copiae  Carthaginiensium,  Hannibalem  indicare 
videtur,  quem  Livius  xxvi  7,  3  narrat  a.  u.  c.  543  impetum  suhiisse 
caput  ipsum  helli  Romam  petendi,  quod  illum  effecisse  et  noctu  qui- 
dem  profectum  esse  idem  cum  7,  10  tum  10,  3sq.  rettulit,  item  Silius 
xn  507  sqq.  Fr.  xxn  et  xxiv  apertum  est  ad  res  illis  annis  in  Campa- 
nia  gestas  redire,  quamquam  ipsas  occasiones  monstrare  non  contigit. 

Noni  annalis  ut,  quoad  eius  fieri  potest,  argumentum  definia- 
tur  ordiendum  est  a  fr.  iv  quo  Cethegum  et  Tuditanum  consules  crea- 
tos  perhibetur,  qui  teste  Livioxxix  11,  10  a.  u.  c.  549  consules  creati, 
eodem  teste  xxix  13,  1  a.  u.  c.  550  consulatum  inierunt,  qui  annus, 
ut  ibi  Livius  memorat,  quintus  decimus  belli  Punici  erat.  Cumque 
belli  ipsius  finis  in  a.  u.  c.  553  incidat,  conficitur,  in  hoc  libro  Hanni- 
balis  res  terminatas  esse,  neque  ei  rationi  obesse  censeo,  quod  Cicero, 
cum  eos  versus  ex  nono  annali  petitos  dicat,  ut  opinor  addidit,  quasi 
incertus  fuerit,  qui  se  videri  memoriter  loqui  voluit.  Cf.  act.  acad. 


ANNALIUM  LIB.  IX  CXCI 

1886  p.  15.  Quae  praeterea  illi  sententiae  adversari  putaverunt,  nihili 
sunt  nec  satis  digna  quae  refutentur.  Quare  ego  teneo  hoc  cum  Me- 
rula  belli  Hannibalici  finem  in  hoc  libro  fuisse. 

Initio  libri  collocavi,  cuitestimoniovindicatur,versum2^orfwwat;aWa 
validis  ciim  viribus  luctant  (i),  qui  sic  emendatus  ut  emendandum  cen- 
sui,  quemadmodum  de  toto  bello  Hannibalico  (cf.  Livius  xxi  1,  2)  sic 
de  ea  parte  quae  reliqua  est  recte  et  apte  efferri  poterat:  certius  oc- 
casionem  definire  velle  ineptum  est.  Fr.  n  non  improbabiliter  Merula 
hoc  loco  posuit,  quoniam  Livium  Salinatorem  a.  u.  c.  547  de  Poenis 
atque  Hasdrubale  triumphum  egisse  Patavini  Livii  testimonio  constat 
xxviii  9,  9.  10,  et  qui  haec  ad  res  Illyriorum  referri  iubet,  ex  quibus 
Livius  triumphum  egerit  a.  535,  non  uno  nomine  falsus  videtur;  nam 
quod  iste  versus  Livium  appellat,  non  consequitur  C.  Claudium  omis- 
sum  fuisse,  et  tamen  triumphos  amborum  consulum  non  plane  pares 
sed  Livii  potiorem  fuisse  Livius  9,  9sq.  tradit;  de  Illyriorum  autem 
rebus  Zonaras  quidem  viii  20  p.  174  testatur  consules  a.  535  Aemi- 
lium  Paulum  et  M.  Livium  ambos  eas  feliciter  gessisse,  de  triumpho 
nihil,  Polybius  vero  ita  scribit  iii  19,  12  6  de  Gxqarriyoq  x&v^Pfo^aicov 
Al^lXto  g  xrjv  ^ev  Wccqov  Ev&ecog  i^  icpodov  TtuQaXa^cbv  xaT£0xat/;f, 
xrjg  Se  Xontiig  ^IXXvQidog  iyKqaxriq  yevo^evog  nal  itavxa  diaxd^ag  Kaxu 
XTjv  avxov  nqoaiQeGLV^  ^exa  xavxa  XrjyovGrjg  li]drj  rT]g  d^eQeiag  elg  xr}v 
'Pcofirjv  inavT^Xi^^ev  xal  xrjv  eiGodov  inoirjaaxo  fiexa  &Qtdii§ov  y,at  xrjg 
ccTtccGrig  evdo^iag  nxX.  Freinshemius  unde  petierit  quod  scribit  (x  63) 
et  M.  Livium  ex  eo  bello  triumphasse  reperio :  plures  tamen  scriptores 
hunc  praetereunt  nescio.  Itaque  hoc  fragmentum  eo  loco  relinquo,  in 
quo  olim  collocaram,  atque  ita  sentio,  inde  ab  Hasdrubalis  interitu 
extremas  res  belli  Carthaginiensis  secundi  hoc  libro  enarratas  esse. 
Sed  de  ceteris  reliquiis  hoc  rursus  perincommode  accidit,  quod  mul- 
tae  earum  quae  huius  libri  notam  prae  se  ferunt  ad  res  certas  revo- 
cari  non  possunt.  Sed  verisimilia  sequimur  et  quae  fieri  potuisse  non 
incredibile  est.  Itaque  iii  Europam  Lihyamque  rapax  uhi  dividit  unda 
(cf.  Hor.  c.  III  3,  46  qua  medius  liquor  secernit  Europen  ab  Afro)  En- 
nianum  habere  et  de  freto  Gaditano  interpretari  pergam  cum  Hugio 
Laelii  pugnam  navalem  a.  u.  e.  548  in  ipso  rapido  freto  ut  ait  Livius 
(xxviii  30,  6)  commissam  dici  suspicatus,  quamvis  me  non  fugiat  eius 
freti  etiam  alibi  mentionem  fieri  potuisse.  Nec  tria  quae  insequuntur 
incerti  libri  fragmenta  v.  vi.  vii  suo  loco  moveo,  quibus  Scipionis  ad- 
ventum  in  Africam  significari  putabam.  Nam  ut  negare  non  possum, 
nuUum  eorum  versuum  non  potuisse  etiam  ad  Reguli  transitum  re- 
ferri,  tamen  trepidatio  ac  pavor  quem  poeta  significat  Afrorum  et 
vis  magna  quae  traiicitur  copiarum  paulo  magis  huic  quam  indicavi 
occasioni  convenire  videbantur.  Cf.  Livius  xxix  26.  28.  Atque  ex  in- 
certis  haud  scio  an  eodem  pertineant  hi  versus  ratibusque  fremebat 
imber  Neptumi  (xxxv)  et  tonsillas  rapiwnt,  configunt  litus,  aduncas 
(xxxvi).   Quorum  ille   e  descriptione  travecti  in   Africam  Scipionis 


CXCU  n.  DE  LIBRIS  ENNIANIS 

desumptus  videtur  coll.  Livio  xxix  27,  6  vento  secundo  vehementi  satis 
profecti  celeriter  e  conspectu  terrae  ablati  sunt ...  (7)  lenior  ventus  in 
alto  factus  —  (13)  prosperam  navigationem  sine  terrore  ac  tumultu 
fuisse  permultis  Graecis  Latinisque  auctorihus  credidi,  altero  autem 
rapide  naves  appellentes  milites  pinguntm-. 

Seipio  cum  Hannibale  congreditur  (vni).  Conveniunt  enim  cum 
laac  Ennii  sententia  ex  ipso  libro  citata  quae  Hannibalem  Livius 
XXX  30  orantem  facit:  conferas  vel  haec  (18)  maximae  cuique  for- 
twnae  minime  credendum  est . .  (19)  melior  tutiorque  est  certapax  quam 
sperata  victoria:  haec  in  tua,  illa  in  deorum  manu  est.  ne  tot  annorum 
felidtatem  in  unius  horae  dederis  discrimen.*)  Ubi  Hannibalis  peri- 
culum  Scipionem  ad  pacem  compellendi  irritum  cecidit,  proelium  para- 
tur.  Milites  cohortatus  sive  Scipio  est  sive  Hannibal:  sed  quid  ego 
haec  memoro?  dictum  factumque  facit  frux  (ix),  quibus  Wezelius  1.  c. 
p.  30  confert  quae  apud  Silium  (xvn  328  sq.)  eadem  occasione  Hanni- 
bal  cobortatus  milites  dicit  quid  vos,  quis  claro  deletum  est  Marte 
Saguntum,  exhorter  eqs.  Pugna  committitur  (x) :  fugantur  Afri  et  castra 
diripiuntur  (xi). 

De  proximis  duobus  xn  et  xm  tantum  dico,  illo  pacis  liberta- 
tisque  desiderium  Carthaginiensium  exprimi,  boc  autem  ad  repetitos 
pace  restituta  cultus  agrorum  referri:  cuius  versus  sententia,  quam 
sic  suppleas  neminem  esse  qui  non  sive  simplicius  quis  non  rastros 
ceperit  causa  poliendi  agri,  mihi  sumpta  videtur  ex  simili  condicione 
rerum  ei  quam  Livius  xxvi  40,  15  in  Sicilia  depingit  coegisset  Sicu- 
los  positis  tandem  armis  ad  agrum  colendum  animos  convertere;  cf. 
xxvn  5,  5.  Nam  et  Africa  erat  ut  Sicilia  cella  frumentaria  Romanorum. 
cap.  V  Punicas  res  ad  finem  persecutus  poeta  novo  prooemio  ad  b  e  1  - 

lum  Macedonicum  pergit.  Cuius  belli  initia  licet  iam  in  Hanni- 
balici  tumultus  tempora  incidant,  Ennium  ab  ipsis  principiis  Philippi 
res  repetivisse  exordium  subindicat  insece  Musa  manu  Bomanorum 
induperator  quod  quisque  in  hello  gessit  cum  rege  PhUippo  (i),  quod 
quamquam  non  ex  suo  libro  affertui-,  decimo  praefixum  fuisse  quae- 
dam  alia  fragmenta  persuadent.  Quod  si  ii  ex  decimo  citatum  Leu- 
catam  campsant  recte  explicui  iis  quae  Livius  xxvi  26,  1  ad  a.  543 
narrat  Laevinus  veris  principio  a  Corcyra  profectus  navibus  superato 
Leucata  promuMurio  cum  venisset  Naupaxium,  Anticyram  inde  se  peti- 
turum  edixit,  ut  praesto  ibi  Scopas  Aetolique  essent,  consequitur  poe- 


*)  Ennii  versum  cum  hac  oratione  Liviana  componi  vituperat  E.  Weze- 
lius  de  Silii  Italici  fontibus  p.  29  sq.  Contra  opinionem  meam  probavit 
C.  Lehmannus  in  libello  Der  letzte  Feldzug  des  Hannihalisclien  Krieges 
Leipz.  1894  p.  569,  qui  ad  eam  confirmandam  similes  sententias  a  Poly- 
bio  Hannibali  tributas  (xv  6,  8)  affert,  in  quibus  mg  ^srd&s-cos  iaviv  t)  xvxri 
v.ccl  TcaQcc  (iiKQbv  sig  sKCcrsQa  noisl  iLSydXag  Qonag  '/.a&ccnsQ  vriitioig  ituiGl 
XQoHhivri.  Qui  mihi  probe  videtur  demonstrasse  bonam  partem  huius  vulga- 
ris  narrationis  ex  Ennii  poesi  ductam  esse. 


ANNALIUM  LIB.  X  CXCm 

tam  hoc  bellum  ah  ipsis  principiis  exorsum  esse,  quod  Livius  quidem 
XXXI  5,  1  anno  quingentesimo  quinquagesimo  primo  Cimmo  554)  ini- 
tum  esse  scribit,  sed  idem  xxxi  1,  8  coeptum  hellum  adversus  Philip- 
pum  decem  ferme  ante  annis  triennio  prius  depositum  erat,  cum  Aetoli 
et  helli  et  pacis  fuissent  causa  h.  e.  ab  a.  543  a  defectione  Aetolorum 
a  Philippo  (xxvi  25,  l)  ducit.  Cuius  fragmenti  fides,  si  cui  forte  non 
satis  certa  videatur,  egregie  stabilitur  verbis  fragmenti  vi  item  ex  de- 
cimo  allati.  Quae  enim  Livius  perhibet  xxxii  9,  1  consulem  T.  Quinc- 
tium  ita  habito  dilectu,  ut  eos  fere  legeret  qui  in  Hispania  aut  Africa 
meruissent  spectatae  virtutis  milites  et  ibid.  6  T.  Quinctius  alter 
consul .  .  .  a  Brundisio  cum  transmisisset,  Corcyram  tenuit  cum  octo 
milihus peditum,  equitihus  octingentis  adeo  accurate  conveniunt  tam 
in  numero  militum  quam  in  eorum  spectata  virtute  cum  Ennii  versi- 
bus  insignita  fere  tum  milia  militum  octo  duxit  delectos  hellum  tolerare 
potentes,  ut  argumentum  huius  libri  dubium  esse  non  possit  et  huic 
recte  prooemium  illud  praemissum  sit.  Itaque  iam  licet  disponere  quae 
ex  incertis  huic  argumento  accommodantur.  Ac  primum  suum  locum 
obtinet  iii  Graecia  Sulpicio  sorti  data,  Gallia  Cottae  Ennio  L.  Muel- 
leri  invento  vindicatum.  Sunt  hi  consules  anni  554,  de  quibus  Livius 
scribit  XXXI  5,  1  P.  Sulpicio  Galha  C.  Aurelio  consulihus  hellum  cum 
rege  Philippo  initum  est  paucis  mensihus  post  pacem  Carthaginiensihus 
datam,  h.  e.  a.  554,  non  quem  Livius  dicit  551.  De  iisdem  idem  6,  1 
P.  Sulpicio  provincia  Macedonia  sorti  evenit . . .  alteri  consulum  Aurelio 
Italia  provincia  ohtigit.  Ex  quo  versu  hoc  quoque  coUigitur  poetam, 
qui  quod  quisque  imperator  Bomanorum  gesserit  in  bello  cum  rege 
Philippo  se  narraturum  professus  est,  consulum  ordine  res  gestas  ex- 
secutum  esse.  Ut  mittamus  iv  Acanthum,  quamquam  ad  hoc  bellum 
pertinere  existimo,  in  annum  556  creati  consules  Sex.  Aelius  Paetus 
et  T.  Quinctius  Flamininus  (Liv.  xxxii  7,  12),  quorum  ex  sortitione 
provinciarum  AeUo  Italia,  Quinctio  Macedonia  evenit  (Liv.  xxxii  8,  4). 
Itaque  quid  impedit  quominus  Sex.  Aelius  cum  T.  Flaminino  consul 
creatus  illa  laude  insignitus  fuerit  quam  habet  v  (cf.  ix  fr.  iv),  quam- 
quam  eius  res  non  erat  quod  poeta  pluribus  persequeretur.  Sed  cete- 
rae  reliquiae  de  quibus  coniicere  aliquid  Hcuit  pleraeque  omnes  ad 
T.  Quinctii  Flaminini  laudes  pertinent  aut  possunt  eo  commode 
referri.  De  cuius  dilectu  habito  quae  sunt  in  vi  supra  dixi.  Qui  cum 
militibus  a  Brundisio  cum  transmisisset  Corcyram  tenuit.  A  Corcyra 
autem  in  proxima  Epiri  traiecit  et  in  castra  Romana  magnis  itineri- 
bus  contendit:  ibi  cum  P.  Villium  superioris  anni  consulem  dimisis- 
set,  ipsam  Macedoniam  recto  itinere  per  castra  hostium  penetrare 
placuit.  Quod  quo  modo  fieret  cum  parum  expedirent,  dies  quadra- 
ginta  sine  ullo  conatu  sedentes  in  conspectu  hostium  absumpserunt 
(Livius  XXXII  9,  7sqq.).  Cum  etiam  spes  colloquiis  temptandae  pacis 
irrita  cecidisset,  ante  stationes  Macedonum  multis  proeliis  levibus 
utrimque  frustra  pugnatum  est  (Livius  1.  1.  10).  Tum  Charopus  prin- 

EsfNius  ed.  VaMen.  n 


CXCrV  II.  DE  LIBRIS  ENNIANIS 

ceps  Epirotarum,  qai  'noctesque  diesque  soUicitari'  Flamininum  (vn 
334)  comperit,  pastorem  ad  consulem  mittit,  qui  si  quid  praemii 
relaturus  esset  se  curam  Titi  qua  coqueretur  levaturum  promittit 
(335  sqq.).  Nosse  enim  se  omnes  montium  eorum  qui  tum  regiis  castris 
tenebantur  anfractus  callesque  ac  partem  copiarum  Romanarum  non 
iniquo  nec  perdifficiK  aditu  super  caput  hostium  educturum.  Flami- 
ninus  initio  nonnihil  haesitans  deinde  quattuor  milia  lecta  peditum 
et  trecentos  equites  mittit  qui  a  pastore  in  cacumina  Macedonum  cas- 
tris  imminentia  circumducerentur.  Quos  ille  vir  haud  magna  cum  re 
sed  plenus  fidei  (338)  in  verticem  quem  petebant  Romani  tribus  noc- 
tibus  (vin)  (pemox  enim  iter  esse  Flamininus  iusserat)  perduxit.  Tum 
illi,  Flaminino  ubi  signum  ab  iis  accepit  castra  hostium  omnibus  copiis 
oppugnante,  subito  in  Macedonas  in  Flamininum  versos  impetum  a 
tergo  fecerunt. 

Ita  contexui  Livii  fere  (xxxii  11.  12)  et  Ennii  verbis  poetae 
narrationem,  unde  aliquot  versus  Cicero  Titi  praenomine  Flaminino 
et  Attico  communi  admonitus  ineunte  Catone  maiore  ad  Atticum  suum 
accommodavit  ne  poetae  quidem  nomine  nedum  libro  indicato.  Qui 
versus  (vn)  quo  pertinerent  primus  intellexit  Madvigius  (opp.  acad.  n 
p.  290sqq.),  qui  et  Livii  quam  exposui  narrationem  indicavit  et  re- 
liquos  qui  eandem  rem  tetigerunt  scriptores  ascivit,  Plutarchi  Flami- 
ninum  4,  Polybiimi  xxvii  15,  2,  Diodorum  xxx  5  p.  396  Dind.,  alios. 
Eidem  narrationi  supra  vm  intexui  ex  decimo  allatum;  sic  enimLivius 
scribit  11,  9  nocte  itinera  fieri  iubet  (Flamininus) ;  iisdemque  rebus 
haud  scio  an  accommodetur  simile  quod  habet  ix  et  ipsum  ex  hoc 
libro  citatum.  Quae  enim  Plutarchus  Flamin.  4,  5.  6  narrat  of  'Pco- 
liaiot  do^cfv  eG^^^^ov  aiicpi^oXov  (de  fumo  tenui  apparente),  sv  ccy&vi  xal 
7i6v(p  rrjv  iXnida  Jt^og  ro  ^ovXofisvov  Xafi^dvovteg.  ijtsl  ds  iiaXXov  av- 
^avofisvog  Kal  diafisXaivoov  tbv  asQa  y.al  noXvg  avco  x^Q^^  idrjXovto 
jivQabg  slvat  (piXiog.,  oY  fisv  aXaXd^avtsg  ins^atvov  iQQafisvcag  xtX,  eane 
poterunt  conferri  cum  cane  venatica  quae  vinclis  apta  cum  feram  nare 
sagaci  sentit  leviter  gannit  sed  ululat  ibi  acute  ubi  prope  acceden- 
tem  feram  videt? 

Ad  pugnam  ad  Cynoscephalas  a.  u.  c.  557  commissam  referas 
X.  XI  quae  sunt  huius  libri;  quippe  ante  eam  pugnam  Quinctium  mi- 
lites  cohortatum  esse  Livius  scribit  xxxin  8,  4  cum  iisdem  Macedoni- 
bus  pugnaturos  quos  ad  Epiri  fauces  montibus  fluminibusque  saepios 
victa  naturali  difficultate  locorum  expulissent  acieque  expugnassmt,  cum 
iis  quos  P.  Sulpicii  prius  ductu  obsidentes  in  Eordaeam  aditum  vids- 
smt;  fama  stetisse,  non  viribus  Macedoniae  regnum;  eam  quoque  fa- 
mam  tandem  evanuisse.  Plutarchus  quoque  (7,  4)  ante  idem  proelium 
Titum  milites  admonuisse  dicit,  non  in  eundem  cum  Livio  sensum, 
■naQSKdXst  tovg  GXQattditag  avdQag  dyad-ovg  ysvsG^at  Koi  jCQod^vfiovg  atg 
iv  Tc5  naXXiatoo  d'sdtQa)  tfj  'EXXddi  fisXXovtag  dycavi^sG&at  TtQbg  tovg 
aQiatovg  tS)v  ocvtayavtiit&v.  Sententia  quae  est  in  xn  ab  his  rebus  non 


ANNALIUM  LIB.  XI.  XH  CXCV 

est  aliena.  Eomani  enim  dicnntur  venisse  regni  summam  columnam 
eversum;  quae  sententia  cadit  in  eorum  mentem  qui  ut  Graeci  omnes 
et  Aetoli  imprimis  regno  Macedonum  everso  Romanorum  beneficio  liber- 
tatem  exspectabant.  Reliqua  sunt  incerta. 

Ex  undecimo  annali  quae  petita  sunt  fragmenta  i.  ii.  m  id 
quidem  patefaciunt  poetam  versari  etiam  in  Philippi  regis  et  in  Grae- 
corum  rebus  sed  sententiarum  usus  et  nexus  si  qui  erat  intelligi  vix 
potest,  nisi  quod  quae  de  regum  moribus  (i)  dicuntur  non  sine  ra- 
tione  Philippi  dici  putaveris,  quae  vero  de  nescio  qua  cognatione 
Graecorum  cum  Romanis  opinor  (n)  et  de  Troia  quae  perdita  perire 
non  potuit  (m)  exposita  erant,  ea  mota  quodammodo  videntur  Grae- 
corum  libertate  a  T.  Flaminino  Isthmiorum  ludorum  occasione  pro- 
nuntiata  a.  558  (Liv.  xxxm  32).  Quarum  rerum  tenuia  quaedam  vesti- 
gia  apparent  in  iis  quae  Graeci  teste  Plutarcho  (Flaminin.  11,  4) 
accepta  libertate  inter  se  loquebantur  aXX6(pvXoi  d'  iivdQsg,  evava^iatcc 
fiLKQa  Kal  yXtGy^qa.  KOtvoivri^axa  TCaXai.ov  yivovq  £%Eiv  SoKOvvreg  .  .  .  rotg 
fisytGroig  Ktvdvvoig  %a\  itovoig  i^sXo^svoi  rr^v  'KXXada  SsGitor&v  %aXs- 
7i5)v  Koi  TD^avvcav  sXsvd^s^ovGtv.  Et  ex  altera  parte  Troianam  originem 
Romanorum  vel  ipse  Flamininus  prae  se  fert  qui  in  epigrammatis  ab 
ipso  positis  (Plutarch.  1.  c.  12,  6)  AivsaSag  Tirog  vel  Alvsadav  rayog 
(isyag  appellatur.  Cetera  huius  libri  incerta  sunt,  praeter  unum  (v) 
pendent  peniculamenta  wium  ad  quemque  pedum,  quae  si  recte  accipi- 
mus  non  videntur  nisi  ad  luxuriem  vestimentorum  pertinere:  quod  si 
est,  temporum  ratio  admonet  orationis  gravissimae  quam  M.  Porcius 
Cato  consul  a.  559  adversus  abrogandam  legem  Oppiam  habuit,  de 
qua  re  Livius  xxxiv,  Isqq.  Cumque  Catonem  Ennius,  si  Ciceronem 
testem  audimus,  magnis  laudibus  extulerit,  potest  fieri  ut  quas  res  con- 
sul  in  Hispania  gesserit,  quam  provinciam  sortitus  erat  (Liv.  xxxm 
43,  5),  in  hoc  libro  expositae  fuerint. 

Duodecimus  annalis  quas  res  tractaverit  ex  ipso  cognosci  non 
potest,  potest  fortasse  ex  temporum  ratione  et  rerum  serie,  si  quidem 
bellum  cum  rege  Antiocho,  quod  iam  a.  561  exspectabatur,  a.  562 
propius  imminebat,  a  libro  xiii  narrari  coeptum  est,  ex  altera  parte 
T.  Quinctius  Flamininus  quas  res  in  Graecia  gessit  semel  et  iterum 
prorogato  imperio  a.  560  ad  finem  deductae  sunt,  quo  anno  ex  Grae- 
cia  Romam  rediit  et  triumphum  egit  resque  a  se  in  Graecia  ordinatas 
stabiliendas  curavit,  sed  idem  a.  562  rursus  legatus  cum  aliis  ad 
pacandas  res  in  Graecia  numquam  non  turbatas  missus  est.  Quare 
credibile  est  partem  rerum  Graecarum  a  T.  Quinctio  aut  post  eum 
gestarum  in  duodecimo  expositam  esse. 

Quod  primum  est  fragmentum  ex  eo  libro  citatum 
Omnes  moriales  victores,  cordibus  vivis 
Laetantes,  vino  curatos,  somnus  repente 
In  campo  passim  mollissimus  perculit  acris, 
quamquam    quae    depingitur    condicio  rerum   nonnihil   similitudinis 


CXCVI  n.  DE  LIBRIS  ENNIANIS 

habet  cum  iis  quae  a  Thucydide  vn  73,  2  (■^tto  yccQ  tov  JtEQixaQovg 
xfiq  viKrig  TtQog  noOtv  TerQccq)&at  rovg  TtoXXovg  iv  ry  ioQrfj  ktX)  aut 
a  Polybio  (i  19,  12)  et  Diouysio  Halic.  (vm  86,  l)  memorantur,  ta- 
men  ad  quasnam  res  gestas  ab  Ennio  narratas  h.  e.  ad  quamnam  vic- 
toriam  modo  reportatam  referatur  incertum  est  neque  Hugius  cuius 
opinionem  attuleram  quicquam  probabile  excogitaverat.  Sed  de  ora- 
tionis  forma  habeo  quod  fortasse  non  inepte  afferatur.  Videntur  enim 
haec  non  de  re  certa  nuper  gesta  dici  sed  universa  esse  sententia  qua 
quid  omnibus  mortalihus  ea  quam  poeta  describit  rerum  condicione 
acciderit  significetur,  ut  ann.  560  ait  omnes  mortales  sese  laudarier 
optant,  neque  percuUt  obstat  quo  ut  assolet  factum  esse  dicitur  quod 
fieri  soleat.  Quodsi  ita  recte  orationis  conformationem  interpretor,  licet 
fortasse  opinioni  opinione  addita  suspicari  iis  quae  dixit  de  omnibus 
mortalibus  in  contrariam  sententiam  subiecta  fuisse  haec  quae  scribit 
ann.  547  a^  Romanus  homo,  tamen  etsi  res  bene  gesta  est,  corde  suo 
trepidat. 

De  reliquo  huius  libri  argumento  fusius  disserui  in  commenta- 
tione  academica  tJber  die  Annalen  des  Ennius  a.  1886  editap.  lOsqq. 
Ex  iis  rationibus  quas  ibi  explicui  in  hoc  libro  posui  cum  tres  ver- 
sus  de  Fabio  Maximo  (n)  Unus  homo  nobis  cunctando  eqs  qui  ex  hoc 
libro  citati  sunt,  tum  quod  Ennium  in  hoc  libro  de  sua  aetate  me- 
morasse  Varro  testis  est  (v).  Contra  dixerunt  unus  et  alter,  qui  si 
ita  disputant,  de  sua  aetate  Ennium  apte  dicere  nisi  in  extremo  an- 
nalium  libro  non  potuisse,  mirum  est  eos  non  vidisse,  quod  apertum 
est,  meam  ratiocinationem  non  hoc  uno  testimonio  innixam  sed  duo- 
bus  quasi  comibus  iugo  iunctis  fundatam  esse.  Etenim  cum  et  frag- 
mentum  de  Fabio  et  Varronis  testimonium  de  annis  Ennii,  toto  genere 
inter  se  discreta,  ambo  ex  uno  eodemque  duodecimo  annali  citari  vi- 
derem  nec  satis  probabile  esse  ducerem  quod  statuerunt  alterum  nono, 
alterum  autem  duodevicesimo  tribuentes  bis  per  errorem  duos  diversos 
numeros  in  eundem  xii  abiisse,  ita  mecum  considerare  coepi  quid  si 
natura  et  condicio  duodecimi  libri  ea  fuerit  ut  unus  illa  duo  frag- 
menta  quantumvis  diversa  continere  potuerit:  hinc  profectus  probare 
studui,  totum  carmen  iis  rationibus  compositum  ac  distributum  esse, 
ut  in  duodecimo  certam  partem  universi  operis  finiri  appareat.  Quam 
partem  si  per  se  solam  Ennius  edebat  (id  quod  statuere  licet  non 
sine  exemplo  annalium  ipsorum),  paratum  esse  locum  opinabar  quem 
quaerebamus,  quo  loco  de  Fabii  laude  et  de  aetate  Ennii  uno  tenore 
memorari  potuerit.  Nam  sic  statuebam  Ennium  invitante  occasione 
in  extremo  duodecimo  h.  e.  in  exitu  eius  operis,  quod  tum  editurus 
erat,  more  non  insolito  de  se  suisque  rebus  verba  fecisse,  simul  rebus 
Romanis  usque  ad  hunc  terminum  expositis  et  absolutis  quoinindam 
clarorum  virorum,  in  quibus  Fabii  Maximi,  laudes  quasi  xoXocp&va 
imposuisse.  Ubi  enim  Fabii  praeconium  erat,  non  poterat  solum  esse, 
cuius  versus  celeberrimos 


I 


ANNALroM  LIB.  XIL  XHI  CXCVn 

TJnus  homo  nobis  ctmctando  restituit  rem. 

Non  enim  rumores  ponebat  ante  salutem. 

Ergo  postque  magisque  viri  nunc  gloria  claret 
ita  compositos  esse  sentio,  ut  rerum  gestarum  cursui  inserti  esse  non 
potuerint,  et  quamvis  fortasse  memoratae  mortis  occasione  elati  esse 
possint  ut  apud  Livium  (xxx  26,  7sqq.  28,  2),  tamen  acrius  intuenti 
ne  ad  lianc  quidem  opportunitatem  plane  accommodati  esse  videbun- 
tur;  eo  certius  ibi  reponemus,  ubi  iam  longius  etiam  a  morte  Fabii 
remoti  sunt.  Addidi  (iii)  in  eundem  tenorem  incerti  libri  versum  de 
M.'  Curio,  qui  mihi  videtur  eodem  consilio  natus  et  conformatus  esse, 
tertio  loco  Ciceronis  verba  ex  oratione  pro  Archia  (iv),  non  quasi 
haec  ex  hoc  loco  prompsisset,  sed  ut  breviter  significarem  quos  alios 
viros  Ennius  memorare  potuisset. 

De  aetate  autem  sua  cum  diceret  Ennius  (v),  probabile  est  eum 
hoc  loco  reliqua  de  sua  vita  et  origine  addidisse,  quae  olim  in  xvm 
libro  sed  eodem  tenore  composueram:  ubi  haec  scripseram  quae  iam 
huc  sunt  paucis  mutatis  transferenda.  'Ibi  praeterea  alia  de  vita  sua 
exprompsit.  Nam  haec  quae  Ciceroni  (Cat.  mai.  5,  14)  debemus  sic- 
ut  fortis  equus,  spatio  qui  saepe  supremo  vicit  Olympia,  nunc  senio  con- 
fectus  quiescit  (vi)  haud  dubie  Ennius  non  seorsum  ab  aetatis  suae 
commemoratione  extulit.  Tetigit  etiam  genus  suum  quod  a  Messapo 
originem  duceret  (vii)  et  se  Rudinum  esse  Fulvii  Nobilioris  beneficio 
Romana  civitate  donatum  (viii).  Hoc  quidem  quod  de  civitate  dicit 
potuit  etiam  tum  cum  inFulvii  rebus  versabatur  commemorare :  quam- 
quam  magis  arridet  poetam  data  hac  occasione  superioris  vitae  ad- 
monitum  laeto  animo  haec  nos  sumus  Bomani  qui  fuimus  ante  Ru- 
dini  exclamasse.' 

Duos  qui insequuntur  annales  poetam  in  bellum  Antiochenum 
impendisse  cum  progrediens  paulatim  narratio  exigat  tum  commen- 
dant  praecipue  certa  reliquiarum  indicia.  Ac  decimus  quidem  ter- 
tius  annalis  in  apparatu  belli  (h.  e.  circa  a.  u.  c.  562)  versatus  est. 
Cuius  rei  fidem  faciunt  tres  versus  (iv)  quos  Gellius  e  tertio  decimo 
attulit  Hannihal  audaci  cum  pectore  de  me  hortatur  ne  hellum  faciam 
eqs  et  ait  Antiochum  esse  Asiae  regem  qui  haec  dicat.  Cui  quae  ra- 
tiones  intercesserint  cum  Hannibale,  qui  patria  profugus  a  regis  fide 
securitatem  petiit  (Liv.  xxxiii  49,  2;  xxxiv  60),  Livius  narrat  xxxv  19 
et  quem  Livius  secutus  est  Polybius  iii  11  et  12,  cuius  pauca  verba  af- 
feram  ex  11,1  kcc^  ovg  KaiQOvg  naTanolefirjd^slg  Avvi^ag  x^Ttb  ^Pafiaicav 
tiXog  £x  xfig  naxqiSog  i^s%(X)Qri6s  nal  naq'  ^Avxidfp  dcsxQt^s,  xoxs  'Pco- 
(laLOi  Gvv&scoQOvvxsg  i^dr)  xrjv  AlxcoXav  iTCi^oXrjv  i^a7ts6xsiXav  tiqsG- 
§svxag  TtQog  ^Avxioypv,  ^ovXofisvot  firj  Xavd^dvstv  Gcp&g  xrjv  xov  ^aai- 
Xicog  TtQoaiQsGiv'  ol  8s  jiQS6§si.g  OQ&vxsg  xov^Avxioypv  ifQ06s%ovxa  xoig 
AlxooXoig  %al  TCQo&Vfiov  ovxa  TtoXsfjLStv  'Pwfiaioig  i&SQcinsvov  xbv  Avvi- 
§av  (SnovSa^ovxsg  slg  vnotpiav  ifi^aXsiv  n^bg  xbv  Avxioyov.  6  nai  Cvv- 
s^rj  ysvs69ai  %xX.  Sed  hi  duo  illud  non  tradunt  quod  inest  in  verbis 


cxcvm  n.  de  libris  ennianis 

Ennii,  Hannibalem  dissuasisse  Antiocho,  ne  bellum  faceret  cum  Ro- 
manis.  Quem  credibile  est  non  dissuasisse  omnino  bellum  sed  certis 
condicionibus  gerendum.  Id  enim  intelligi  videtur  ex  iis  quae  de  his 
coUoquiis  AntiocM  cum  Hannibale  habitis  apud  Tustinum  leguntur 
XXXI  5:  ubi  Hannibal  fatetur  (3)  nihil  se  aut  cmsiUorum  aut  coep- 
torum  praesentium  probare,  neque  sedem  belli  Grraeciam  sibi  placere, 
cum  in  Italia  uberior  materia  sit,  in  eaque  re  hoc  exemplo  utitur  (7) 
si  quis  illis  Italia  velut  fonte  virium  cesserit,  proinde  falli  ac  si  quis 
amnes  non  ab  ipsis  fontium  primordiis  derivare  sed  concretis  iam  aqua- 
rum  molibus  avertere  vel  exsiccare  velit;  unde  illorum  versuum  (iv) 
sensus  planior  evadit  et  hoc  intelligitur  ad  eundem  sermonem  refe- 
rendum  esse  hunc  Ennii  versum  (n)  nulla  libri  nota  allatum  con- 
tempsit  fontes  quibus  exerugit  aquae  vis.  Eiusdem  Hannibalis  esse  An- 
tiochum  monentis  versum  m  ex  hoc  libro  citatum  iis  ostenditur  quae 
in  adn.  memoravi.  Quod  restat  (i)  recte  huic  libro  adscriptum  esse 
nullo  auctore  fidem  faciunt  quae  Livius  tradit  xxxv  23,  1  ceterum 
eo  tempore  minus  ea  bella  quae  gerebantur  curae  patribus  erant  quam 
exspectatio  nondum  coepti  cum  Antiocho  belli,  eamque  sollicitudinem 
rumoribus  ali  (8)  classem  regis  Antiochi  ex  Aetolia  in  Siciliam  tra- 
iicere  vel  (10)  Antiochum  regem  Hellespontum  cum  exercitu  transisse, 
unde  Antiochum  tamquam  alterum  Xerxem  adventurum  extimesce- 
bant:  id  quod  Florus  testatur  (i  24,  2)  non  aliud  formidolosius  fama 
bellum  fuit,  quippe  cum  Persas  et  orientem,  Xerxen  atque  Darium  co- 
gitarent,  quando  perfossi  invii  montes,  quando  velis  opertum  mare  nun- 
tiaretur.  Ea  igitur  occasione  probabile  est  Ennii  versum  de  Xerxe  (x) 
isque  Hellesponto  pont,em  contendit  in  alto  elatum  esse  a  nescio  quo 
quem  poeta  loquentem  induxerit.  Quae  praeterea  huic  libro  adscrip- 
seram  nunc  testimoniorum  fide  in  xvi  coUocata  sunt. 

Quarti  decimi  annalis  fragmenta  inter  duas  licet  cum  An- 
tiocho  a.  u.  c.  564  commissas  pugnas  aequali  fere  portione  distribuere: 
priorem  dico  navalem  adMyonnesum  factam  quam  Livius  xxxvn  29.  30 
perhibet:  unde  quantum  satis  est  ad  inlustranda  fr.  i — iv  infra  scripsi. 
Ergo  AemUius  RegiUus  praetor  ad  Teiorum  urbem  classem  traduxe- 
rat  et  (29,  1)  egressi  milites  nautaeque  suM  ad  commeatus  et  vinum 
maxime  dividendum  in  naves,  (2)  ctm  medio  forte  diei  agrestis  qui- 
dam  ad  praetorem  adductus  nuMiat  alterum  iam  diem  classem  stare 
ad  insulam  Macrin  (quam  nautici  vocant,  adversus  Myonnesum)  etpaulo 
ante  visas  qmsdam  moveri  tamquam  ad  profectionem  naves;  primo  (4) 
turbatis  imperiis  concursum  ad  naves  est;  dein  consiUo  ac  prudentia 
AemUu  sine  trepidatione  naves  conscendunt;  (7)  instructaque  acies, 
velut  cernerent  regios,  i/n  altum  processit  (i.  n).  inter  Myonnesum  et 
Gorycum  promumturium  erant,  cum  hostem  conspexere  (iii).  (30,  1) 
iam  totis  classibus  simul  ab  omni  parte  pugna  conserta  erat  (iv).  Alte- 
rum  quod  huc  pertinet  proeUum  est  ad  Magnesiam  ad  Sipylum  commis- 
sum,  quode  Livius  1. 1.  39 — 44.  Qui  ubi  Romanae  aciei  rationes  tangit 


ANNALIUM  LIB.  XIV.  XY.  XVI  CXCIX 

(39,  12),  *duo  milia  mixtorum  Macedonum  Tiiracumque,  qui  vo- 
luntate  secuti  essent,  praesidio  castris  relicta  esse'  commemorat. 
Unde  occasio  dispicitur  qua  Ennius  potuerit  rumpia  quod  genus  teli 
Thracae  nationis  est  (v)  appellare.  Reliqua  aperta  sunt.  Ante  certamen 
cohortatio  ad  milites  (vi):  insequitur  proelium  (vii).  Denique  fractus 
bello  Antiochus  calamitatem  suam  deplorat:  quae  me  fortuna  ferocis 
contudit,  indigno  bello  confecit  acerbo  (vra).  Quod  restat  ix,  de  quo 
versu  supra  p.  Lxvm  sq.  disserui,  ad  cremanda  caesorum  corpora,  opi- 
nor,  refertur,  quamquam  in  hac  pugna  lioc  memorari  non  video,  sed 
Livius  quidem  (44,  l)  ad  qiiinquaginta  milia  &it  peditum  cacsa  eo  die 
dicuntur,  equitum  quattuor  milia.  Et  quod  idem  ibid.  3  scribit  postero 
die  spoliabant  caesorum  corpora  affert  occasionem  cui  accommodetur 
versus  incertus  (ann.  619)  spoliantur  eos  et  corpora  nuda  relinquunt; 
sed  eae  occasiones  rarae  non  fuerunt. 

Quintum  decimum  annalem  olim  intellectum  est  imprimis 
Fulvio  Nobiliori  dicatum  esse.  Etenim  Antiochum  devictum  et  pro- 
fligatum  extemplo  secutae  sunt  res  Aetolorum  numquam  pacatorum. 
Quos  ut  tandem  in  ordinem  cogeret  missus  est  M.  Fulvius  Nobilior 
consul  a.  565,  quem  Ennius  poeta  comitatus  est  in  Aetoliam:  de  quo 
vide  p.  xin  sqq.  Quare  probabile  est  Antiochum  in  libris  xiii  et  xiv 
regnantem  libro  xv  excepisse  bellum  Aetolicum,  quo  feliciter  perpetrato 
Fulvius  a.  567  Eomam  redux  triumphum  egit.  Luculentissima  autem 
rerum  ab  eo  gestarum  erat  expugnatio  Ambraciae  Aetolorum  urbis 
munitissimae.  Ad  eam  referre  licet  ii  et  iii  ex  hoc  libro  citata,  quae, 
etiamsi  Ambracia  appellata  non  sit,  certe  in  oppugnatione  urbis  suum 
obtinebant  locum.  Neque  ab  Ambracia  seiungo  eam  quam  Macrobius 
(iv)  obsidionem  dicit,  cum  Ennium  testatur  in  quinto  decimo  induxisse 
Histros  duos  in  obsidione  erupisse porta  et  stragem  de  obsidente  hoste 
fecisse;  ab  hac  autem  eruptione  Histrorum  alieni  non  fuerunt  versus 
a  Macrobio  ex  eodem  libro  quinto  decimo  allati  quibus  pugna  Caelii 
tribuni  ab  Histrorum  (408)  impetu  se  defendentis  describitur  (vi): 
nam  in  Histrorum  commemoratione  non  est  quod  offendatur,  quos 
probabile  est  auxiliares  fuisse  Aetolorum  in  Ambracia,  id  quod  Flori 
indicio  (i  26,  l)  confirmatur.  Haec  plenius  demonstrare  studui  in  com- 
ment.  academ.  a.  1886  p.  18sqq.,  ubi  etiam  de  v  et  vn  quid  verisimile 
esset  exposui. 

Sexto  decimo  annali  Plinius  testis  est  (i)  Ennium  T.  Caeci- 
lium  Teucrum  fratremque  eius  propter  singularem  eorum  fortitudinem 
celebrandos  sibi  sumpsisse.  De  quo  pari  fratrum  quoniam,  quod  sciam, 
nihil  compertum  est,  hoc  testimonio  non  magnopere  adiuvamur  in 
restituendis  et  ad  suas  res  revocandis  versibus  ex  hoc  libro  allatis, 
qui  satis  multi  sunt  et  fere  aperta  sententia,  adeo  ut  particulas  quas- 
dam  sermonum  actarumque  rerum  describere  licuerit.  Quas  in  comm. 
acad.  a.  1886  p.  25sqq.  diligentius  persecutus  nunc  indiciis  margi- 
nalibus  notavi.  Itaque  exordii  (ii.  m.  iv)  quae  causa  fuerit  et  qui 


CC  n.  DE  LffiRIS  ENNIANIS 

nexus  quasi  diluculo  perspicitur,  sed  indicium  quod  nos  edoceat  quas 
res  gestas  poeta  enarret  et  in  quibus  temporibus  versetur  non  re- 
perio:  nam  quod  regem  qui  dicitur  xi  quos  ubi  rex  epulo  spexit  de 
cotihus  cdsis  eum  esse  statuerunt  qui  a  Livio  (xli  11,  1)  in  medio 
bello  Histrico  a.  577  regulus  Aepulo  vocaretur,  et  lioc  igitur  bellum 
ab  expugnata  Ambracia  quae  erat  in  xv  decem  prope  annis  semo- 
tum  huius  libri  potissimum  esse  argimientum  aliaque  plura  quae  cum 
his  coniuncta  esse  aut  ex  iis  consectaria  fieri  videntur  sibi  persua- 
serunt,  ea  quot  quantisque  dubitationibus  esse  obnoxia  crederem,  plu- 
ribus  verbis  in  illa  quam  dixi  comment.  academ.  p.  28sqq.  exposuL 
Neque  si  haec  vera  essent,  quae  non  possum  non  improbabilia  habere, 
ad  declarandas  reliquias  quae  sunt  in  hoc  libro  quicquam  ex  Histrici 
belli  historia  quam  narrat  Livius  in  libro  xli  nancisceremur:  omnia 
inde  a  Caeciliis  Teucris  unius  Plinii  testimonio  cognitis  tam  obscura 
manerent  quam  fuerunt  ante. 

Neque  felicior  res  est  in  libro  decimo  septimo,  ex  quo  qui 
servati  sunt  versus  paene  omnes  perspicuam  habent  sententiam  et  id 
genus  rerum  gestarum  prae  se  ferunt  quod  Ennii  annalium  proprium 
est,  ut  si  unum  fnistum  esset  quod  lucem  afferret  reliqua  suapte 
sponte  secutura  essent.  Nunc  omnia  in  incertis:  quamquam  quaedam 
inter  se  iungi  videntur,  velut  i.  ii.  in.  rv  similem  quandam  indicare 
condicionem  rerum  putaveris  cum  ea  quam  in  x  annali  vidimus  Fla- 
minino  obvenisse  (p.  cxcrv),  et  dux  ipse  vias  (m)  nisi  fallor  eam  vim 
habet  quam  Livius  xliv  5,  8  exprimit  verbis  ddeo  ut  ne  dux  quidem  et 
auctor  itineris  infitiaretur  parva  manu  deleri  omnem  exercitumpotuisse. 
Non  mirius  quae  composui  vi.  vu.  vm.  ix  coniungi  et  ad  orationem 
quandam  imperatoris  referri  videntur  qui  accusationibus  milit\im  re- 
spondeat,  quod  genus  est  apud  Livium  (xlv  37,  9)  in  controversiis 
de  triumpho  Aemilii  Pauli.  Li  extremo  libro  posui  (x)  testimonium 
Ciceronis  de  Lepidi  et  Fulvii  censura  a.  u.  c.  575,  quod  ad  Ennium 
redire  ipse  aperte  significat. 

Li  libro  duodevicesimo,  postquam  ea  quae  olim  hunc  locum 
obtinebant  testimoniis  victus  in  duodecimo  reposui,  remanserunt  duo 
versiculi  ex  quibus  nihil  cognoscitur.  Neque  mirandum  est  quod  quo 
propius  ad  finem  annalium  pervenimus  eo  incertior  fiat  opera  in  de- 
finiendis  librorum  argumentis  consumpta,  sed  tamen  ita  sentio  uni- 
versam  librorum  dispositionem  a  me  recte  et  suis  lineis  esse  descriptam. 
cap.  VII  Tantum  de  annalium  libris.  Scenicorum  titulo  complexus  sum 

primujn  tragoedias,  deinde  praetextatas  quae  creduntur  duas,  porro 
comoedias  item  duas,  postremo  incertarum  fabularum  versus  maxi- 
mam  partem  ad  tragoediam  pertinentes,  alias  ad  comoediam,  reliquas 
ambiguas.  Tragoedias  autem  numeramus  viginti  quas  non  argumen- 
torum  cognatione  sed  ad  litterarum  seriem  ordinavi.  In  quibus  quo- 
niam  sive  ad  indices  sive  ad  versus  superstites  quae  utilia  essent  aut 
necessaria  adnotavi,  non  multa  restant  quae  hoc  loco  exponantur. 


SCENICA:  ACHILLES.    AIAX.   ALCMEON  CCI 

Ac  de  Achille  quidem  ita  sentio  unam  fuisse  huius  nominis 
tragoediam,  cui  Ennius  AcMllem  Aristarchi  inscripserit,  ut  addito 
Graeci  poetae  nomine  non  solum  exemplar  Graecum  quod  imitatus 
esset  Sed  etiam  quidquid  proprii  esset  in  hac  fabula  intelligentibus 
indicaret.  Cum  enim  Festus  citaverit  Ennius  in  Achille  Aristarchi  (x) 
dubium  non  est  quin  eandem  Ennii  tragoediam  dicat  Plautus  cum  se 
scribit  commentari  velle  Achillem  Aristarchi  (i),  neque  mirum  est 
quod  a  Festo  ipso  aliisque  testibus  eadem  tragoedia  mero  Achillis 
nomine  affertur.  Certe  quae  exstant  ad  idem  referri  argumentum  vi- 
dentur  quod  nQ£6§eLu  itQog  ^Ay^illia  continetur  quae  est  in  nono  Ilia- 
dos;  nec  ambiguum  est  nisi  poeta  utrum  ista  se  legatione  continue- 
rit  an  ab  initiis  usque  inimicitianim  Agamemnonis  et  Acbillis  repe- 
tierit.  Velut  illa  de  convocato  populo  (i),  quamquam  etiam  in  nono 
habent  quo  referantur  (10  sqq.),  fieri  potest  ut  redeant  ad  ea  quae 
in  secundo  (50.  280)  relata  sunt.  Ab  his  autem  quae  sola  Achillem 
Aristarchi  prae  se  ferunt  (nam  x  obscurum  est  nec  creat  difficulta- 
tem)  cur  secemamus  aut  ea  quae  proxime  insequi  iussi  (ii),  in  quibus 
consilium  principum  agnoscitur,  aut  ea  quae  legatos  admonentes 
Achillem  aut  hunc  illis  respondentem  patefaciunt  (iii.  iv.  v.  vi.  vii.  vm)? 

De  Aristarcho  Tegeate  haec  sunt  apud  Suidam  post  ea  quae 
mirabilia  de  eo  narravit  ohxoq  §1  6  ^AQiGxciQiog  GvyiQOvog  i]v  Evqi- 
TtlSrj'  og  TtQ&Tog  eig  t6  vvv  avxcov  fif]Kog  xcc  6Q<xfiaxa  xaxE6xr]6Ev,  nal 
idiSa^e  fiev  xqayadiag  e^do^rjKovxa,  eviKrjGe  de  dvo.  Alias  eiusdem 
Aristarchi  tragoedias  Ennium  expressisse  verisimile  non  est  et  glossa- 
rum  auctor  ab  Usenero  protractus  (mus.  Rhen.  xxviii  419),  qui  scri- 
bit  tragoedias  Ennius  fere  omnes  ex  Graecis  transtulit,  plurimas  Eu- 
ripideis,  nonnullas  Aristarchiis  plus  dicit  quam  credere  licet. 

Aiacis  fabulam,  quae  a  contentione  Aiacis  et  Ulixis  de  armis 
Achillis,  si  quidem  i  recte  enarravi,  ad  necem  quam  sibi  Aiax  con- 
scivit  (iv)  pertinuit,  ex  Sophoclis  Aiace  ductam  esse  probabile  non 
est  propterea  quod  Livius  Andronicus  in  Aiace  mastigoforo  tam  ob 
hanc  inscriptionem,  quam  Sophocleae  Aiacis  fuisse  vTtod^eGig  tradit, 
quam  propter  ii  R.  ex  Sophoclis  v.  1266  sq.  expressum  ad  Sophoclis 
exemplum  videtur  se  composuisse. 

ExAlcmeone  quae  restantpauca  unius  suntAlcmeonis  aut  verba 
aut  cantus,  qui  primum  (i.  ii)  de  se  quid  acciderit  et  qua  condicione 
nunc  sit  adveniens  nescio  cui  nuntiat,  deinde  furiis  agitatus  in  scena 
clamat  ea  quae  sibi  videtur  videre,  donec  mente  recepta  conquiescit 
(m).  Unde  tantum  intelligitur,  argumentum  huius  tragoediae  fuisse 
quod  Hygini  fabula  73  tradit.  Amphiaraus  .  .  augur  qui  sciret  si  ad 
Thebas  oppugnatum  isset  se  inde  non  rediturum,  (itaque)  celavit  se 
conscia  Eriphyle,  coniuge  sua,  Talai  filia.  Adrastus  autem  ut  eum 
investigaret  monile  aureum  ex  gemmis  fecit  ct  muneri  dedit  sorori  suae 
Eriphylae;  quae  doni  cupida  coniugem  prodidit.  Amphiaraus  Alcmeoni 
filio  suo  praecepit  ut  post  suam  mortem  poenas  a  matre  exsequeretur. 


CCn  n.  DE  LIBRIS  ENNIANIS 

Qui  postquam  apud  Thebas  terra  est  devoratus,  Alcmeon  memor  patris 
praccepti  Eriphylen  matrem  suam  interfecU;  quem  postea  furiae  ex- 
agitarunt.  Quibus  ex  Apollodori  biblioth.  iii  7,  5  haec  addo  ^^(Jij- 
aavxog  ^AnoXlmvoq  avxw  xrjv  (irjxeQcc  &7tE%xsivev  .  .  .  AlK^ecava  ds  ^ex- 
T^Xd-ev  egivvg  xov  firjXQoaov  g)6vov  xat  fie^rjvoag  71qS>xov  (lev  elg  ^Aqku- 
Siav  nQog  OlKlea  TTaQayivexai,  iKSi&ev  de  elg  ^cocpida  TCQog  Qrjyea. 
Ka&aQ&elg  8e  vit  avxov  AQGLvorjv  yafiet  xr]v  xovxov  Q^vyaxeQa  kxX. 
His  enim  probabile  fit  Enuii  fabulam  potuisse  ad  Euripidis  alteram 
huius  nominis  tragoediam  quae  ^AlKfiecov  6  6ia  WcocpiSog  inscribitur 
referri,  quamquam  hoc  certis  indiciis  demonstrari  non  potest.  Altera 
quae  est  A.  6  dta  KoqivQ-ov  diversa  fuit;  de  utraque  vide  Nauckium 
trag.  Gr.  fragm.  ii  p.  379  sqq. 

Ad  Alexandri  v.  35  quam  memoravi  Hygini  fabulam  91, 
eam  integi'am  perscribam.  Alexnnder  Paris.  Priamus  Laomcdontis  filius 
cum  complures  liberos  haberet  ex  concuhitu  Hecubae,  Cissei  sive  Dy- 
mantis  filiae,  uxor  eius  praegnans  in  quiete  vidit  se  facem  ardentem 
parere*),  ex  qua  serpentes  plurimos  exisse.  Id  visum  omnihus  coniec- 
toribus  cum  narratum  esset,  imperant  quidquid  pareret  necaret,  ne  id 
patriae  exitio  foret.  Postquam  Hecuba  peperit  Alexandrum  datur  inter- 
ficiendus,  quem  satcllites  misericordia  exposuerunt.  Eum  pastores  pro 
suo  filio  repertum  expositum  educarunt  eumque  Parim  nominaverunt. 
Is  cum  ad  puberem  aetatem  pervcnisset,  habuit  taurum  in  deliciis.  Quo 
cum  satellites  missi  a  Priamo  ut  taurum  aliquis  adduceret  venissent, 
qui  in  athlo  funebri  quod  ei  fiebat  poneretur,  coeperunt  Paridis  tau- 
rum  abducere.  Qui  persecutus  est  eos  et  inquisivit  quo  eum  ducerent; 
illi  indicant  se  eum  ad  Priamum  adducere,  qui  vicisset  ludis  funebri- 
bus  Alexandri.  Ille  amore  incensus  tauri  sui  descendit  in  certamen  et 
omnia  vicit;  fratres  quoque  suos  superavit .  .  .  Quod  cum  Cassandra 
vaticinaretur  eum  fratrem  esse,  Priamus  eum  agnovit  regiaque  recepit. 
Ex  hac  enim  nan-atione  paene  totum  tenorem  ac  nexum  versuum  ex 
hac  tragoedia  superstitum  restituere  licet,  et  illud  intelligere  nihil 
certius  esse  quam  versus  de  Hecubae  somnio  et  partu  (i),  qui  sine 
nomine  poetae  aut  tragoediae  afferuntur,  in  hac  tragoedia  suam  veram 
sedem  nancisci.  Ex  Euripide,  cuius  ^AXeE,av8Qog  saepe  laudatur,  hanc 
fabulam  expressam  esse  Varro  testis  est  (vii);  praeterea  nihil  est  in 
Graecis  quod  conferri  possit. 

InAndromacha  longius  etiam  quam  in  aliis  a  Ribbeckii  ratio- 
nibus  discessi.  Cui  fabulae  Nonio  teste  Ennius  ^AvSQOfidirjv  aiifidlcoxov 
inscripsit,  a  qua  tamen  non  diversa  fuit  quae  simpliciter  Ennii  An- 
dromacha  vocatur.  Graecam  inscriptionem  putabimus  poetam  ex  Graeco 
exemplari  retinuisse,  quamquam  is  titulus  in  Graecae  tragoediae  re-t 

*)  Plane  utlegitur  in  v.  35  parere  se  ardentem  facem,  ad  eandemque  fa- 
cem  redeunt  quae  Cassandra  canit  v.  63  adest  fax  obvoluta  sanguine.  Qvio  cer- 
tius  est  I  ad  hanc  tragoediam  recte  relatum  esse.  Cf.  Vergilius  Aen.  x  703  in  lu- 
cem  dedit..  face praegnas Cisseis  reginaParim;  etvu319  et  Servius  utrobique. 


SCENICA:  ALEXANDER.   ANDROMACHA  CCm 

liquiis  hodie  non  apparet.  Ennium  Euripideum  exemplum  secutiim 
esse  Varro  testatus  est  (x),  sed  quae  hodie  exstat  Euripidis  Andro- 
macha  eam  non  fuisse  facile  probatur.  Nam  ne  dicam  quae  Varro 
affert  in  hac  tragoedia  non  legi,  argumentum  ipsum  et  re  et  tempore 
ab  Enniana  discretum  est.  Illa  enim  Andromacha  iam  diutius  cum 
Neoptolemo  coniugio  iuncta  puerum  ex  eo  peperit,  ipsique  et  puero 
ab  Hermiona,  Menelai  filia,  quam  postea  Neoptolemus  domum  duxit, 
pernicies  paratur.  Apud  Ennium,  quamquam  quaedam  sunt  quae  cum 
ista  Andromacha  conferri  poterant  (vide  adnotata  ad  84;  86 — 91; 
x),  utpote  quae  memor  esset  etiam  eorum  quae  ante  gesta  erant, 
apud  Ennium  inquam  omnia  magis  recentia  videntur  a  ruinis  et 
incendio  Troiae  et  cum  eo  tempore  coniuncta  quo  Graeci  diuturno 
bello  tandem  finito  reditum  in  patriam  parabant  (n),  a  quo  tamen 
primo  tempestatis  vi  repulsi  sunt  (i).  Quare  Enniana  Andromacha 
ad  eam  condicionem  propius  accedere  videatur  qua  est  in  Euripidis 
Troadibus  inde  a  v.  577,  ubi  post  Astyanactem  suum  et  Hectoris 
filium  e  muro  deiectum  quamvis  invita  novum  maritum  sequi  coacta 
est.  Ex  hac  quoque  tragoedia  quaedam  ad  Ennii  versus  adscripsi  quae 
comparari  posse  viderentiu'  (vide  ad  iii  et  iv  et  ad  x).  Sed  tamen 
multum  abest  ut  Ennius  credi  possit  suam  fabulam  ex  ea  quam  dico 
Troadum  parte  petiisse  et  ad  eam  conformasse.  Fuerit  igitur  alia 
fabula  Euripidea,  quam  cognitam  non  habemus,  quae  Ennii  Andro- 
machae  aechmaloto  exemplum  dederit.  Cui  quod  Ennius  Euripidi  as- 
sentiens  dixit  (x)  nomen  inditum  esse  quod  ccvSqI  fxdxsrai,,  indicium 
est  quo  ingenio  et  qua  ferocia  uterque  poeta  Andromacham  esse  vo- 
luerit.  Quamobrem  putabam  vm.  ix.  x.  xi  coniuncta  huius  depingen- 
dae  naturae  inservire,  quae  quanto  opere  respuerit  et  aspernata  sit 
post  Hectorem  alii  viro  in  coniugium  dari  ex  Troadum  versibus  ad  x 
adscriptis  intelligitur.  Mediam  partem,  ut  nunc  res  est,  obtinet  am- 
plissima  Andromachae  lamentatio,  quam  Cicero  admirabatur,  qua 
illa  omnia  complectitur  quae  modo  perpessa  est,  Hectoris  praecipue 
memor,  cuius  opem  implorat  (v)  et  miserrimam  cladem  deplorat  (vi). 
Cantico  praemisi  iii,  quod  opinor  recte  scribi,  modo  ad  nuntiatum 
consilium  Astyanactis  e*)  muro  Troiano  deiiciendi  referatur.  Cui  ad- 
nexui  iv  quo  de  sepultura  pueri  occisi  ageretur.  Quae  Cicero  a.  700 
in  epistola  ad  Atticum  (iv  15,  6)  cum  de  ludis  eius  anni  ageret  de 
Antiphonte  actore  scribit  nihil  tam  pusUlum,  nihil  tam  sine  voce  .  .  . 
in  Andromacha  tamen  maior  fuit  quam  Astyanax  eqs,  ea  si  recte  in- 
telligo  indicio  sunt  Astyanacta  cum  matre  in  scena  spectatum  esse. 
Andromedam  Ennium  ex  Euripidis  Andromeda  vertisse  si  nihil 
aliud  ipsum  principium  fabulae  o)  vv^  isqcc  kxX  et  sacra  Nox  quae 

*)  Lachmannus  puto  probe  coniecit  e  Troiano  muro  iactari  (pro  de): 
sic  Serv.  Dan.  in  Aen.  iii  489  Calchas  ceeinit  deiiciendum  ex  muris  Astya- 
nacta  et  ibid.  praecipitavit  e  muro;  et  saepe  ita  poetae  et  scriptoreB,  de 
quorum  usu  alibi  dicam. 


CCIV  n.  DE  LIBRIS  ENNIANIS 

cava  eqs  (i)  duobus  poetis  commune  satis  est  documenti.  Quae  praeterea 
restant  ex  Ennii  fabula,  eorum  n.  m.  iv.  v.  vi  ad  feram  interimendam 
pertinent,  in  quibus  sunt  quae  non  recte  tractentur  a  doctis.  Argu- 
mentum  refert  Hygini  fabula  64  Cassiope  filiae  suae  Andromedae 
formam  Nereidibus  anteposuit.  Ob  id  Neptunm  expostulavit,  ut  An- 
dromeda  Cephei  filia  ceto  ohiiceretur.  Quae  cum  esset  ohiecta,  Perseus 
Mercurii  talarihus  volans  eo  dicitur  venisse  et  eam  liherasse  a  peri- 
culo.  Quam  cum  ahducere  vellet,  Cepheus  pater  cum  Agmore  cuius 
sponsa  fuit  Perseum  clam  interficere  voluerunt.  Ille  cognita  re  caput  G-or- 
gonis  eis  ostendit,  omnesque  ab  humana  specie  sunt  informati  in  saxum. 
Perseus  cum  Andromeda  in  patriam  redit.  Addo  ex  Eratosth.  catast.  1 7 
p.  118  Rob.  avd^  0)v  aco&et^a  vno  xov  IIsQGeaig  ov%  eiXsro  tc5  TtatQlev^- 
lievsiv  ovSe  ttj  fivjTQi  aXX  av&aiQerog  eig  rb"AQyog  anfjX&e  fter  SKsivov^ 
quae  lucem  afferunt  iis  quae  extrema  posui,  quibus  Andromeda  cum 
Perseo  de  connubio  et  cum  matre  ei  adversante  agit  (vii.  vm.  ix). 

De  Athamante  Ennii  qui  semel  memoratur  adiectis  quinque 
versibus  continuis  Ennio  cui  abiudicati  sunt  perdignis  non  habeo  quod 
afferam. 

In  Cresphonte  secutus  sum  eas  rationes  quas  olim  exposui(vid. 
ad  ind.)  adiuvante  praecipue  Hygini  fabula  137  Merope.  Polyphon- 
ies  Messeniae  rex  Cresphontem  Aristomachi  filitim  cum  interfecisset 
eius  imperium  et  Meropen  uxorem  accepit  et  184  Polyphontes  occiso 
Cresphonte  regnum  occupavit.  Filium  autem  eius  infantem  Merope 
mater  quem  ex  Cresphonte  habehat  absconse  ad  hospitem  in  Aetoliam 
mcmdavit.  Hunc  Polyphontes  maxima  cum  industria  quaerebat  aurum- 
que  pollicebatur  si  quis  eum  necasset.  Qui  postquam  ad  puberem  aeta- 
tem  venit,  capit  consilium  ut  exsequatur  patris  et  fratrum  mortem.  Itaque 
venit  ad  regem  Polyphontem  aurum  petitum  dicens  se  Cresphontis  inter- 
fecisse  fiJium  et  Meropes  Telephontem.  Interim  rex  eum  iussit  in 
hospitio  manere  ut  amplius  de  eo  perquireret.  Qui  cum  per  lassitudi- 
nem  ohdormisset,  senex  qui  inter  matrem  et  filium  internuntius  erat 
flens  ad  Meropen  venit  negans  eum  apud  hospiiem  esse  nec  comparere. 
Merope  credens  eum  esse  filii  sui  interfectorem  qui  dormiehat  in  chal- 
cidicum  cum  securi  venit  inscia  ut  filium  suum  interficeret.  Quem  senex 
cognovit  et  matrem  ah  scelere  retraxit.  Merope  postquam  vidit  occasio- 
nem  sibi  datam  esse  ab  inimico  se  ulciscendi,  redit  cum  Polyphonte 
in  gratiam.  Bex  laetus  cum  rem  divinam  faceret,  hospes  falso  simula- 
vit  se  hostiam  percussurum  esse*)  eumque  interfedt  patriumque  regnum 
adeptus  est.  Ex  his  sumpsi  quae  ad  explicandos  sermones  et  personas 
designandas  adscripsi,  nisi  quod  filium  infantem  Meropes  non  Tele- 
phontem  sed  cognominem  patri  Cresphontem  appellari  malui,  quod  idem 


*)  percussurum  esse  pro  percussisse  M.  Schmidtius.  Videtur  haec  rea 
gesta  esse  ad  eum  fere  modum  quo  Aegisthum  Orestes  in  Euripidis  Electra 
819  sqq.  confecit. 


SCENICA:  CRESPHONTES.   ERECHTHEUS  CCV 

Euripidem  secutum  esse  constat  (cf.  Nauckius  trag.  Gr.  fragm.  p.  497). 
Cuius  fabula  KQsacpovx^jg  unica  est  quae  hoc  nomen  fert,  unde  cre- 
dibile  fit  (nam  certis  argumentis  non  evincitur)  hanc  fuisse  Ennii 
exemplum. 

Erechthei,  quam  fabulam item nisi Euripides  nemo  composuisse 
fertur,  pauca  quidem  fragmenta  servata  sunt  sed  in  iis  (ii)  quod  cum 
Praxitheae  verbis  Euripideae  ita  conspirat,  ut  nec  de  argumento  nec  de 
auctore  Ennianae  tragoediae  dubium  esse  possit;  quare  i  Ennii  nomine, 
non  tragoediae  allatum  haud  cunctanter  in  ea  tragoedia  posui  cui 
sententia  vindicat.  De  argumento  ne  quid  desideretur  afferam  ex  Ly- 
curgi  oratione  in  Leocratem,  cui  prolixa  ^rjGig  Praxitheae  Euripideae 
accepta  fertur,  haec  potissimum  98  sq.  qpact  yccQ  EvfioXTtov  xbv  JJo- 
6Ei6cavog  %al  XtovTjg  iisxa  &Qa%S)v  iX&slv  XTJg  %(OQag  xavxrjg  a^KpiG^r]- 
xovvxa,  Tv^stv  ds  v,ax  SKsCvovg  xovg  XQOvovg  ^aGtksvovxa  ^Egsx&ia, 
yvvaiKa  £%ovxa  JjQa^id^sav  tijv  KrjcptGov  d^vyaxsQa.  fisydXov  ds  GXQaxo- 
nsdov  fisXkovxog  avxotg  si6§dkXstv  stg  X7]v  %(aQav  stg  JsX(povg  ioav 
rjQcoxa  xbv  ^"^6^^  xi  Ttot&v  av  vinrjv  Xd^ot  naQa  x&v  noXsfiicov.  ^QT^Gav- 
Tog  ds  avxa  xov  Q^sov,  xrjv  QvyaxsQa  si  ^vGsts  TtQO  tov  Gvfi^aXstv  xoo 
GXQaxoTCsdcOy  HQaxiqGstv  xS>v  TtoXsfiicoVy  6  ds  xm  &sa  nst&ofisvog  xovx 
STtQa^s  Kat  xovg  STtiGXQaxsvofisvovg  s%  xrig  ypQag  s^s^aXs. 

Ex  Eumenidibus  quae  afferuntur  non  solum  (iv&ov  tragoediae 
(cf.  maxime  u.  in.  rv.  v)  indicant  sed  etiam  eam  cognationem  cum 
Aeschyli  versibus  in  cognomine  fabula  aperiunt,  ut  iure  suam  Ennius 
credatur  ad  Aeschyli  exemplum  composuisse.  Quare  quibusdam  En- 
nianis  non  ex  hac  tragoedia  citatis  (i.  vi.  vii)  licebat  hunc  locum  cum 
fide  assignare. 

Hectoris  lytra  sive^^^Ext o(»og  XvxQa  quae  vocatur  tragoedia, 
ut  est  aliis  locupletior  versibus  superstitibus  ita  abundat  controversiis, 
ac  me  fateor  non  in  paucis  rebus  a  Ribbeckii  etiam  tertia  recogni- 
tione  dissentire.  Sed  ut  mittamus  singula,  de  argumento  si  quaeritur 
et  de  argumenti  finibus,  non  difficile  est  tres  partes  internosci,  qua- 
rum  prima  (i — viii)  quasi  quandam  Hectoris  ccQtGxsiav  continet,  qui 
cum  vi  et  fortuna  progrediens  copias  Graecorum  fundit  et  repellit. 
Quod  quia  his  versibus  (u)  Hector  vi  summa  armatos  educit  foras  et  (lu) 
nos  quiescere  aequum  est?  nomus  ambo  Ulixem  ex  hae  tragoedia  lau- 
datis  probatui*,  non  dubitavi  iis  adnectere  versus  quosdam  Ennianos 
nullo  tragoediae  nomine  citatos  sed  qui  accurate  ei  argumento  ap- 
plicantur,  primum  versus  egregios  (iv)  saucii  Eurypyli  ad  Patroclum 
advenientis,  cui  iussus  narrare  (169)  res  Argivum  proelio  ut  se  susti- 
net  orditur  ab  his  verbis  ubi  fortu/na  Heetoris  nostram  acrem  aciem 
incUnatam  dedit;  quibus  adduntur  versus  quidam  qui  si  non  ex  ipsa 
hac  narratione  sumpti  sunt  (v.  vi.  vu.  vm),  certe  eandem  rervim  con- 
dicionem  prae  se  ferunt,  in  quibus  hic  (vn)  Hector,  qui  haud  cessat 
obsidionem  obducere. 

Altera  autem  pars  (ix — xvi)  affert  Achillem  tandem  ex  suo  se- 


CCVI  n.  DE  LIBRIS  ENNIANIS 

cessu  prodeuntem;  cuius  nomen  qui  habet  versus  (xi)  qui  cupiant 
dare  arma  Achilli,  ut  ipsi  cunctent  (quamquam  Eibbeckius  depravare 
maluit  quam  intelligere)  videbar  mibi  satis  certo  Homericis  versibus 
et  verbis  Aeschyli  usus  probasse  ipsius  Achillis  esse  qui  clade  Pa- 
trocli  inermis  factus  secum  deliberat  unde  sibi  arma  parentur,  quem 
sic  loqui  arbitror  ut  interrogando  (ubi  sunt)  qui  cupiant  dare  arma 
Achilli  (quo  fiat)  ut  ipsi  cundent  nullos  esse  indicet.  Ex  hoc  autem 
versu  ultro  intelligitur  et  quae  praecesserint  et  quae  sint  iBsecuta, 
ac  IX  quod  dicitur  consilium  quod  exspectatur  Achivis  auxilio  fore 
apparet  non  esse  nisi  Achillis  tandem  permoti  ut  instar  sui  Patro- 
clum  suis  armis  indutum  cimi  Myrmidonibus  in  proelium  dimitteret; 
qui  si  recte  intelligo  verba  venustissima  (x)  quibus  sua  ipse  arma 
alloquitvir  fiduciam  successus  profitetur.  Quae  insequuntur  a  xn  ad 
XVI,  quamvis  per  singula  interpretari  non  liceat,  universa  haud  obs- 
cure  Achillis  certamina  indicant,  quae  si  nihil  aliud  conamemoratio 
Scamandri  (xvi)  prodit. 

Denique  tertia  parte  Priamus  agnoscitur  qui  ad  Achillem  pergit 
occisi  Hectoris  ut  corpus  redimat.  Priamus  enim  est  qui  (xvn)  Myr- 
midonum  vigiles  appellat,  eique  forsitan  Achilles  sit  qui  respondeat 
(xvni),  si  quidem  hoc  Ennianimi  ad  hanc  tragoediam  probabiliter  re- 
latum  est.  Quae  restant  incerti  loci  sunt. 

Haec  tripertitio  quam  putavi  ultro  ex  ipsis  reliquiis  emicare  non 
potest  non  in  memoriam  revocare  tria  Aeschyli  dramata,  quibus  is 
hoc  idem  argumentum  pari  paene  ambitu  exsecutus  est,  MvQ^vSovag, 
NrjQrjiSag,  0Qvyag  rj  "EKTOQog  XvtQa.  Quae  nuUo  teste  sed  probabili 
coniectura  statuerunt  partes  esse  unius  trilogiae,  qua  se  res  gestae 
hoc  fere  modo  excipiebant,  ut  Myrmidones  Patroclum  ab  Achille  cum 
eius  armis  et  copiis  in  pugnam  missum  et  occisum,  Nereides  Thetin 
cum  Nereidibus  nova  arma  Vulcani  arte  fabricata  ad  Achillem  por- 
tantem,  denique  Phryges  vel  Hectoris  lytra  Priamum  corpus  Hectoris 
redimentem  exhiberent.  Quare  apparet  Ennium,  qui  haud  dubie  ex 
tertio  eorum  dramate  inscriptionem  sui  mutuatus  est,  quae  ille  trium 
tragoediarum  serie  explicata  dederat,  imius  tragoediae  finibus,  normae 
Aristoteleae  incuriosum,  complexum  esse.  Cuius  tragoediae  iter  Hygini 
fabula  106  cui  ex  Ennio  inscriptum  est  Hectoris  lytra  ita  rettulit. 
Agamemnon  Briseidem  . .  ex  Mysia  captivam  propter  formae  dignitatem 
quam  Achilles  ceperat  ah  Achille  dbduxit .  .  Quam  ob  iram  AchHles 
in  proelium  non  prodibat,  sed  cithara  in  tdbernaculo  se  exercebat.  Quod 
cum  Argivi  ab  Hectore  fugarentur ,  AchUles  obiurgatus  a  Patrodo 
arma  sua  ei  tradidit,  quibus  Ule  Troianos  fugavit  aestimantes  Achilr 
lem  esse,  Sarpedonemque  lovis  et  Europae  filium  occidit.  Postea  ipse 
Patrodus  db  Hedore  interficitur  armaque  ei  sunt  detracta.  Patrodo 
occiso  Achilles  cum  Agamemnone  redit  in  gratiam  Briseidemque  ei 
reddidit.  Tum  contra  Hectorem  cum  inermis  prodisset,  Thetis  mater  a 
Yulcano  arma  ei  impetravit,  quae  Nereides  per  mare  attuleru/nt.  Quibus 


SCENICA:  HECTORIS  LYTRA.    MEDEA  CCVU 

armis  ille  Hectorem  occidit  astrictumque  ad  currum  traxit  cirea  muros 
Troianorum.  Quem  sepeliendum  cum  patri  nollet  dare,  Priamus  lovis 
iussu  duce  Mercurio  in  castra  Danaorum  venit  et  filii  corpus  auro 
repensum  accepit;  quem  sepulturae  tradidit.  Quae  satis  bene  accom- 
modantur  ad  ea  quae  ex  reliquiis  Ennianis  cognosci  vidimus,  quam- 
quam  Hygini  fabulam  meram  huius  tragoediae  periocham  esse  affir- 
mare  vix  licet.  Quae  quod  a  Briseide  initium  facit,  noluit  nisi  irae 
Achilleae  causam  et  originem  aperire  (cf.  schol.  Gron.  ad  v  adscrip- 
tum),  cuius  rei  mentio  etiam  apud  Ennium  facta  esse  potuit.  Sed 
Ennium,  qui  haud  ignarus  trilogiae  Aeschyleae  fuit  (ut  mittam  in- 
scriptionem,  vide  ad  xi  adscripta),  suam  tragoediam  ad  Aeschyli 
exemplum  composuisse  non  tam  certum  est  quam  videatur.  Qui  enim 
quae  ex  Homericis  carminibus  ad  explicanda  Enniana  adscripsi  con- 
sideraverit,  intelliget  non  ineptum  esse  si  qui  Ennium  existimaverit 
ad  Homericam  poesim  suam  tragoediam  conformasse:  quod  idem  va- 
lere  de  Accio  notum  est.  Quidni  enim  Romani  poetae  paulatim  didi- 
cerint  quod  Graeci  semper  instituerant  ut  fabulas  suas  ex  Homeri 
carminibus  ducerent. 

Quae  insequuntur  fabulae  tres,  Hecuba,  Iphigenia,  Medea, 
hoc  commune  habent  ut  ex  Euripidis  cognominibus  tragoediis  expressae 
sint.  Et  Hecubam  quidem  ab  Euripide  conversam  esse  cum  Gellius 
testatur  (v)  tum  confirmant  reliquiae,  quae  fere  ita  concinunt  cum 
Graecis,  ut  appareat  idem  utrobique  rerum  gestarum  iter  fuisse.  Sunt 
tamen  quae  non  habent  simile  in  Graecis  velut  vi  et  xii,  aut  habent 
sed  non  agnoscitur  a  doctis,  velut  Ribbeckius  cum  alia  prave  expli- 
cuit  tum  XIV  falso  ad  803  rettulit.  Pauca  non  dubitavi  hac  fabula 
recipere  non  alia  de  causa  quam  quia  comparia  erant  in  Graecis 
(xi  et  xm). 

Non  secus  est  in  Iphigenia,  in  qua  pleraque  ultro  indicant  se 
esse  ex  Euripidis  Iphigenia  Aulidensi  ducta,  in  aliis  desideres  quod 
comparari  possit  e  Graecis;  ac  nonnulla  sunt  quae  cum  aperte  sen- 
tentiam  et  originem  suam  declarent  (velut  ix.  x.  xi),  tamen  a  criticis 
prave  accipiuntur  Ribbeckiumque  mirere  obstinate  pergere  suas  fal- 
sas  opiniones  fovere:  sed  ea  singillatim  nunc  persequi  nolo.  Hygini 
fabula  98  Iphigenia  non  habet  quod  nos  adiuvet. 

Quae  tertia  est,  Medea,  eam  Cicero  iis  fabulis  Latinis  adnumerat 
quas  ad  verbum  e  Graecis  expressas  dicit.  Quod  ita  verum  est,  ut  in 
plerisque  quae  exstant  exemplum  Euripideum  agnoscatur,  quorum 
fide  nonnuUa  propter  solam  similitudinem  cum  Graecis  in  hac  tra- 
goedia  ponere  non  dubitavi  (vi.  ix.  x).  Sed  et  id  intelligitur  Ennium 
sententias  magis  quam  verba  Graeci  poetae  interpretari.  Huic  tra- 
goediae  probabile  est  Ennium  Medeam  exulem  inscripsisse,  quo  no- 
mine  bis  terve  a  Nonio  citatur,  semel  a  Probo.  Ac  Medea  Enniana  quae 
Colchorum  patria  relicta  cum  lasone  Corinthi  moratur  et  erat  exul 
et  se  esse  Corinthiis  matronis  veniae  impetrandae  causa  professa  est 


CCVin  n.  DE  LIBRIS  ENNIANIS 

(iv);  et  titulo  hoc  addere,  quo  condicio  personae  indicaretur,  non  mi- 
nus  poetam  decebat  quam  'AvSQOficcji^tjv  aii^dXcarov  appellare:  quod 
uti-umque  Nonio  acceptum  fertur,  nec  miramur  quod  saepius  simpli- 
citer  ut  Andromacha  sic  Medea  vocatur.  Dubitatio  oritur  ex  eo  quod 
quae  extrema  apposui  (xvn)  Asta  atque  Athcnas  anticum  opulentum 
oppidum  contempla  eqs,  ut  ab  Euripidis  Medea,  quam  Ennius  secutus 
est,  aliena  sunt,  ita  pro  Corintho  scenam  Athenis  esse  poscuut.  Ita 
nata  est  opinio  multorimi  Ennii  duas  fuisse  Medeas,  alteram  exulem 
vel  Corinthiam,  alteram  quae  Atheniensis  appellari  potuerit,  cuius  id 
fere  argumentum  fuerit  quod  fuit  Eiiripidis  iv  Atysi,  de  qua  fabula 
schol.  niad.  xi  741  haec  tradunt  Mi^Saia  iyivexo  Att^xov  (uv  &vycctr)Q, 
'laGovog  Se  yvvq.  a^ixr]  ^iexa  xrjv  aneQya6&etGav  ev  KoQivd^co  xeKvoKXO- 
viav  (pvyag  eig  'A&iqvag  ccq^ixexo  nat  iyaii^^d-ri  eKet  Aiyei  xm  HavSiovog. 
Kcciiei  &7j6ia  xbv  i^  A^Qag  yevofievov  tw  Aiyei  ini  xbv  xov  naxQbg 
ccvayvcDQtG^bv  ix  TQOi^^ilvog  aq)iK6(ievov,  rcei&ei  xbv  Aiyea  q^uQfianov 
avxa  dovvai  d-avaGtfiov  .  .  .  xb  fiev  qxxQfiaKOv  cc<peiXexo,  triv  Se  M^qSeiav 
i^e^aXe  xrig  IdxxiKrig.  Itaque  sic  statuunt  versus  istos  Ennianos  in  pro- 
logo  alterius  Medeae  habitos  fuisse  et  nescio  quem,  fortasse  ipsimi 
Aegeum,  advenienti  Medeae  Athenas  et  quae  aspici  poterant*)  mon- 
strasse,  fere  ut  paedagogus  in  prologo  Electrae  Sophocleae.  Haec  ilH: 
pauca  accipe  contra.  Quod  (p.  162  ad  med.  ex.)  scripsi  Varronem  et 
Ciceronem  non  videri  nisi  unam  Medeam  cognitam  habuisse,  poterat 
addi  Nonius,  qui  quidem  semel  et  iterum  Medeam  exidem  (n.  v)  cita- 
vit,  sed  cum  xvn  287  Asta  atque  Athenas . .  contempla  tum  versus  eom- 
plures  qui  non  poterant  nisi  in  Medea  Euripidea  sive  Corinthia  locum 
habere  (xn.  xni.  xiv.  xv)  ex  Ennii  Medea  laudat.  Ennium  autem  non 
probabile  est  quam  Medeam  exulem  inscripserit  secerni  voluisse  ab 
altera  Medea,  non  magis  quam  AvdQOfidxrjv  aixficcXcoxov  ab  altera  An- 
dromacha  aut  Achillem  Aristarchi  ab  altero,  quas  inscriptiones  dupli- 
ces  suam  propriam  vim  habere  supra  dixi.  Quae  si  probe  disputata 
sunt,  consequitur  Ennium  in  una  tragoedia  Medea,  quam  e  potiore 
materia  Medeam  exulem  appeUavit,  id  argumenti  complexum  esse  quod 
Euripides  in  duas  fabulas  dilatavit:  et  hoc  cur  minus  credibile  habea- 
tm:,  quam  quod  modo  vidimus  in  Hectoris  lytris,  ne  de  Pacuvii  aut 
Accii  tragoediis  dicam  quae  similia  plura  exhibent.  Nemo  se  vero  ab 
Hygino  in  errorem  adduci  patietur  qui  fab.  25  Medea  Euripideae 
argumentum  refert,  fab.  26  autem  cui  Medea  exul  inscripsit  ita  exor- 
sus  Medea  Cor-intho  exul  Athenas  ad  Aegeum  devenit  Aegei  fabulam 
tradit  miscens  ea  quae  discreta  sunt. 

Melanippa  et  ipsa  est  Euripidea,  de  cuius  argimiento  et  exemplo 
quae  sciri  possimt  aduotavi  ad  ipsam.  De  Nemea  autem,  quamquam 
eius  nominis  fabula  erat  AeschyK  sive  ea  Nifiea  erat  sive  Nefiia, 


*)  Cf.   U.    de  Wilamowitz-Moellendorff,    philol.    Untersuchungen  i 
p.  128  n. 


SCENICA:  PHOENIX.   TELAMO.   TELEPHUS  CCIX 

omnia  obscura.  Ph.oenici  fieri  potest  ut  Euripidis  ^om^,  cuius  simile 
fuit  argumentum,  exemplar  fuerit,  sed  versibus  Ennii  cum  huius  fabu- 
lae  Euripideis  coUatis  probari  si  quid  video  non  potest.  Contra  quae 
Phoenix  in  Iliados  nono  a  v.  448  de  se  suoque  patre  Amyntore  et 
eius  paelice  narravit,  quorum  nonnulla  ad  versus  Ennii  adscripsi  (ii. 
VII.  viii),  ea  ita  comparata  sunt,  ut  paene  omnia  quae  ex  ea  tragoedia 
Ennii  hodie  supersunt  ex  illis  lucem  accipiant. 

Perpauca  addenda  sunt  de  tribus  quae  restant  tragoediis,  Tela- 
mone,  Telepho,  Thyeste.  Et  Telamo  quidem  quantum  ex  reli- 
quiis  cognoscitur  in  summa  rei  cognationem  quandam  cum  Phoenicis 
actione  prae  se  tulit,  si  quidem  utrobique  potissimae  partes  fuerunt 
patris  in  filium  falsis  criminibus  accusatum  saevientis  et  filii  cum  liber- 
tate  animi  innocentiam  defendentis.  Haec  enim  (v) 

Scihas  natum  ingenuum  Aiacem,  cui  tu  obsidionem  paras 
Telamonis  accusantis  et  haec  (vi) 

Nam  ita  mihi  Telamonis  patris  atque  Aeaci  et  proavi  lovis 

Gratia  esse*)  est  atque  lioc  lumen  candidum  claret  mihi 
Teucri  respondentis  esse  manifestum  est  et  quid  rei  gestum  fuerit 
aperiunt  ad  eaque  non  nimis  difficile  reliqua  applicantur  maxime 
ascitis  iis  quae  ex  Sophoclis  Aiace  ad  iniquam  hanc  Teucri  sortem 
referri  possunt.  Sed  ex  quo  exemplari  Graeco  haec  ducta  sint  incom- 
pertum:  nam  Tsla(ia)v  non  fertur  in  Graecae  tragoediae  reliquiis,  fer- 
tur  TevKQog,  Sophoclis  et  aliorum,  apud  Romanos  Teucer  Livii  Teucer 
Pacuvii,  sed  hae  fabulae  omnes,  quod  probari  non  potest,  si  Teucrum 
habebant  post  Aiacis  mortem  a  Telamone  receptum,  tamen  Ennium 
credibile  est  non  sine  causa  maluisse  ei  fabulae  Telamonem  potius 
quam  Teucrum  inscribere,  atque  ex  iis  quae  exstant  quodammodo 
dispicitur  qualem  hunc  Telamonem  esse  poeta  voluerit. 

De  Telephi  fabula  notissima  ego  omissis  aliis  auctoribus  quos 
plenius  Nauckius  trag.  Gr.  fragm.  p.  579  recenset  aflferam  Hygini 
fabulam  101  Telephus  Herculis  et  Auges  filius  db  Achille  in  pugna 
Chironis  hasta  percussus  dicitur.  Ex  quo  vulnere  cum  in  dies  tetro 
cruciatu  angeretur,  petit  sortem  db  Apolline,  quod  esset  remedium:  re- 
sponsum  est  ei  neminem  mederi  posse  nisi  eandem  hastam  qua  vul- 
neratus  erat.  Hoc  Telephus  ubi  audivit  ad  regem  Agamemnonem  venit 
et  monitu  Clytaemnestrae  Orestem  infantem  de  cunabulis  rapuit  mini- 
tans  se  eum  occisurum  nisi  sibi  Achivi  mederentur.  Achivis  autem  quod 

*)  Me  hoc  miro  acumine  coniecisse  scribit  Ribbeckius  in  tertia  re- 
cognitione  ea  scilicet  fastosa  qua  semper  erga  me  erat  superbia  et  quae 
in  hac  extrema  eius  opera  praecipue  exsplenduit.  Ipse  quod  edidit  Gratia 
ecstet  atque  hoc  nunc  ita  interpretatur :  ita  mihi  hoc  lumen  extet  atque 
clareat  (jratia  maiorum ;  quo  magis  appareat,  quam  absurda  sit  haec  oratio. 
Ego  ab  iis  profectus  sum  quae  aperta  sunt  atque  hoc  lumen  candidum 
claret  mihi  eorumque  vim  congestis  exemplis  declaravi,  ex  quibus  coUi- 
gatur  necesse  est  quid  cum  iis  coniunctum  esse  potuerit:  idque  quid  sit 
non  inanibus  opinionibus  sed  rursus  exemplorum  nube  patefeci. 
Ennius  ed.  Vahlen.  O 


/' 


CCX  n.  DE  LIBRIS  ENNTANIS 

responstm  erat  svne  Telephi  ductu  Troiam  capi  non  posse,  facUe  cum 
eo  in  gratiam  redierunt  et  db  Achille  petieru/nt  ut  eum  sanaret.  Quibus 
Achilles  respondit  se  artem  medicam  non  nosse.  Tunc  JJlysses  ait:  non 
te  dicit  Apollo  sed  auctorem  vulneris  hastam  nominat.  Quam  cum 
rasissent  remediatus  est  eqs.  Haec  enim  satis  sunt  ad  expediendum 
Ennianae  tragoediae  argumentum.  Cuius  reliquiae  nonnulla  habent 
(vide  ad  i.  n.  ni.  rv)  quae  expressa  dicas  ex  versibus  cognominis  tra- 
goediae  Euripideae,  ex  qua  satis  multa  Aristophanis  malitia  et  eius 
interpretum  sedulitas  servaverunt.  Quibus  cum  appareat  quem  auc- 
torem  Ennius  secutus  sit,  sunt  tamen  alia  quae  fatendum  est  obscura 
esse  nec  illustrari  ex  Graecis. 

In  reliquiis  Thyestae,  quae  extrema  fuit  Ennii  tragoedia  (cf. 
p.  xvn),  quasi  res  summa  actionis  agnoscitur  cena  Thyestae  quam  Ho- 
ratius  dicit  (vn.  vm),  quae  excipitur  a  lamentis  Thyestis  suam  for- 
tunam  deplorantis  et  res  suas  nescio  quibus  hospitihus  (349)  enar- 
rantis  (ix — xm),  denique  a  ponderosa  exsecratione  Atrei  fratris  (xrv). 
Ex  altera  parte  si  versus 

Eho  tu,  di  quibus  est  potestas  motus  superum  atque  inferum, 

Pacem  inter  sese  conciliant,  conferunt  concordiam 
(m),  quos  qui  affert  Thesproti  esse  testatur,  Hygini  testimonio  fre- 
tus  recte  ad  hanc  tragoediam  traxi,  quibus  versibus  rv  adnecti  poterat, 
Thesproto  intercedente  de  rupta  fratrum  concordia  restituenda  agi  vi- 
deatur.  Sed  praeterea  qui  sunt  in  hac  parte  versus,  non  obscura  illi 
quidem  sententia,  miiltum  tamen  abest  ut  tenorem  quendam  rerum  aut 
sermonum  patefaciant.  Vestigium  quoddam  originis  Euripideae  prae- 
bet  versus  Aspice  hoc  sublime  ca/ndens,  quem  vocant  omnes  lovem  (v) 
cum  hoc  Euripidis  incertae  tragoediae  (941  Nauck.)  collatus  ogag  rbv 
vtjjov  tovS'  ccTtstQOv  ald^sQU  xtA.,  de  quo  et  ad  hunc  locum  et  infra 
ad  Epicharmum  p.  ccxix  dixi.  Denique  ne  quid  omittatur  ex  Hygini 
fab.  88  tantum  afferam  quod  satis  sit  ad  Atrei  et  Thyestis  neces- 
situdinem  cum  Thesproto  rege  Epiri  declarandam.  Atreus  Pelopis  et 
Hippodamiae  filius  cupiens  a  Thyeste  fratre  su^  iniurias  exsequi  in 
gratiam  cum  eo  rediit  et  in  regnum  suum  eum  reduxit  filiosque  eius 
infantes  Tantalum  et  PUsthenem  occidit  et  in  epuUs  Thyesti  apposuit. 
Qui  cum  vesceretur,  Atreus  imperavit  brachia  et  ora  puerorum  afferri . . 
Ihyestes  scelere  nefario  cognito  profugit  ad  regem  Thesprotum,  ubi 
lacus  Avernus  dicitur  esse  ....  Interim  steriUtas  Mycenis  frugum  ac 
penuria  oritur  ob  Atrei  scelus.  Ibi  responsum  est  ut  Thyestem  in  re- 
gnum  reduceret.  Qui  cum  ad  Thesprotum  regem  isset,  aestimans  Thyestem 
ibi/mx)rari,  Pelopiam  aspexit  eqs. 

De  scenicis  quae  restant,  eorum  Ambraciam  et  Sabinas  pro 
praetextatis  habemus,  quamquam  Ambracia,  nisi  quod  nomen  ipsum 
urbis  a  Fulvio  expugnatae  admonet  (cf.  p.  xivsq.),  in  reliquiis  non  habet 
quod  ad  eam  rem  referatur;  ex  Sabinis  quae  unica  laudatur  inter- 
rogatio  cum  spoUa  generis  detraxeritis  quam  inscriptionem  dabitis  tam 


SCENICA:  THYESTES.    SATURARUM  LIBRI  CCXI 

aperte  Sabinarum  acerbitatem  prodit  qua  patres  suos  cum  maritis 
pugnantes  increpant,  ut  argumentum  dubium  esse  non  possit.  Cupun- 
cula  autem  (sive  Caupuncula  malis,  sed  Cupiuncula  quod  traditur 
ferri  posse  non  credo)  etPancratiastes  sive  Pancratiastae  comoe- 
diae  sunt,  quarum  de  illa  nihil  dici  potest,  hanc  vel  paucissimi  qui  re- 
stant  versus  ostendunt  genus  Plautinum  Terentianumque  prae  se  ferre. 

Post  scenica  de  satura  dicendum  est.  Saturarum  libros  quattuor 
scripsisse  Ennium  Porpbyrio  Horatii  interpres  (p.  lxxxvi)  testatur; 
et  ex  quattuor  libris  versus  perpauci  traduntur.  Quia  vero  e  sexto 
satirarum  sex  versus  continui  afferuntur  (14 — 19),  necesse  est  ali- 
cubi  peccatum  sit.  Et  Usenerus  (litteris  ad  me  olim  datis)  putabat 
apud  Porphyrionem  errore  mi  scriptum  esse  pro  un;  id  quod  in  hac 
similitudine  formarum,  qua  ipse  in  contrariam  partem  ann.  rv  fr.  v 
usus  sum,  non  improbabile  est,  nisi  quod  codicum  scripturae  fidem 
non  faciunt,  hos  versus,  quos  Terentius  imitatus  est,  e  sexto  satira- 
rum  Ennii  ductos  esse.  Quare  hoc  in  medio  relinquendum  est. 

Quae  exstant  ex  his  quattuor  libris,  perpauca  produnt  de  argu- 
mento  et  forma  harum  saturarum:  morati  quiddam  h.  e.  ad  castigan- 
dos  mores  quod  pertineat  agnoscas  i  fr.  i  malo  hercle  magno  suo  con- 
vivat  sine  modo ;  iii  fr.  ii  nam  is  non  hene  vult  tihi  qui  falso  criminat 
apud  ^e;  ii  fr.  u  restitant  occurrunt  ohstant  eqs,  qui  vel  Lucilio  dignus 
versus  erat;  in  tertio,  quo  semet  ipse  poeta  appellari  fingit,  per  ser- 
monum  vices  rem  geri;  metrorum  autem  memorabilem  varietatem, 
trimetros,  tetrametros,  hexametros,  ut  in  hac  paucitate  versuum  ne 
unius  quidem  libri  idem  genus  sit  versuum. 

Paulo  plura  dignoscuntur  ex  iis  quae  ex  satura  vel  saturis  sed 
non  ex  certo  saturarum  libro  afferuntur,  velut  lusus  verborum  frustra 
et  frustrandi  vocabulorum  ambiguitate  quaesitus  et  versibus  Sotadeis 
expositus  (m),  qualianonmaledeceresaturamvideantur;  autquod^esojpi 
apologum  Ennius  in  satiris  scite  admodum  et  venuste  versihus  quadra- 
tis,  ut  ait  Gellius,  composuit.  Et  si  quis  contulerit  Graeca  in  Aesopi 
fabulis  (379  Fr.  de  Fur.)  XaqaSQioq  xat  avrov  Ttatdsg.  XaQadQtbg  ijv  tig 
iv  ylor]  vsorrevcov  to5  KOQvdaXa  TtQog  rbv  oq&qov  avradcov  xal  natdag 
krjlov  'Koiiai.g  d^QEil^ag  Xoqi&vrag  i^drj  xat  nrsQLCiv  ccKfAaiovg.  o  6s  rijg 
ccQOVQrjg  dsGTtorr^g  STtOTtrsvoiv  av&rjQbv  ov  rb  '&SQog  slTte'  vvv  mQrj  itav- 
rag  KaXstv  fie  to-uj  cpiXovg  tv  a^i^Gco'  v,ai  rtg  yccQadQtov  r&v  XocpocpOQCOv 
Ttaidcav  'iqnovasv  avrov  rco  rs  jtarQt  (irivvst  GKOTtstv  KsXevcov  Ttov  Gcpiag 
fiera6ri^6et.  '0  6e  elitsv'  ovTtco  KatQog  eCrt  rov  cpevyetv'  og  rotg  cpiXotg 
Ttenot&ev  oi;)t  ayav  GTtevSet.  'i2g  6'  avd-tg  iX&av  rjXiov  &^  vn  anrivcov 
r]Sr}  Qeovra  rbv  csrayyv  Q^ecoQriciag  [itGd^bv  (lev  ccfirjroQGtv  avQtov  Jtfft- 
Ttetv,  (itC&bv  de  naGt  dQayfiarocpoQOtg  dcoGetv  eXeye,  sItis  yaQadQtbg  na6t 
vrjTtiotg  ovrcog '  vvv  eGrtv  co^i^,  rtaideg.,  ccXXayov  cpsvystv,  or  avrbg  auTc5 
Kov  cpiXotg  TttGrevet.  'O  fxv&og  dtSaGnst  rjfiag  irttiisXsiG&at  r&v  oiKsicav 
oGrj  dvvafitg  Kal  fir)  KaracpQovsiv  d^aQQOVvrag  ratg  r&v  cpiXcov  GvvSqo- 
fiaig,  aut  Babriana  (88)  cum  illis  prope  ad  verbum  conspirantia,  fate- 


CCXn  n.  DE  LIBRIS  ENNIAOTS 

bitur  Gellium  non  temere  Ennianae  fabiilae  venustatem  praedicasse, 
quam  ne  Aviani  quidem  conformatio  (21)  assecuta  est. 

Hanc  Gellii  narrationem  nemo  ante  me,  neque  Columna  neque 
qui  Columnam  instauravit  Hesselius,  Ennii  fragmentis  recepit,  post 
me  omnes:  de  qua  quae  olim  scripsi  (quamquam  nonnulla  in  adn. 
attuli)  plene  repetenda  duxi.  'Inter  ipsas  Ennii  reliquias  iure  meo  opi- 
nor  a  GeUio  n  29  traditam  Aesopi  fabulam  recepi  (inc.  sat.  ii):  quam 
ille  ab  hoc  poeta  quadratis  versibus  compositam  tradit.  Nimirum  aut 
fallit  me  sensus  aut  ibi  Gellius  plus  quam  argumentum  Ennianae  sa- 
turae  servavit.  Cum  enim  narrationi  ipsos  quibus  poeta  fabulam  con- 
cluserit  versus  subiiciat,  non  tam  ex  Aesopo  sua  convertisse  quam 
Ennii  carmen  secutus  contexuisse  sermonem  videtur.  Ut  e  poeta  color 
quidam  antiquitatis  supersit,  quem  vel  hae  voces  ac  locutiones  ar- 
guere  videantur:  pidli  tremibundi,  trepiduli,  die  crastini,  messim 
hanc  nobis  adiuvent,  haec  uhi  ille  dixit  et  discessit,  obsequihilis,  prim^ 
luci,  nidum  migravit.  Sed  haec  emnt  fortasse  qui  ipsum  Gellium,  quem 
antiquitatis  robiginem  imprimis  deamasse  constat,  e  suo  antiquarum 
dictionum  penu  sparsisse  opinentur.  Esto:  at  quid  dicant  illi,  si  ip- 
sorum  versuum  quibus  hanc  fabulam  Ennius  contexuit  reliquias  quas- 
dam  ac  vestigia  ostendero?  Nam  vide  niim  meae  me  aures  fefellerint, 
cum  in  his  quae  sunt  et  manus  iam  pdstulare ;  et  messim  hanc  nobis 
ddiuvent;  stdtim*)  dicto  oboediant:  it  dies  et  amici  nulli  eunt;  fiet  nwnc 
dubio  procul;  non  metetur  neque  necessumst  hodie  uti  vos  auferam**), 
cum  in  his  igitur  numeri  quiddam  trochaici  mihi  visus  sum  perci- 
pere;  atque  haec  ne  litterula  quidem  immutata  se  prodiderunt,  unde 
si  proficisci  licet,  procUvi  emendatione  adhibita  aliae  eiusdem  numeri 
particulae  emergunt,  vel  vds  modo  hoc  advertite;  si  quid  dicetur  de- 
nuo;  ut  iam  statim  prdperet  inque  alium  sese  asportet  locum,  alia. 
Quorum  ut  nihil  re  vera  hac  specie  in  Ennii  satura  fuerit,  tamen  tot 
dispersa  in  una  narratione  metri  vestigia  non  aptius  repeti  quam  ex  ipsa 
Ennii  poesi  concedes.'  Ab  hac  mea  modestia  profecti  primus  a.  1855 
B.  ten  Brinkius  libello  comiter  ad  me  misso  cui  inscripsit  M.  Terentii 
Varronis  locus  de  urbe  Boma.  Accedunt  Q.  Ennii  apologus  Aesopicus 
et  reliquiae  Euhemeri  versibus  quadratis.  Traiecti  ad  Ehen.  totum  apo- 
logima,  receptis  tantum  non  omnibus  a  me  propositis  et  significatis, 
suis  quadratis  restituit;  dein  idem  a.  1856  mus.  Rhen.  x  p.  290 sqq. 
Ribbeckius  formis  non  leviter  a  ten  Brinkio  diversis  temptavit.  In  quo- 
rum  versibus,  ut  fit,  non  pauci  sunt  qui  ne  sibi  imputentur  poeta 
valde  deprecaturus  sit,  nec  me  umquam  paenituit  in  paucis  me  sed 
certis  aut  similibus  veri  continuisse,  quibus  quae  ex  iUorum  conami- 


*)  De  statim  cf.  Aiac.  i. 

**)  R.  Ellis  The  fables  of  Avianus  (1887)  p.  88  Here  we  seem  to  have 
a  relic  of  the  Ennian  original. 

crastino  seges 
Non  metetwr,  neque  necessumst  hodie  uti  vos  auferam. 


SATURARUM  LIBRI  CCXm 

nibus  accesserunt  fidem  quidem  observationis  meae  confirmare  pos- 
sunt,  Ennii  reliquias  locupletare  non  possunt. 

Sed  si  quaeritur,  quod  quaeratur  oportet,  liic  apologus  Aesopi 
ab  Ennio  versibus  pei-politus  fueritne  integra  satura  an  forte  pars 
tantum  alicuius  saturae  in  quam  haec  fabula  ad  confirmandam  sen- 
tentiam  quae  est  de  inani  plerumque  amicorum  fiducia  recepta  fuerit, 
ambigitur  nec  hoc  satis  certo  ex  Gellii  verbis  diiudicatur.  Fieri  et  hoc 
potuisse  dubium  non  est,  ac  videmus  saturarum  poetas  saepius  in 
hunc  usum  vertisse  fabulas,  velut  Lucilius  fabulam  de  leone  et  vulpe, 
quam  ex  iis  quae  exstant  (xxx  919 — 924)  non  nimis  breviter  videtur 
consilio  non  aperto  exposuisse;  et  Horatius  in  satura  fabulis  usus  est 
cum  alibi  velut  ii  3,  314 — 320  tum  potissimum  ii  6,  77 — 117,  Cer- 
vio  fabulam  de  muribus  urbano  et  rustico  lepide  admodum  garriente. 
Sed  paulo  tamen  probabilius  videtur  hanc  integram  saturam  esse,  cum 
quid  fabula  doceat  duobus  versibus  extremis  expressum  sit,  ut  nihil 
desideretur,  et  officio  satm-ae  admonendi  in  aetate  agenda  quid  caven- 
dum  aut  petendum  sit  vel  sic  satisfactum  videatur. 

Certius  integrae  saturae  argumentum  percipitur  ex  iis  quae  Quin- 
tilianus  tradidit  (i)  sed  formas  qiioque  fmgimus  saepe,  ut  Famam  Ver- 
gUius,  ut  Voluptatem  ac  Virtutem  Prodicus,  ut  Mortem  ac  Vitam,  quas 
contendentes  in  satura  tradit  Ennius.  Nullum  verbum,  nullum  versum 
ex  ea  nobis  satura  Quintilianus  exhibuit,  sed  argumentum  proditur 
cum  iis  quae  de  Ennio  dicit  tum  exemplis  quae  addidit.  Vitam  igi- 
tur  et  Mortem  tamquam  pei'Sonas  inter  se  concertantes  Ennius  in- 
duxit;  quod  genus,  cuius  notissimum  est  exemplum  Hercules  Prodici, 
late  patuit;  sic,  ut  pauca  afferam,  apud  Aristophanem  Aoyov  dCnatov 
et  Aoyov  adiKov  in  Nubibus,  HXovxov  et  UevCav  in  Pluto,  apud  Lu- 
cianum  in  somnio  riaideCav  et  'EQfioykvcpi.K^^v  ^  in  amoribus  Ovidii 
Elegeiam  et  Tragoediam  personarum  vicem  gerentes  disputare  inter 
se  videmus.  Quare  Ennio,  si  tamen  indigebat,  exemplum  abesse  non 
poterat,  qui  quid  maxime  egerit  in  hac  concertatione  non  magis  patet 
quam  quod  Novius  in  Atellana  cui  inscripsit  Mortis  et  Vitae  iudi- 
cium,  sed  certe  ei  suam  partem  TtaQaLvisscog  vel  vovd^eti^Gscog,  ut  par 
est  in  satura,  non  defuisse  non  ambiguum  est,  quae  quidem  ne  in 
Lucilianis  quidem  desideratur. 

His  quae  ex  saturis  vel  saturarum  libris  allata  sunt  nonnulla 
incerta  addidi,  vi.  vii.  viii,  quae  ex  diversis  narrationibus  sumpta  non 
videbantur  ad  certum  genus  carminum  referri  posse  nec  melius  alibi 
quam  in  saturis  locum  habere.  De  quorum  vm  quaedam  de  origine 
in  adn.  memoravi,  de  vi  autem  hoc  loco  olim  haec  perscripseram: 
'eam  narrationem  cuius  hic  versus  est  suhulo  quondam  marinas  prop- 
ter  astabat  plagas  (inc.  sat.  vi)  ab  Herodoto  deprompsit  i  141 :  "Imvtg 
§£  Kal  ACokesg,  ag  oi  Avdol  xayifSxa  KaxsCxQci^paxo  vno  IIsqCscov,  snsii- 
Ttov  ayysXovg  sg  ZldQSig  TtaQa  Kvqov  id-sXovrsg  STtl  toi6i  avtotsi  slvai 
toi6i,  nal  KqoCsco  ijGav  xat^noot.  6  6s  axovOag  avt&v  xa  TtQoCoypvto 


CCXIV  U.  DE  LIBRIS  ENNIANIS 

eh^i  Gcpi  loyov,  avdQa  cpag  avXriTriv  ISovxa  ii&vg  iv  rfi  ^a- 
kdeer]  avXisiv,  doniovxd  Gfpeag  i^eX£V6e69at  eg  yfiv'  mg  8e 
il^evGd^TJvai  xfjg  eXTtidog,  Xa^eiv  a^gii^XrjGrQOv  xal  neqi^aXeiv  xe  ■jtXfid^og 
TtoXXov  x&v  Ix&vcov  nal  i^etQvOai^  iSovxa  8e  naXXofiivovg  einelv  aQa  av- 
xbv  TtQog  xovg  ix&vg  'navee&i  ^oi  OQxeofievot,  enei  oi&d'  ifiio  avXiov- 
xog  ■^OeAfTE  ix^aiveiv  OQxsofievot.^ 

Ex  his  si  colligimus,  de  Ennii  satura  quid  iudicandum  sit,  sic 
sentio,  Ennium  neque  a  satura  scenica,  quam  propter  Livii  verba 
vn  2,  7sq.  finxerunt,  id  quod  olim  vulgarem  opinionem  secutus  statui, 
profectum  esse  neque  a  Graecis  hoc  genus  carminum  repetitum  Romam 
transtulisse,  sed  quia  praeter  grandioris  poesis*)  opera  poemata  multa 
non  magni  ambitus  et  varii  argumenti  variaeque  metrorum  Ibrmae  sed 
quorum  hoc  commune  consilium  erat  ut  suadendo  dissuadendo  doc- 
trina  et  exemplis  mores  regerent  facere  consuevit,  ea  in  quattuor 
libros  collegit  quibus  Saturarum  libri  inscripsit  nihil  significans  nisi 
quod  in  satura  voce  inesse  grammatici  docueinint. 

His  iam  subiicio  testimonia  quaedam  de  satura,  a  quibus  non 
erat  proficiscendum.  Itaque  Diomedes  m  de  poematibus  p.  485  sq.  K. 
haec  scribit:  satira  diciiur  carmen  apud  Bomanos  nu/nc  quidem  male- 
dicum  et  ad  carpenda  hominum  vitia  archaeae  comoediae  charactere 
compositum,  quale  scripserunt  LucUius  et  Horatius  et  Persius,  sed  oUm 
carmen  quod  ex  variis  poematibus  constabat  satira  vocabatur,  quale 
scripserwnt  Pacuvius  et  Ennius.  satira  autem  dicta  sive  a  satyris  .  .  . 
sive  satura  a  lance  quae  referta  variis  multisque  primitiis  in  sacro  apud 
priscos  dis  inferebatur  et  a  copia  ac  saturitate  rei  satura  vocabatur . . . 
sive  a  quodam  genere  farciminis,  quod  multis  rebus  refertum  saturam 
dicit  Varro  vocitatum.  est  autem  hoc  positum  in  sectmdo  libro  Plau- 
tinarum  quaestionum  ^satura  est  uva  passa'  eqs  .  .  .  aUi  autem  dic- 
tam  putant  a  lege  satura,  quae  tmo  rogatu  multa  simul  comprehendat, 
quod  scilicet  et  satura  carmine  multa  simul  poemata  comprehenduntur. 
cuius  saturae  legis  LuciUus  meminit  in  primo  [1 7  L.]  et  Sallustius  in 
lugurtha  [c.  29].  Haec  Diomedis  quia  ex  Suetonio  de  vii-is  illustri- 
bus  sumpta  credidit  A.  Reifi^erscheidius  in  Suetonii  reliquiis  a  se  edi- 
tis  (1860)  p.  20  sqq.  posuit  additis  aliis  testimoniis  in  summa  re 
conspirantibus,  in  aliis  discedentibus,  quae  persequi  nihil  attinet.  Quod 
summum  est,  varietatem  numerorum  et  varietatem  poematum  premi, 
id  cadit  in  Ennii  saturam  quam  cognitam  habemus.  Neque  credibile 
est  Ennium  numeros  temere  miscuisse,  sed  cum  singulae  saturae  sive 
singuli  saturarum  libri,  quod  Diomedes  indicat,  compluribus  poemati- 
bus  constarent,  numerorum  varietatem  ad  varietatem  poematum  rexisse. 
Numerorum  varietas  quae  esset  supra  vidimus,  in  quibus  quod  praeter 
trimetros  et  tetrametros  hexametri  non  desunt,  idcirco  dignum  est  quod 


*)  Reminiscendum  est  de  discrimine  poesis  et  poematis  quid  Lucilius 
(p.  xxvii)  et  Varro  (p.  xxx)  docuerint. 


SATURARUM  LIBRI  CCXV 

attendatur  quia  a  variis  metris  Lucilius  quoque  simili  non  compari  modo 
exorsus  denique  in  hexametrorum  usu  in  parte  saturarum  posteriore 
se  continuit.  Unde  poetae  posteriores  Horatius  Persius  luvenalis  nisi 
herois  versibus  in  saturis  non  usi  sunt.  Unus  M.  Varro  in  saturis  Me- 
nippeis  cum  Ennianam  numerorum  varietatem  referret  versibus  pe- 
destrem  orationem  sive  mavis  pedestrem  orationem  versibus  miscuit 
et  distinxit:  cmus  rei  auctor  est  Quintilianus  x  1,  93  satura  quidem 
tota  nostra  est,  in  qua  primus  insignem  laudem  adeptus  Lucilius  .  .  . 
eruditio  in  eo  mira  et  lihertas  atque  inde  acerhitas  et  abwnde  salis. 
multum  eo  est  tersior  ac  purus  magis  Horatius  et  nisi  lahor  eius  amore 
praecipuus.  multum  et  verae  gloriae  quamvis  uno  lihro  Persius  me- 
ruit .  .  .  alterum  Ulud  etiam  prius  saturae  genus,  sed  non  sola  carmi- 
num  varietate  mixtum  condidit  Terentius  Varro  vir  Romanorum  erudi- 
tissimus.  Nimirum  altero  illo  etiam  priore  saturae  genere  Ennianam 
haud  dubie  saturam  significat,  cui  cum  ceteroquin  persimilis  esset 
Varroniana,  eo  distabat  quod  et  solutam  simul  et  variis  carminibus 
vinctam  orationem  repraesentabat.  Sed  doctior  haec  Varroniana  et 
magis  multiplici  forsitan  argumento  quam  Enniana  fuerit:  aequalium 
cavillationi  acriorique  morum  censurae  neutram  insignius  deditam 
fuisse  existimarim.  In  qua  re  principatum  obtinet  Lucilius,  unde  poe- 
tae  qui  postea  in  hoc  genere  claruerunt  colorem  ac  normam  mate- 
riae  receperunt.  Quibus  cum  ille  uti  dixi  etiam  hexametrorum  usum 
praeivisset,  inde  non  iniuria  Horatius  (sat.  1 10, 48)  eius  saturae  quam 
et  ipse  coluit  et  Persius  ac  luvenalis  inventorem  Lucilium  appellavit, 
cuius  tamen  poesim  falluntur  si  qui  genere  ac  natura  ab  Ennii  sa- 
tura  distare  arbitrentur:  immo  omnes  qui  in  his  carminibus  elabora- 
runt  poetae  Eomani  ab  Ennio  ad  luvenalem  poesim  sua  natui-a  unam, 
ingenio  autem  poetarum  variatam  prae  se  ferunt.  Qua  re  Horatius 
(sat.  I  10,  66)  cum  Graecis  intacti  carminis  auctorem  laudet  Ennium 
(Ennium  enim  ibi  nec,  quod  post  alios  C.  F.  Hermannus  narrabat,  Lu- 
cilium  dici  propius  verba  poetae  intuitus  concedet*)),  nec  secum  ipse 
pugnat,  qui  eiusdem  saturae  inventorem  Lucilium  dixerit,  nec  a  rei 
veritate  abhorret. 

Variorum  nomine  complexus  sum  quae  restant  scripta  Enni- 
ana,  brevitatis  causa,  ut  haberem  communem  qua  ea  comprehenderem 
significationem :  nam  ea  inter  se  nihil  habent  communionis  et  incredi- 
bile  est,  quod  fuit  qui  cogitaret,  has  omnes  fuisse  saturarum  partes. 
Immo  haec  omnia,  ut  a  grammaticis  et  posterioribus  scriptoribus  sin- 
gula  afferuntur,  probabile  est  per  se  esse  suis  temporibus  a  poeta  in 
lucem  edita.  Quorum  primum  posui  librum  qui  Scipio  inscribitur,  ut 
GeUius  loquitur,  qui  quod  et  Ennium  in  saturis  laudat  et  Ennium  in 

*)  Non  concesserunt  sed  semper  nova  incredibili  incredibiliora  in- 
venerunt  ne  Ennium  significare  Horatius  videretur:  quos  ego  miror  non 
attendere  verba  quamque  poetarum  seniorum  twrfta^  quae  sibi  praemitti 
poetam  superioris  aetatis  poscunt. 


CCXVI  n.  DE  LIBRIS  ENOTANIS 

libro  qui  Scipio  inscrtbitur  (cf.  p.  lxxxvi),  documento  est  eum  hunc 
non  in  saturis  legisse.  Ex  quo  libro  quae  citantur,  duo  quidem  ad 
Scipionis  res  in  Africa  gestas  referenda  sunt.  Quorum  his  quattuor 
quadi-atis  perpulchris  mundus  caeli  vastus  constitit  silentio  eqs  (vi) 
olim  intellexerunt  Scipionis  in  Africam  navigationem  depingi  collato 
Livio  xxvm  17,  12  (ad  a.  u.  548)  Scipio  .  .  ipse  cum  C.  Laelio  duabus 
quinqueremibus  ab  Catihagine  profectus  tranquUlo  mari  plurimum  re- 
mis  interdum  et  leni  adiuvante  vento  in  Africam  traiecit.  Versus  alter 
quaque  propter  Hannibalis  copias  considerat  (vn)  scite  relatus  est 
ad  ea  quae  Appianus  in  Libycis  c.  39  vol.  i  p.  224,  22 M.  tradidit  o  ftlv 
6r}  Tcifitljag  sXvGe  rag  avoyjkg  x«i  E-mitioiv  Udod^ov  re  fisydXriv  noXiv 
avrina  nQ067ts6a)v  slXe  xal  7clr]6iov^AvvL^ov  fisrsGrQaxoJtsdevsv. 
Cf.  C.  Lehmannus  Der  letzte  Feldzug  des  Hannibalischen  Krieges  (1894) 
p.  569,  qui  quantum  Ennio  in  harum  rerum  memoria  tribueret  iam 
supra  p.  cxcii  n.  laudavi.  Tertius  sic  affertur  a  Macrobio  tum  fer- 
reus  hastis  horret  ager  (Aen.  xi  601).  horret  mire  se  habet,  sed  et  En- 
nius  in  quarto  decimo  [vu]  et  in  Erechtheo  [iv]  et  in  Scipione  [vm] 
'sparsis  hastis  longis  campus  splendet  et  h&rret.'  Quem  versum  suo  loco 
dixi  eundem  esse  cum  eo  quem  Servius  tradidit  a  Lucilio  inideri, 
qui  dixerit  Ennium  horret  et  alget  scribere  debuisse.  Quo  certius  est, 
quod  iniuria  addubitabatur,  hunc  versum  hexametrum  esse  finitum 
verbis  splendet  et  horret.  Cui  nusquam  in  describendo  proelio  locus 
esse  non  potuit:  quare  referatur  ad  res  Scipionis  in  Africa  gestas, 
licet  ei  certiorem  in  his  rebus  sedem  assignare  non  possis. 

Duo  igitur  fragmenta  tetrametris  conclusa,  unum  hexametrum 
ex  hoc  libro  afferri  videmus.  Nec  tamen  in  his  quae  certa  sunt  sub- 
sistendum  esse  ratus  sum.  Cum  enim  Ennius  teste  Cicerone  Scipio- 
nem  hunc  in  modum  patriam  appellantem  inducat  desine  Roma  tuos 
hostis;  nam  tibi  munimenta  mei  peperere  labores;  testes  sunt  Campi 
Magni  (v),  quos  testes  advocat  Campos  Magnos,  de  quibus  vide  quae 
adnotavi  et  Lehmannum  1.  c.  p.  540,  indicio  sunt  haec  quae  gloriatui* 
a  memoiia  rerum  in  Africa  gestarum  non  nimis  magno  intervallo 
fuisse  discreta.  Ab  his  autem  quae  Cicero,  ut  solebat,  imperfecta  sen- 
tentia  nullo  libri  indicio  affert  testes  sunt  Campi  Magni  diversa  sunt 
quae  ex  saturarum  Ub.  iii  a  Nonio  citantur  (m)  testes  su/nt  lati  campi 
quos  gerit  Africa  terra  politos,  quorum  sententiam  et  usum  suo  loco 
explicavi.  In  ea  re  olim  erravi  quod  qiiia  specie  quadam  similitudi- 
nis  deceptus  haec  duo  testimonia  ut  alii  ante  me  pro  uno  habebam 
hoc  carmen  singulare  de  laudibus  Scipionis  Africani  compositum  (neque 
enim  natura  me  carminis  fefellit)  in  saturarum  tertio  locum  habuisse 
conieci.  Quodsi  haec  appellatio  Romae  urbis  et  memoria  reinim  gestarum 
recte  huic  carmini  adscribitur,  facilius  opinor  concedetur  eidem  re- 
liqua  quae  in  hoc  libro  collocavi  iure  vindicari,  tv  vel  tu  dictator  eqs, 
quam  rem  ex  Livii  verbis  ad  ii  allatis  intelligitur  ad  supeiiora  tem- 
pora  pertinuisse,  m  Scipio  invicte,  quod  vix  credas  in  annalibus  posi- 


VARIA:  SCIPIO.    SOTA.   HEDYPHAGETICA  CCXVH 

tum  fuisse  longe  post  Scipionis  obitum  coeptis;  denique  n  quantam 
statuam  faciet  populus  Romanus  eqs,  quod  simile  est  exordium  ei  a 
quo  Horatius  haud  dispari  occasione  c.  iv  14  exorsus  est  Quae  cura 
patrum  quaeve  Quiritium  plenis  Jionorum  muneribus  eqs.  Postremo  quod 
Ennius  Aeliano  teste  apud  Suidam  (i)  fassus  est  Scipionem  qui  cane- 
ret  non  dignum  esse  nisi  Homerum  paene  ipsis  verbis  testimonii  pro- 
ditur  ad  hoc  carmen  Scipionis  laudi  dicatum  pertinuisse,  neque  alibi 
aptius  locum  nancisci  potuit.  Atque  hoc  igitur  carmen  est,  quod  non 
longo  interiecto  tempore  post  reditum  Africani  ex  Africa  scriptum,  ut 
alibi  dixi,  Horatio  in  mente  fuit  cum  (c.  iv  8)  Pierides  Calabras  dice- 
ret  laudes  eius  qui  domita  nomen  ah  Africa  lucratus  rediisset  claris- 
sime  indicasse. 

Scipionem  epigrammata  excipiunt  quattuor,  uni  Ciceroni  quae 
accepta  feruntur  (cf.  p.  lui),  tria  singulis  distichis,  quartum  duobus 
composita,  quorum  duo  priora  ipsum  Ennium,  posteriora  duo  Scipio- 
nem  Africanum  praedicant,  ita  quidem  ut  primum  et  tertium,  quae 
"verissima  est  epigrammatis  natura,  aut  inscripta  fuerint  alicubi  aut 
inscribi  potuerint.  Sic  Ennius  primo  imagini  suae  quod  inscriberetur 
proposuit;  idem  altero  sibi  mortuo  quae  fieri  nollet  aeternitatis  secu- 
rus  praecepit.  De  Scipione  alterum  sepulcrale  est  h."  e.  sepulcro  Sci- 
pionis  quod  inscriptum  aut  inscribendum  fuerit;  alterum,  quo  poeta 
Africanum  ipsum  sua  merita  extollentem  facit,  in  sententia  non  mul- 
tum  distat  ab  illo,  ut  si  recte  mentem  assequor  et  ipsum  in  sepulcro 
locum  habere  potuerit.  Certe  Scipioni  hoc  inserere  velle  ineptum  erat. 
Haec  unica  fuisse  epigrammata  aut  haec  cum  aliis  continentem  librum 
epigrammatum  Ennii  exstitisse  quis  hoc  aut  negabit  aut  affirmabit. 

Sotam  Ennium  scripsisse  Fronto  testis  est  qui  scribit  Sota  En- 
nianus,  idemque  Varronis  Festique  consensu  evincitur;  nam  olim 
fuerunt  qui  aliter  censerent.  Sota  autem  quid  esset,  0.  Muellerus  do- 
cuit  qui  ad  Festum  p.  413  b  2  adnotavit:  'Sota  Graece  est  Ztoxagj  nota 
hypocoristici  forma  pro  pleniori  S(oxcc8r]q  positum,  ut  ^Ale'E,ag  pro  ^Aki- 
h,av8Qoq  et  multa  ad  eundem  modum  formata.'  Et  hoc  igitur  nomen 
clarissimi  poetae  Ennius  poemati  suo  inscripsit  quo  Sotadis  carmen 
aliquod  Graecum  Latine  redderet,  hoc  ad  eum  modum  quem  0.  Cru- 
sius  tetigit  philol.  lvii  (1898)  p.  645.  Versus  qui  exstant  Sotadeum 
numerum  habent  omnes  sed  de  argumento  carminis  nihil  produnt,  nisi 
quod  ex  iii  et  iv  coniunctis  colligitur  varia  vitae  genera  et  studia  con- 
siderata  fuisse. 

TlQoxQenxiKog  (nam  sic  opinor  scribendum  fuit)  et  Praecepta 
si  sunt  quod  videntur  duo  tituli  unius  libri,  quorum  uterque  semel  om- 
nino  citatur,  credibile  fit  Ennium  hic  quoque  Graecum  exemplum  La- 
tine  expressum  extulisse,  et  TlQOXQe7Cxi,v,6g  non  rara  fuit  in  Graecis 
litteris  inscriptio,  velut  nemo  ignorat  Aristotelis  UQoxQenxiKov,  ad  cuius 
exemplum  Cicero  Hortensium  scripsisse  traditur. 

Hedyphagetica  verum  esse  huius  carminis  indicem  codei  Flo- 


ccxvm  n.  de  libris  enotank 

rentmus  Apuleii  persuadet,  pro  quo  olim  Pkagetica,  Phagesia,  Hedy- 
pathica,  Hedypathetica,  alia  ferebant;  sed  fortasse  rectius  dixeris  Apu- 
leium  ita  scripsisse  fide  eius  codicis  probari;  nam  hanc  Ennium  car- 
piiTii  inscriptionem  fecisse  haud  scio  an  addubitare  liceat  propter 
Apuleii  verba,  qui  cum  ita  scribat  Q.  Ennius  hedyphagetica  versibus 
scripsit  argumentum  quoddam  significare,  non  afi"erre  indicem  vide- 
tur:  neque  enim  totum  carmen,  quod  ampliora  complecti  poterat,  sed 
partem  tantum  adhibet,  eam  quae  piscibus  est  dicata,  et  ne  eam  qui- 
dem  integram.  Itaque  hoc  incertimi  est,  res  ab  Ennio  tractatae  quem 
ambitum  habuerint  et  quam  inscriptionem  carmen.  In  iis  versibus  quos 
Apuleius  meminerat  sunt  quaedam  quae  Ennium  se  ad  Archestrati 
exemplum  composuisse  patefaciunt,  olim  a  me  hoc  loco  allata,  nunc 
ad  versus  ipsos  adscripta.  De  Archestrato  Gelensi,  cuius  carmen  teste 
Athenaeo  variis  nominibus,  rjdvitdd-ecu,  yccGXQOvoiiia^  dstnvoXoyia,  6i/;o- 
Ttoiui  ferebatur,  post  Woldemarum  Eibbeckium  (1856 — 1877)  Paulus 
Brandtus  egit  in  poesis  epicae  Crraecae  ludihundae  fasc.  i  a  p.  114  ad- 
dita  Archestrati  versuiim  superstitum  recognitione  a.  1888. 

Eestant  duo  libri  Enniani,  de  quibus  brevissime  expromere  sen- 
tentiam  placet.  Epicharmus  (nam  is  est  alter  eorum  librorum)  iam 
dubitari  nequit '  quin  uno  metro  trochaico  perscriptus  fuerit,  cum  et 
omnes  qui  citantur  ex  Epicharmo  versus  hunc  numerum  prodant  et 
eos  quos  olim  hic  circumferebant  hexametros  nobis  persuaserimus  ex 
annalium  exordio  desumptos  esse.  De  qua  re,  ut  olim,  ita  nunc,  et 
bis  quidem  disserui,  p.  xxxviisq.  cum  Varronis,  ad  quem  pleraque 
Epicharmi  redeunt,  de  Epicharmo  testimonia  disceptavi  etp.  cxLvnsq. 
ubi  quae  in  annalium  principio  Homero  tradente  exposita  fuerint  Lu- 
cretio  duce  persecutus  sima.  Sed  his  remotis  eo  difficilius  est  de  in- 
genio  carminis  deque  ea  ratione  quae  Ennivmi  inter  et  Epicharmum 
intercesserit  iudicare.  Nam  quod  Ennium  sive  dispersa  in  Epicharmi 
comoediis  philosophe  dicta  compilasse  sive  ab  aliis  institutam  Epi- 
charmeanma  sententiarum  collectionem  adhibuisse  sive  denique  sin- 
gularem  Epicharmi  %£qI  cpvGecag  librum  convertisse  ai'bitrati  sunt,  eo- 
rum  nihil  est  quod  aliquo  reliquiarum  assensu  comprobetur.  Hoc  ter- 
tium  quod  posueram  unice  verum  esse  U.  de  Wilamowitz-Moellendorflf 
affirmavit  in  Eurip.  Hercul.  ed.  i  vol.  i  (1889)  p.  29  sq.,  qui  exstare 
docet  Graeca  quae  Ennius  Latine  verterit  sive  Epicharmi  nomine  tra- 
dita  sive  apud  Euripidem  qui  sententias  Epicharmeas  imitatus  sit. 
Eimique  secutus  G.  Kaibelius  in  commoed.  Graec.  fragm.  vol.  i  (1899) 
p.  133 sqq.  illa  Epicharmi  fragmenta  Graeca  insertis  Ennianis  recensuit. 
Qui  duo  viri  docti  in  eo  quoque  consentiunt  quod  Hbrum  Epichar- 
meum  (iieQl  cpvGsag),  quem  Euripides  cognitimi  habuerit  quemque 
eimdem  suo  tempore  Ennius  secutus  sit,  non  verum  fuisse  Epichar- 
metim  opus  existimant  sed  quod  Epicharmi  nomen  ementitum  sit.  De 
Euripide  quidem  et  Pseudepicharmeis  ab  illis  discedunt  cum  H.  Diel- 
sius  (fol.  Sibyll.  p.  34)  tum  E.  Eohdius  (psych.  p.  551  n).  Sed  haec 


VARIA:  EPICHARMUS  CCXIX 

controversia,  de  qua  Susemihlius  quoque  nonnulla  effutivit  (philol.  liii 
1894  p.  564 sqq.),  nostram  causam  non  attingit  ita.  Graeca  Epicharmi 
sive  veri  sive  falsi  quae  cum  Ennianis  conferrentur  iam  Hauptius 
attulit  eaque  in  adnot.  memoravi.  Sed  neque  haec  nec  quae  similia 
a  Wilamowitzio  Kaibelioque  adiecta  sunt  fateor  omni  ex  parte  mihi 
probari.  Haec  igitur  paucis  disceptanda  sunt.  Ad  ni  aqua  terra  anima 
et  sol  praeter  ea  quae  in  adn.  adscripsi  memorari  poterant  quae  Vi- 
truvius  VIII  prooem.  1  refert .  .  .  Empedocles  Epicharmus  aliique  pliy- 
sici  .  .  Jiaec  principia  esse  quattuor  proposuerunt,  aerem  ignem  terram 
aquam  eqs,  quo  confidentius  licet  illa  quae  Ennii  esse  constat  ad  Epi- 
charmum  Ennii  referre.  Sed  quod  cum  his  verbis  Ennii  coriferri  iubent 
versus  Menandreos  (ad  58  adscr.)  6  fihv  ^ETtLyccQ^ioq  xovg  d^eovq  sivai 
ksyst  avs(.iovg  vdcoQ  yfiv  Tqkiov  TtvQ  ccareQag,  vereor  ut  satis  apte  insti- 
tuatur  et  Hauptius  haec  ad  vii  referri  maluit 

Istic  est  is  lupiter  quem  dico,  quem  Graeci  vocant 

Aerem,  qui  ventus  est  et  nuhes,  imber  postea, 

Atque  ex  imhre  frigus,  ventus  post  fit,  aer  denuo 
eqs.  Cum  his  autem  versibus  Ennianis  rursus  Kaibelius  cum  Wilamo- 
witzio  versus  Euripideos  (941  Nck.) 

^Qag  rbv  vipov  xovS^  aneiQOV  aid-EQa 

xal  yriv  TtSQi^  sfpvd^  vyQaig  iv  ayKalaig; 

rovxov  vofii^s  Z^^va,  xovS^  i)yov  ^sov 
contendit,  sed  mihi  probabilius  visum  est  ad  hos  tres  versus  quos 
Cicero  Latine  convertit  versum  Ennii  qui  est  in  Thyeste  v 

Aspice  Jwc  sublime  candens,  quem  vocant  omnes  lovem 
compositum  esse.  Ad  quem  vide  adnotata.  (Cf.Eurip.fragm.  225  Nauck.) 
Quae  Epich.  iv  composui 

Terris  gentis  omnis  peperit  et  resumit  denuo 

dat  ciharia 
quod  gerit  fruges,  Ceres 
ex  Ennio,  non  ex  Epicharmo  Ennii  allata,  sed  ad  Epicharmum  recte 
relata,  ad  ea  apud  Kaibelium  241  ex  Euripidis  Bacch.  276  adscripta 
%\mi  Jriiir]XY]Q  d^sa  yf]  6  sGxiv,  ovofia  d'  otcoxsqov  ^ovly  liaXEi..  avxrj  fisv 
sv  'S,r]Q0t6iv  sv,xQS(pEi  ^QOXovg  KxX.  Sed  ea  ubi  suo  loco  et  plenius  per- 
spexeris,  haud  scio  an  fateare  nihil  communionis  habere  cum  Ennia- 
nis.  Sunt  autem  haec  verba  Tiresiae  de  Baccho 

ovxog  d'  6  Satfioav  6  viog,  ov  6v  diaysXag, 

ovK  av  dvvatfiYjv  fisys&og  E^stTtstv  oOog 

xad^  'EKkad^  ssxat.  Svo  yccQ,  ro  vsavia, 
275  xa  TtQSix   sv  avd-QC07toi6t'  ^rjfjiiqxriQ  d^sd' 

yrj  d'  iaxiv,  ovofia  5'  OTtoxEQOV  ^ovXri  KalEt' 

avxrj  fisv  sv  ^rjQOtGtv  s%XQS(pst  §Qoxovg' 

0  (5'  ijXd-Ev  ijtt  xavxiTtaXov,  6  EsfisXrig  yovog' 

^oxQVog  vyQOi'  Ttwfji   evqe  KEi<5t]VEyY,axo 
280  ^vrixotg  kxX. 


CCXX  n.  DE  LIBRIS  ENNIANIS 

Porro  ex  Plutarchi  consol.  Apoll.  quae  afferuntur  (245  Kaib.) 
nak&g  ovv  6  ^ETti%aQ^6q  (p7]6i 

6vvsKQid-r)  xal  diexQid^rj  KccitTik&sv  o&ev  rjld-ev  ndliv, 

ya  jttev  stg  yav,  nvev^a  d    ava'  xi  r&vds  xaXsitov,  ovds  sv 
quorum  Euripidem  memorem  fuisse  volunt  cum  scribit  Suppl.  531 
saGar   ijdrj  y^  xaXvcpd^rlvai  vsKQOvg, 
o&sv  S^  snaatov  slg  xb  Gcbfi   a^pinsro, 
ivravd"  ccTtsXd^stv,  Ttvsvfjut  (uv  nQO  gal&SQa, 
t6  6W(ia  6    stg  y^v, 
(quae  sunt  qui  ab  Euripide  abiudicent),  ea  iam  Haufttius  eadem  esse 
statuit  cum  Ennianis  de  Epicharmo  allatis  v  (vid.  adn.)  terra  corpus 
est,  at  mentis  ignis  est  et  quae  sub  vi  sequuntur  idemque  est  Kaibelii 
iudicium.  Sed  certe  quod  summum  est  in  Graecis,  quod  verbis  conti- 
netur  anriXd^sv  o%sv  ^ldsv  ndXiv,  abest  ab  Ennianis,  et  illorum  senten- 
tia  ex  altera  quidem  parte  quod  ad  coi*pus  attinet  potius  in  Epich.  iv 
agnoscatur  terris  gentis  omnis  peperit  et  resumit  denuo,  cui  consimilia 
sunt  ann.  13sq.  terra  corpus  quae  dedit  ipsa  capii  neque  dispendi  facit 
hilum.*) 

Itaque  apparet  non  multa  esse  in  reliquiis  Epicharmeis  quae  ad 
explicandum  Ennii  carmen  adhibeantur,  sed  tamen  quod  satis  sit  ut 
intelligatur  Ennium  in  Epicharmo  sua  ex  Graecis  Epicharmi  expres- 
sisse,  sive  is  verus  fuit  Epicharmus  sive  falsus,  quod  non  dirimo.  Ennii 
ann.  lOsqq.  quid  similitudinis  habeant  cum  sententia  Epicharmea  de 
comoedia  supra  p.  cxLvni  significavi.  Epicharmum  autem  inscripsit 
Ennius  carmini  quo  eius  poetae  libnim  expressit  eo  sensu  quo  Eu- 
hemerum  et  Sotam  inscripsit,  de  quo  usu  0.  Crusius  1.  p.  ccxvii  s.**) 
Nisi  quod  quia  Varro  semel  et  iterum  Epicharmus  didt  vel  Epichar- 
mus  Ennii  dicit  citavit  (cf.  p.  xxxvni)  hoc  teneo  quod  olim  proposu- 
eram  Epicharmum  ipsum  in  hoc  carmine  loquentem  suasque  sententias 
expromentem  induci,  forsitan  ita  ut  somnianti  Ennio  (i)  obviam  factum 
fingatur  quemadmodum  in  annalibus  Homerum,  et  Epicharmum  habere 
cui  tradat  v.  57  quae  dico  tibi  documento  est. 

Restat  alterum  et  extremum  opus,  cui  Ennius  Euhemerum  in- 
scripsit  ex  eo  more  quem  ad  Sotam  et  Epicharmum  tetigi  libro  nomen 
eius  scriptoris  praefigens  quem  potissimum  secutus  est.  De  quo  libro 
quae  olim  exposui,    quamquam  habent  quae  nunc  minus  probanda 

*)  De  homm  origine  ut  recte  iudicetur  non  inutiliter  conferentur 
etiam  Pacuviana  93  R.  mater  est  terra;  ea  parit  corpm,  animam  aether 
adiugat;  et  90  (ut  videtur  de  aethere)  quidquid  est  Jioc,  omnia  animxit  for- 
mat  alit  auget  creat  sepelit  recipitque  in  sese  omnia. 

**)  Quem  non  probo  quod  verba  animus  cernit,  animm  audit,  reliqua 
surda  et  caeca  sunt,  quibus  apud  TertuUianum  Epicharmi  qui  dicitur  ver- 
sus  vovg  OQXi  xai  vovg  axouff  raXXa  Kacpu  yial  rvcpXd  (249  Kaib.)  transla- 
tus  legitur,  Epicharmo  Ennii  adscripsit  adstipulatus  Baehrensio,  qui  et  his 
et  aliis  Epichartni  Enniani  reliquias  locupletavit  ea  levitate  quae  regnat 
in  his  fragmentis  poetarum  Romanorum. 


\ 


VARIA:  EUHEMERUS  CCXXI 

videantur,  tamen  universe  adhuc  obtineo:  quare  ea  nunc  suppleta  et 
hic  illic  aliter  ordinata  referam.  Igitur  Cicero  de  Euhemero  et  eius 
comite  Ennio  haec  scribit  (quae  ad  Euhem.  p.  223  adscripsi),  esse 
qui  tradant  fortes  aut  claros  aut  potentes  viros  post  mortem  ad  deos 
pervenisse  eosque  esse  ipsos  quos  nos  colere  soleamus ;  quae  ratio  ad- 
dit  maxime  tractata  ah  Euhemero  est,  quem  noster  et  interpretatus  est 
et  secutus  praeter  ceteros  Ermius,  ab  Euhemero  autem  et  mortes  et  se- 
pulturae  demonstrantur  deorum.  In  quibus  hoc  inest,  istam  rationem 
non  solum  Euhemerum  sed  maxime  tractasse  et  Ennium  non  unum 
Euhemerum  sed  hunc  praeter  ceteros  secutvmi  esse.  Unde  patet  En- 
niana  non  esse  ad  unam  normam  reliquiarum  Euhemeri  referenda.  In 
eandem  cum  Oicerone  sententiam  Lactantius  (ad  Euh.  vii)  paene  iis- 
dem  verbis  de  utroque  iudicavit,  qui  primum  de  Euhemero  haec  affert 
veteres  historiae  docent.  antiquus  auctor  Euhemerus,  qui  fuit  ex  civitate 
Messene,  res  gestas  lovis  et  ceterorum  qui  dii  putantur  collegit  histo- 
riamque  contexuit  ex  titulis  et  inscriptionibus  eqs,  dein  subiicit  hanc 
historiam  et  interpretatus  est  Ennius  et  secutus;  poterantque  alii  af- 
ferri  qui  idem  de  Ennio  Euhemeri  sectatore  plerumque  non  seorsum 
a  Cicerone  testati  sunt,  in  quibus  Augustinus,  de  quo  vide  relat.  acad. 
1899  p.  277.  279.  Apertius  etiam  Varro  (Euh.  xiii)  dicit  cum  citat  En- 
nium  in  Euhemeri  lihris  versis,  unde  fortasse  licet  colligere  Euhemeri 
Enniani  non  unum  Hbrum  fuisse  sed  plures.  Sed  Ennius  non  solum 
Euhemeri  nomen  suo  libro  inscripsit  sed  addidit  qua  ille  usus  erat  libri 
inscriptionem  sacra  historia,  ut  plenus  titulus  hic  fuisse  videatur 

EUHEMERUS 
SACRA  HISTORIA, 

quo  fere  genere  Varro  (in  logistoricis)  aliique  usi  sunt.  Sacra  autem 
historia  quid  vocetur  A.  Eiesius  disceptat  mus.  Rhen.  xvm  (1863) 
p.  448.  Itaque  Lactantius  cui  paene  soli  quae  exstant  ex  eo  libro  ac- 
cepta  feruntur  modo  citat  Ennius  in  Euhemero  dicit  (i),  aut  dicit 
Euhemerus  (ii)  vel  ut  Euhemerus  (x),  si  quidem  hoc  quoque  loco 
Ennii  Euhemerum  intelligit;  saepius  Ennius  in  sacra  historia  (xi);  in 
sacra  hisioria  sic  Ennius  tradit  (vi),  vel  sine  Ennii  nomine  scriptum 
in  historia  sacra  (ix);  sacra  vero  historia  .  .  testatur  (vi);  docet  eadem 
historia  quae  dicit  (viii);  historia  sacra  testatur  (x);  in  historia  sacra 
continetur  (xii);  vel  ex  sacra  scriptione  traditum  est  (m  82).  Loquitur 
autem  Lactantius  ita  ut  ipsa  verba  Ennii  aut  sacrae  historiae  afferre 
videatur,  velut  (m.  iv)  haec  Enni  verha  sunt;  vii  Ennius,  cuius  haec 
verha  sunt.  Quaeque  laudat  ut  pedestria  sunt  ita  poetarum  fabulis 
opponit,  ut  appareat  ipsum  nescivisse  nec  cogitasse  Ennium  poetam 
hanc  sacram  historiam  unquam  versibus  conscripsisse :  (m.  iv)  aperia- 
mus  ea  quae  veris  litteris  continentur,  ne  poetarum  ineptias  in  accu- 
sandis  religionihus  sequi  ac  prohare  videamur:  haec  Enni  verha  sunt] 
(xi)  hoc  certe  non  poetae  tradunt  sed  antiquarum  rerum  scriptores.  Sic 
Augustinus  quoque  de  cons.  evang.  i  c.  23,  32;  cf.  1.  s.  s.  Varro  quid 


ccxxn  n.  de  libris  ennianis 

senserit  cum  Ennium  in  Euhemeri  libris  versis  cita,verit  ambiguum 
est,  sed  certe  carmen  et  versus  non  indicavit.  Quod  vero  olim  cum 
plerisque  fidem  habui  Columellae  verbis  (ix  2)  qui  Euhemerum  poe- 
tam*)  dicat  cum  Ennium  intelligere  videatur,  id  testimonium  haud 
scio  an  0.  Crusius  everterit  (mus.  Rhen.  xlvu  1892  p.  63 sq.),  quiCo- 
lumellae  disputatione  excussa  probat  illa  verba  non  Columellae  esse 
sed  esse  Hygini  cuius  ille  sententias  afferat,  Hyginum  autem  non 
Ennii  Euhemerum  sed  una  cum  Euphorione  et  Nicandro  poetis  Grae- 
cis  Euhemerum  Graecum  sive  Messenium  sive  Tegeatem  appellasse; 
quem  quidem  quo  consilio  aut  quo  errore  poetam  dixerit  nec  aper- 
tum  est  neque  a  Crusio  satis  explicatimi.  Sed  hoc  utut  est,  ex  hoc 
testimonio  ut  opinor  nihil  quod  ad  Ennium  pertineat  concludi  potest 
et  hoc  a  reliquiis  Ennianis  removi.  Id  vero  quod  olim  statui  versum 
Ennii  a  Nonio  nullo  Ubri  indicio  citatum  cum  suo  ohsidio  magnus 
titanum  premebat  ab  Eiihemero  alienum  in  annalibus  utpote  hexa- 
metrum  collocandum  fuisse  (i  fr.  xxii)  adhuc  obtineo  neque  me  ab  ea 
sententia  deturbavit  Geyza  Nemethy,  qui  a.  1889  Euhemeri  reliquiis 
Graecis  una  cum  Ennianis  diligenter  collectis  et  explicatis  hanc  sen- 
tentiam  defendit  versum  istum  propter  similitudinem  quandam  cum 
verbis  Euhemeri  (iv),  quae  quidem  similitudo  ex  parte  ipsius  de- 
mum  emendatione  parta  est,  a  Nonio  ex  Euhemero  citari  et  hoc  cer- 
tissimo  testimonio  evinci  Ennii  Euhemerum  versibus  hexametris  com- 
positum  esse.  Ego  vero  supra  p.  xciii  (cf  xcn)  demonstrare  studui, 
quam  non  credibile  esset  Nonium  hunc  versum  ex  Euhemero  promp- 
sisse,  contra  idem  quam  apte  locum  in  annalibus  nancisceretur  p.  CLisq. 
argumento  exposito  satis  opinor  probavi,  ut  iam  nihil  sit  quod  iUis 
addam.  Atqui  si  hexametri  non  sunt  quibus  Ennius  hunc  librum  com- 
posuit,  non  iam  consequitur  nullos  versus  fuisse  et  hanc  verissimam 
esse  Ennii  orationem  pedestrem.  Ac  reliquias  ipsas  credidenmt  hoc 
prodere  se  quae  nunc  pedestres  essent  aliquando  versibus  conclusas 
fuisse:  atque  H.  Ilbergius  sibi  persuasit  quae  Lactantius  ex  Euhemero 
afferret  non  ita  difficile  tetrametrorum  numerum  recipere,  eundem 
quem  Ennius  Epicharmo  et  apologo  Aesopico  adhibuerat.  Cuius  in- 
venti  exempla  quaedam  olim  proposui,  quibus  motus  B.  ten  Brinkius, 
quemadmodum  apologum  Aesopi,  ita  paene  quidquid  Euhemeri  exstat 
apud  Lactantium  et  apud  Columellam  suis  metris  reddere  conatus  est. 
Verum  est  in  his  versibus  utriusque  esse  qui  severius  iudicanti  aegre 
placere  possunt  et  plerosque  iis  modis  mutandi  pai^tos  esse  qui  parum 
faciant  ad  probabilitatem,  et  tamen  nimis  saepe  ne  orationis  quidem 
formae  satisfactum  est.   Nimirum  peccant  viri  docti  idem   quod  in 

*)  Ex  Ottonis  Sieroka  libello  de  Euhemero  (Regimonti  1869),  qui 
multa  probabiliter  de  Euhemero  et  Ennii  Euhemero  exposuit  et  imprimis 
Krahneri  pravam  de  reliquiarum  Ennianarum  origine  opinionem  probe  re- 
futavit,  hoc  quoque  didici  (p.  23)  fuisse  qui  non  Euhemerum  poetam  apud 
Columellam  sed  Euenum  poetam  scribendum  esse  coniiceret. 


VARIA:  EUHEMERUS  CCXXm 

apologo  restituendo  tam  Ribbeckius  quam  ten  Brinkius  peccarunt: 
integros  versus  reparare  cupiunt  ita  rati  in  ea  re  nullam  non  liber- 
tatem  sibi  concessam.  Ego  sic  arbitrabar  apologum  quoniam  Gellius 
testatur  quadratis  scriptum  fuisse,  quorum  duo  affert  ipse,  posse  fieri 
ut  in  narratione  Gellii  quamvis  soluta  numeris  residua  essent  vestigia 
quaedam  metrorum  quae  aliquando  fuissent,  et  baec  paucis  sed  certis 
indiciis  patefacere  studui.  Non  aliter  in  Eubemero,  in  quo  licet  nihil 
nos  testimonii  adiuvaret  (nam  Columellam  removimus  nec  Varronis  fides 
est),  tamen,  quoniam  nec  mihi  nec  aliis  credibile  visum  est  hanc  pris- 
tinam  esse  Ennii  quam  Lactantius  tradat  orationem,  licebat  quaerere 
ecquanam  forte  numerosa  essent  in  his  reliquiis,  quibus  quid  passa 
esset  haec  memoria  patefieret.  Hoc  institui,  et  iam  vide  mihi  quae 
nulla  adhibita  mutatione  ex  his  sententiis  prodierint. 

60  prtmus  in  terris  imperium  summum  Caelus  (habuit) 
72  tum  Saturno  filius  qui  primus  natus  est  eum 
Cf.  scen.  44. 

117  r^ges  principesve  populorum  liospitio  sihi  — 

132  dmnibusque  amicis  atque  cognatis  suis  — 
Non  hos  versus  esse  aio  Ennii  sed  numerum  in  his  verbis  etiam  nunc 
agnosci:  et  haec  quattuor  exempla  si  quis  conferre  voluerit  cum  ten 
Brinkii  versibus  multa  machina  paratis  intelliget,  quid  sit  quod  dixi 
doctos  falli  quod  versus  integros  et  continuos  restituere  instant.  Sed 
est  aliud  genus  in  promptu.  Fr.  iv  sunt  quattuor  6xi%oi,  in  quibus  nul- 
lus  est  versus  integer,  nam  ne  primus  quidem 

83  deinde  Titan  postquam  rescivit  Saturno  filios 
poterat  ita  scribi  a  poeta,  sed  sunt  particulae  versuum, 

84  seducit  secum  filios 

86  eosque  muro  circumegit  et  custodiam, 
quae  fidem  faciunt  non  temere  in  his  agnosci  numeros.  Ut  mittam 

99  deinde  Pan  eum  deducit  in  (montem), 
fr.  VII  ab  aliis  in  duos  quadratos  violenter  coactum  non  vacat  numeris, 
quod  omissis  aliis  vel  haec  probant 

108  et  quae  secundum  mare  loca  essent  omnihus. 
Item  ex  viii  elicias 

109  ea  tempestate  luppiter 

in  monte  Olympo  maximam 

110  dd  eum  in  ius  veniehant  si  quae  res  in  controversia 
et  ex  IX 

113  humanam  carnem  solitos  esitare 

115  edicto  prohihuisse  ne  Uceret  eo  cibo  v. 
Ex  X  afferam 

119  '  amieitiae  ac  foederis  memoria  conservari, 
ut  simul  dicam  ibi  plura  esse  quae  minima  mutatione  ad  suos  revo- 
cari  numeros  videantur.  Cf.  129.  131.  Neque  omittam  ex  xi  praeter 
id  quod  supra  attuli 


CCXXIV  n.  DE  LIBRIS  ENISTIANIS 

137  curdverunt  decoraveruntque  eum. 
Offendixaus  autem  tantum  iambicos  trochaicosque  numeros,  nuUos  dac- 
tylicos:  quo  minus  probabile  est  hunc  librum  hexametris  compositum 
fuisse.  Itaque  sic  rationem  concludo  Euhemerum  Ennii  tetrametris 
scriptum  fuisse,  sed  nescio  a  quo  aut  quo  tempore  solutis  numeris  in 
pedestrem  sermonem  conversum  hac  forma  divulgatum  esse  ita  ut 
altera  plane  periret.  Quo  factiun  est  ut  Lactantius  hunc  librum  nisi 
prosa  oratione  cognitum  non  haberet.  Sed  is  qui  hoc  instituit,  plane 
ad  exemplum  Gellii  fabulam  Ennianam  narrantis,  ut  quaedam  nume- 
rosa  maxime  coUocatione  verborum  commendante  reliquit,  ita  prisci 
sermonis  et  quae  Ennio  digna  sunt  vestigia  multa  servavit:  quod  ge- 
nus,  de  quo  olim  nonnulla  memoravi,  pluribus  persecutus  est  Ne- 
methy  1.  c.  Ego  haec  memorabam  fr.  vi  mmiiem  qui  vocatur  Caeli 
stela,  quando  hunc  poetam  constat  non  infrequenter  suam  orationem 
Graecis  vocibus  distinxisse,  qualia  simt  termo  ann.  479.  480;  agea 
ann.  492;  spira  ann.  510;  aetlira  ann.  435;  lychnus  ann.  323,  alia. 
Atque  illa  familiaris  est  Ennio  quam  p.  cxLVisq.  tetigi  consuetudo 
explicandi  Latine  si  quid  insolentius  aut  Graece  protulerit:  ut  mu- 
sas  quas  memorant,  nosce  nos  esse  Camenas  ann.  2;  sophiam  sapientia 
quae  perhibetur  ann.  218;  vento  quem  perhibent  Graium  genus  aera 
lingua  ann.  148;  Ennius  dicit  NUum  Melonem  vocari,  Atlantem  vero 
Telamonem  ann.  i  fr.  xxni.  Quibus  similia  ex  Euhemero  sunt  Pluto 
Latine  est  Dis  pater,  alii  Orcum  vocant  Euh.  78;  in  eo  loco  suspexit 
in  cadum  quod  nunc  nos  nominamus  .  .  idque  luppiter  quod  aether  vo- 
catur  placans  primm  caelum  nominavit  Euh.  102  sqq.;  Zccv  Kqovov 
id  est  Latine  luppiter  Saturni  Euh.  140.  Quin  etiam  naQi^xV^'-?  ^ 
his  Curetes  /Uii  sui  curaverunt  Euh.  137  mihi  visa  est  speciem 
quandam  Ennianam  habere.  Quibus  fortasse  non  indigna  sunt  quae 
nunc  addantur  dUigeret  augeret  ornaret  Euh.  129;  exim  Euh.  64  cf. 
ann.  44,  231;  clanculum  Euh.  76;  solitos  esitare  114,  in  quo  tam  esi- 
tare  priscum  verbum  quam  solitos  est  quod  attendatur,  de  quo  vide 
sat.  70;  aMate  pessum  acta  136;  et  quod  non  solum  dicitur  ibique  in 
eo  tnonte  100  sed  etiam  deinde  posterius  73  et  post  haec  deinde  91, 
quae  conferas  cum  ann.  11  etpost  inde  venit,  pro  quo  non  recte  P.  Canal 
indu  sciibi  voluit,  cf.  Servius  in  georg.  lu  300  ^post  hinc'  cum  hoc  fece- 
ris.  et  ^post  hinc'  unum  vacat,  sicut  'primus  ibi  ante  omnes'  (Aen.  ii  40). 
Denique  edicto  prohibuisse  ne  liceret  eo  cibo  vesci  115,  quod  est  ex 
eo  genere,  de  quo  alibi  pluribus  vei-bis  egi,  quo  dicitur  ut  complere 
liceat  permittitur ;  vagari  ut  liceat  conceditur;  permissum  est  ut  liceat. 
Sunt  etiam  alia  quae  priscum  sermonem  videntur  testari,  velut  74  de- 
dere,  quamquam  137  curaverunt  decoraveruntque;  sic  Ennius  scripsere, 
sed  idem  patefecerunt  JBruges]  cf.  p.  xliii;  porro  nimis  frequentatum 
atque  et  cumulatum  uti  pro  ut  (66.  68.  70.  71)  habent  nisi  fallor  ro- 
biginem  antiquitatis. 


ANNALIUM  LIB.  I 

I 

1  Musae  quae  pedibus  magnum  pulsatis  Olympum 

II 

2  Musas  quas  memorant,  nosce  nos  esse  Camenas 

III 

3  Nam  latos  populos  res  atque  poemata  nostra 

4  cluebant 

LIB.  I  I  (1)  Varro  rer.  rust.  i  1,  4  'quoniam  ut  aiunt  dei  facientes 
adiuvant,  prius  invocabo  eos  nec  ut  Homerus  et  Ennius  Musas  sed  duo- 
decim  deos  consentis.'  Idem  de  1.  L.  vii  19  'Ennii  [scen.  150]  ...*•* 

«Musae  q.  pedibus  magnum  pulsatis  Olimpum».  caelum  dicunt  Graeci 
Olimpum,  montem  in  Macedonia  omnes:  a  quo  potius  puto  Musas  dictas 
Olimpiadas. '  Servius  in  Aen.  xi  660  *■  pulsant :  Ennius  ad  Musas  ( e  n  n  i  u  s 
musae  Caroiir.  Sang.)  «quae  pedibus  (pedibus  om.  eidem)  pulsatis  Olym- 
pum  (olypu  Carolir.  olimpi  Regin.  olipi  Hamb.)».' 

n  (2)  Varro  de  1.  L.  vii  25  'cornua  a  curvore  dicta,  quod  pleraque 
curvam;  J.C  quas  (curva.^'' «Musas  quas  Scaliger)  memorant  nosce  nos 
ee  camenarum  priscum  vocabulum  ita  natum  ac  scriptum  est  alibi.  Car- 
menae  ab  eadem  origine  sunt  declinatae.'  Ennio  Scaliger  tribuit,  cum 

superiore  coniunxit  Merula. 

in  (3)     Inc.  de  ult.  syll.  Gr.  L.  K.  iv  p.  231,  16  ''neutro  genere  in  casi- 


2  Sententiam  talem  fuisse  suspicor  Grai  Musas  quas  memorant 
nosce  (sive  noscet,  nosces)  nos  esse  Camenas  Dicere.  Et  Grai  sic  posi- 
tum  Lucretius  vindicabit  ii  629  Curetas  nomine  Grai  quos  memorant 
Phrygios;  esse  Camenas  dicere  h.  e.  appellare;  Cicero  (de  nat.  deor. 
II  41,  105)  in  Arateis  ex  his  altera  apud  Graios  Cynosura  vocatur, 
altera  dicitur  esse  Helice,  quae  Gracce  dicumtur  t?.  36  nal  t^v  fihv 
KvvoGovQav  mC%lri6Lv  KaXsovGt,  rrjv  d^  ixsQrjv  'EUarjv;  similia  alibi; 
nosce,  quod  vcrhum  ipsum  egregic  ponitur  (ex  factis  nosce  rem  Plautus, 
quam  varia  sint  genera  poematorum  nosce  Accius^  utrum  ferri  possit 
an  nosces  sive  noscet  reponi  oportcat,  quorum  utrumque  orationis  ambitui 
nullo  negotio  accommodari  poterat,  in  medio  relinquo.  Ex  aliis  aliorum 
commentis  affero  I.  Maehlyi  coniecturam  'M.  q.  m.  nos  noscimus  esse 
Camenas.'  harum  pr.        4  cluebant  ambigo  ad  hoc  exemplum  pertinere 

Ennius    ed.  Vahlen.  1 


2  ANNALIUM  LTB.  I 

IV 

5  somno  leni  placidoque  reTinctus 

V 

6  visus  Homerus  adesse  poeta 

bus  supra  dictis  (nom.  acc.  voc.)  sine  ambiguitate  brevis  est  (syllaba  finalis) 
Graecis  Latinisque  nominibus:  per  nominativum  ut  (Verg.  ecl.  8,  69)  «car- 
mina  vel  caelo  p.»,  per  accusativum  ut  (Aen.  vm  220)  «arma  manu»,  per 
vocativum  (Aen.  n  241)  «o  patria,  o  divum  domus  (Ilium  et  incluta  bello 
moenia  Dardanidum»:  haec  enim  addenda  sunt  ut  ratio  constet);  Graeci 
etiam  nominis  exempla  subiiciamus :  Ennius  in  primo  «nam  .  .  .  nostra  clu- 
ebant»  et  in  Vergilio  (Aen.  xn  518)  «Arcada  piscosae  cui  circum  flumina 
Lemae».'  Cf.  Lucretii  i  119  ad  v  adscriptum. 

IV  (5)  M.  Caesar  ad  Frontonem  i  4  p.  11  Nab.  ''transeo  nunc  ad 
Q.  Ennium  nostrum,  quem  tu  ais  ex  somno  et  somnio  initium  sibi  fecisse. 
sed  profecto  nisi  ex  somno  suscitatus  esset,  numquam  somnium  suum  nar- 
rasset.'  Fronto  ad  M.  Caesarem  i  5  p.  12  Nab.  'ecce  autem  circa  En- 
nium  aUam  malitiosam  peltam  dedisti,  cum  ais,  nisi  ex  somno  exsuscitatus 
esset,  numquam  somnium  suum  narrasset. '  Idem  ad  eund.  iv  12  p.  74 
Nab.  '  si  quando  te  «somno  leni»  ut  poeta  ait  «placidoque  revinctus»  video 
in  somnis,  numquam  est  quin  amplectar  et  exosculer ....  hoc  unum  ex  an- 
nalibus  sumptum  amoris  mei  argumentum  poeticum  et  sane  somniculosum.' 

V  (6)  Cicero  Lucull.  16,  51  'num  censes  Ennium  cum  in  hortis  cum 
Servio  Galba  vicino  suo  ambulavisset  dixisse  «visus  sum  mihi  cum  Galba 
ambulare»?  at  cum  somniavit,  ita  narravit  «visus  .  .  .  poeta».  idemque  in 
Epicharmo  [i].'  Idem  ibid.  27,  88  'dormientium  et  vLnuIentorum  et  fii- 
riosorum  visa  inbecilliora  esse  dicebas  quam  vigilantium  siccorum  sanorum. 
quo  modo?  quia  cum  experrectus  esset  Ennius  non  diceret  se  vidisse  Ho- 
merum,  sed  visum  esse.'  Idem  de  re  p.  vi  10,10  'fit  enim  fere  ut  cogi- 
tationes  sermonesque  nostri  pariant  aliquid  in  somno  tale  quale  de  Homero 
scribit  Ennius,  de  quo  videlicet  saepissime  vigilans  solebat  cogitare  et  loqui.' 

Fronto  de  eloq.  p.  146  Nab.  'magistra  Homeri  Calliopa,  magister  Enni 
Homerus  et  Somnus.'  Lucretius  1 112  'ignoratur  enim  quae  sit  natura  ani- 
mai . . .  ^  ^^  an  pecudes  alias  divinitus  insinuet  se,  Ennius  ut  noster  cecinit,  qui 
primus  amoeno  detulit  ex  Helicone  perenni  fronde  coronam,  per  gentes  Italas 
hominum  quae  clara  clueret;  etsi  praeterea  tamen  esse  Acherusia  templa 
Ennius  aetemis  exponit  versibus  edens,  quo  neque  permanent  animae  neque 
corpora  nostra,  sed  quaedam  simulacra  modis  paUentia  miris;  unde  sibi 
exortam  semper  florentis  Homeri  commemorat  speciem  lacrimas  efiiindere 
salsas  coepisse  et  rerum  naturam  expandere  dictis.' 


dicam  an  ad  alterum  casu  quod  interdderit ;  Cluvebunt  lanus  Dousa 
Clara  cluebunt  Ilbergius  6  in  somiiis  mihi  add.  Columna;  conf. 

Verg.  Aen.  n  270  in  somnis  ecce  ante  oculos  maestissimus  Hector  visus 
adesse  mihi  largosque  effundere  fletus;  quorum  et  haec  postrei)ia  ad 
Ennium  redire  Lucretii  testimoni^wn  ad  v  allatum  docet 


ANNALIUM  LIB.  I  3 

VI 

7  Ei  mihi  qualis  erat 

vn 

8  «0  pietas  animi 

vm 

9  Qiiae  cava  corpore  caeruleo  cortina  receptat 

IX 

10  Ova  parire  solet  genus  pennis  condecoratum 

Non  animam:  et  post  inde  venit  divinitus  pullis 

Ipsa  anima 

X 

13  terraque  corpus 

Quae  dedit  ipsa  capit  neque  dispendi  facit  hilum 

VI  (7)  Servius  in  Aen.  ii  274  'ei  mihi  (qualis  erat,  quantum  mutatus 
ab  illo  Hectore):  Ennii  versus.'  Ad  quem  tamen  partem  tantum  versiculi 
redire  apparet.   Similiter  Servius  alibi;  vide  ad  v.  199.  200  scen.  92. 

VII  (8)  Cicero  Lucull.  27,  88  'nisi  vero  Ennium  non  putamus  ita  to- 
tum  illud  audivisse  «o  pietas  animi»,  si  modo  id  somniavit,  ut  si  vigilans 
audiret.'  Donatus  in  Ter.  eun.  iii  5,  12  ''o  festus  dies  (hominis):  pro  homo 
festi  diei.  [sic  dicitur  etiam  scelus  homo].  Ennius  «o  pietas  animi».' 

VIII  (9)  Varro  de  1.  L.  vii  48  "■  apud  Ennium  «qu§q ;  in  corpore  causa 
ceruleo  f§lo  orta  nare  ceptat».  cava  cortina  dicta,  quod  est  inter  terram  et 
caelum  ad  similitudinem  cortinae  ApoUinis;  ea  a  corde,  quod  inde  sortes 
primae  existimatae.' 

IX  (10)  Varro  de  1.  L.  v  57  'principes  dei  Caelum  et  Terra  .  .  .  -'^  haec 
duo  caelum  et  terra,  quod  anima  et  coi-pus.  humidum  et  fi-igidum  terra, 
sive  «ova  parere  solet  g.  jjennis  c.  n.  animam»,  ut  ait  Ennius,  «et  post 
inde  . . .  anima»  sive,  ut  Zenon  Citieus,  animalium  semen  ignis  is  qui  (isque 
Lachmannus)  anima  ac  mens.'  Diomedes  i  p.  383,  5  K.  "'pario:  cum  ex 
hoc  dicamus  infinitivum  parere  tertio  ordine,  apud  veteres  parire  dictum 
reperimus,  ut  apud  Ennium  «ova  parire  solent».'  Priscianus  viii  p.  401, 
3  H.  '  pario  .  .  .  apud  vetustissimos  quartae  coniugationis  declinationem  ha- 
bebat.  Ennius  «ova  parire  solet  g.  pinnis  (pennis  aliq.  codd.)  condecora- 
tum».'  Eadem  fere  idem  x  p.  500,  20  et  540,  7  H.  Cf.  Lucretius  i  116  ad  v 
adscr. 

X  (13)    Varro  de  1.  L.  v  60  "'recte  igitur  Pacuius  quod  ait  (93  R.)  «ani- 


9  Correxit  praeeuntibus  Turneho  et  Scaligero  0.  Muellerus,  et  de 
cava  cortina  Varro  ipse  non  sinit  duhitare;  causa  pro  caua  seriptum 
est  etiam  v.  440;  reliqua  dittographia  explicahU:  qugq;in/?.  e.  quequem, 
ut  quem  pro  que  his  legitur  vii  8  tectum  quem  pro  tescumque ;  ceru- 
leo  f§lo  autem  non  aliter  natum  quam  vi  1 1  pro  caeli  in  lihris  scrip- 
tum  est  caeli  celi  vel  celi  caeli  1 1  et  post  Ennio  continuavit  Lach- 
mannus  ad  Lucr.  i  117  13   terraque   corpus  BergJcius 

1* 


4  AKNALIUM  LIB.  I 

XI 

15  memini  me  fiere  pavum 

XII 

16  «Lunai  portum,  est  operae,  cognoscite,  cives. 

mam  aether  adiugat»  et  Ennius  «terram  corpus  quae  deperit  ipsam  capere 
neque  dispendi  facere  hilum».'  Idem  ibid.  v  111  'ab  eadem  fartura 

farcimina  extis  appeUata,  a  quo  in  eo  quod  tenuissimum  intestinum  fartum, 

ab  hilo 

hila  ab  hilo  dictaiUo  (hila  dicta.  Hilo  Flor.  m.  pr.  corr.  Lachmannus  coU. 
V  72)  quod  ait  Ennius  «neque  dispendii  facit  hilum».'  Idem  ibid.  rx  53 
'qua  re  in  hoc  (caput)  volunt  (sic  Lachmannus,  vulgo  tollunt)  esse  ana- 
logias?  ^*  sed  nihilum  (initium  Flor.,  con-.  Lachmannus  aUique)  vocabulum 
recto  casu  apparet  in  hoc  «quae  dedit  ira  caput  neque  dispendi  facit  hilum» 
quod  valet  nec  dispendii  facit  quicquam.' 

XI  (15)  Charisius  i  p.  98,4  K.  'pavos  et  pa(vo.  pavus)  Ennius  «wie»J»- 
nit  me  fieri  pavum>;  at  Per^sius  pavo).'  versum  Ennii  scripsi  sic  ut  est  in 
cod.  Neapol.,  cetera  KeiUum  secutus.  Donatus  in  Ter.  Andi-.  n  5, 18 

'memini  videre  pro  vidisse.  Ennius  <imemini  me  (me  minime)  quam  fieri 
pavum  (pavidum)».'  Idem  in  ad.  i  2,  26  'unde  id  fieret:  fieret  pro- 

ducta  prima  syUaba.  Ennius  <^memini  me  (me  minime  vel  minime) 
fi£riparvum  (ita  Oxon.  pravum  corr.  Yat.  Y)».''  Donatum  inteUigitur  fieje 
ut  fieret  legisse.  Idem  in  Phonn.  i  2,  24  'memini  reUnqui  . . . :  et 

sic  dixit  «memini  reUnqui»  ut  in  Andria  «memini  videri»  et  «memini  me 
fi^ri  pavum  (ita  Oxon.  parvum  aUi)»  Ennius.'  TertuUianus  de  an.  33 

I  p.  357,  17  ed.  Vind.  'pavum  se  meminit  Homenis  Ennio  somniante.' 
Idem  ibid.  34  p.  358,  20  '  sed  necessarie  hanc  quoque  speciem  intuUmus  et 
exclusimus  ut  superioribus  cohaerentem,  quo  perinde  in  pavo  retunderetur 
Homenis  sicut  in  PythagoraEuphorbus.'  Cf.  eundem  de  resuiT.  1  p.  379  B 
Rigalt.  Horatius  ep.  ii  1, 51  'Ennius  . . .  leviter  curare  videtur  quo  promissa 
cadant  et  somnia  Pythagorea' :  ad  haec  Porphyiio  '  securus  iam  de  proventu 
suae  laudis  est  Ennius,  propter  quam  ante  solUcitus  in  principio  annaUum 
suorum  somnio  se  scripsit  admonitum  quod  secundum  Pythagorae  dogma 
anima  Homeri  in  suum  coi"pus  venisset. '  Persius  prol.  2  '  nec  in  bicipiti 

somniasse  Parnaso  memini,  ut  repente  sic  poeta  prodirem.'  schol.  ad.  h.  ]. 
'tangit  Ennium  qui  dixit  se  vidisse  per  somnium  in  Pamaso  Homerum  sibi 
dicentem  quod  eius  anima  in  suo  esset  corpore.'  Cf.  Acro  in  Hor.  carm. 

i  28, 10;  ep.  II  1,  52.  Lactantius  in  Stat.  Theb.  iii  484.  Vide  adnotata  ad  xii. 

Xn  (16)  Persius  sat.  6,9  '«Lunai  (Luni  Montep.  212  Vat.)  portum 
(praetium  Montep.  125),  est  operae,  cognoscite  (cognoscere  idem),  cives». 
cor  iubet  hoc  Enni  postquam  destertuit  esse  Maeonides  Quintus  pavone  ex 
Pythagoreo.'  schol.  ad  v.  10  'hunc  versum  ad  suum  carmen  de  Ennii  car- 
minibus  transtuUt.  merito  ergo  ait  «cor  iubet  hoc  Enni  postquam  dester- 
tuit».  sic  Ennius  ait  in  annaUum  suorum  principio,  ubi  dicit  se  vidisse  in 
somnis  Homerum  dicentem  fuisse  quondam  pavonem  et  ex  eo  translatam 
in  se  animam  esse  secundum  Pythagorae  philosophi  definitionem.' 


15  fiere  scripsimus  ei  ego  et  Ilbergiiis  coll.  «?.  354 


ANNALIUM  LIB.  I 

xm 

17  Cum  veter  occubuit  Priamus  sub  Marte  Pelasgo 

XIV 

18  Doctusque  Anchisesque  Venus  quem  pulcbra  dearum 
Fari  donavit,  divinuiii  pectus  habere 

XV 
20  Tum  face  vero  quod  tecum  precibus  pater  orat 

XIII  (17)  Priscianus  iii  p.  97,  8  H.  'veterrimus  quasi  a  veter  positivo, 
quod  Capri  quoque  approbat  auctoritas  et  usus  antiquissimorum.  Ennius 

«cum  veter  (uter  Paris.  P) . . .  Pelasgo  (pelasco  Bern.  phelargo  Lugd.)».' 
Ars  anon.  Bem.  Hagen.  anecd.  Helv.  p.  81, 1  "'vetus  veteris  veterrimus  quasi 
a  veter  positivo.  Ennius  «cum  .  .  .  pelasco».'  Aldhelmus  epist.  ad  Acir- 

cium  p.  310  Giles.  ^  antiquissimi  non  vetus  sed  veter,  ut  Ennius  «cum  .  .  . 
Pelasgo».' 

XIV  (18)  Probus  in  Verg.  ecl.  6,  31  p.  14,  2  Keil.  '  cur  ibi  (Aen.  vi  724) 
Anchisen  facit  disputantem  quod  hic  Silenum  deum,  nisi  quod  poeta  Ermius 
Anchisen  augurii  ac  per  hoc  divini  quiddam  habuisse  praesumit  sic  <(.doc- 
tusque  Anchisesque  V.  q.  pulchra  dearum  fari  donavit,  d.  p.  habere».  Naevius 
belli  Punici  libro  tertio  sic  «postquam  avem  aspexit  in  templo  Anchisa»' 
eqs.          Schol.  Veron.  in  Aen.  ii  687  p.  90  Keil.  ii  p.  10  Herrm.  'peritum 

multarum  disciplinanim  Anchisen  fuisse ssunt  Naev(ius)  —  |  qui  ita 

de  eo  ait  «doctus  Anchisa  V.  q.  pulcherrima  diu  (diuum  Maius  dium 
Fleckeisenus)  fata  docet  (fari  add.  Bemaysius;  possis  Fari  fata  d.  ut 
f  atis  fandis  scen.  58;  sed  neutrum  voluit  qui  illud  scripsit:  cf.  Aen.  xii  111 
fata  docens  et  vi  759)  divinum  ut  p.  haberet».''  Cynthius  Cenetensis 

in  Aen.  ii  687  (A.  Mai  class.  auct.  vii  p.  386  p.  59  ed.  Dozio)  "'Anchises  vates 
fuit  auctorque  divinandi.  Ennius  «doctusqu^  Anchises  venis»  et  Naevius 
belli  Punici  lib.  iii  «templo  Anchisa».'  Cf.  Marii  Plotii  Sacerdotis  ad 

XXXVIII  adscripta. 

XV  (20)  Festus  ex  apogr.  1.  xiv  p.  234,  27  Th.  'orare  antiquos  dixisse 
pro  agere  (cf.  p.  202,  12  Th.)  testimonio  sunt  quod  et  oratores  (causarum 
actores  ex  Paulo  addendum)  et  qui  nunc  quidem  legati  tunc  vero  oratores 


AENEAS 

XIII — XXVII 


18.  19  A  Cynthio  si  discesseris  vix  digno  qui  afferatur,  duas 
esse  formas  tradifas  apparet,  quae  non  miscendae  inter  se,  quod  doctis 
placuit,  sed  segregandae  suM:  e  quibus  eam  quae  Prohi  est  in  textuposui, 
non  quod  vindicare  totani  possem,  sed  quia  ex  ea  alteram  suis  rationibus 
effictam  esse  agnoscere  videor.  Confer  Saturnia  sancta  dearum,  Saturnia 
magna  dearum  arm.  64.  491;  dia  dearum  {8ia  d-edcDv)  ann.  22,  et  ex 
altera parte  divinare  etenim  magnus  mihi  donat  Apollo  (Hor.  sat.  n  5, 60 
cf.  Tibull.  m  4,  48)  et  armaque  Lauso  donat  habere  (^Aen.  x  701  v  262, 
cf.  IX  360)  20  Tum  addidi  Tu  face  vero  A.  Augustinus.  Cf.  Catullus 
64,  231  tum  vero  facito  ut  memori  tibi  corde  haec  vigeant  mandata; 
Aen.  XII 438  tu  facito  mox . .  sis  memor.  Sic  Ermius  tum  face  vero  quod 


6  ANNALIUM  LIB.  I 

XVI 

21  Transnavit  cita  per  teneras  caliginis  auras 

xvn 

22  Constitit  inde  loci  propter  sos  dwi  dearum 

xvm 

23  Est  locus  Hesperiam  quam  mortales  perhibebant 

XIX 

24  Quam  prisci  casci  populi  tenuere  Latini 

XX 

25  Satumia  terra 

XXI 

26  Satumo 
Quem  Caelus  genuit 

quod  rei  p.  mandatas  pai-tis  agebant.  Ennius  quoque  quom  dixit  in  1. 1  an- 
nalium  «facere  vero  quod  te  cum  p.  p.  orat».'  Coniicio  annalium  tum 
face  vero  fuisse. 

XVI  (21)  Servius  Vatic.  in  georg.  iv  59  p.  325,  1  Thil.  'etaliter:  nare 
pro  volare  ut  apud  Ennium  in  primo  «transnavit . . .  auras».  proprietas  tamen 
vocis  aptior  est  natantibus  quam  volantibus.' 

XVn  (22)  Festus  p.  428,  12  Th.  'sos  pro  eos  antiqui  dicebant  ut  En- 
nius  1.  I  «constitit .  .  .  sos  de  adiarum^  et  1.  iii  [v],  1.  vii  [xviii],  1.  xi  [ii].' 

XVni  (23)  Macrobius  Sat.  vi  1, 11  'est  locus,  Hesperiam  Grai  cog- 
noniine  dicunt  (Aen.  i  530.  iii  163).  Ennius  in  i  «est . . .  perhibebant».'  Unde 
idem  versus  Ennii  in  Servii  comm.  in  Aen.  i  530  p.  163,  5  Thil.  appictus 
est  ab  interpolatore. 

XIX  (24)  Van-o  de  1.  L.  vn  28  'cascum  vetus  esse  significat  Ennius 
quod  ait  «quam  . . .  genuere  Latini».'  Cicero  Tusc.  disp.  i  12,  27  ''unum 
iUud  erat  insitum  priscis  illis,  quos  cascos  appellat  Ennius,  esse  in  morte 
sensum.'  Hieronymus  epist.  8  t.  i  p.  21  A  VaUars.  'rudes  iUi  ItaHae 
homines,  quos  cascos  Ennius  appeUat.'        Cf.  C.  Gl.  L.  vi  1  p.  185. 

XX  (25)  Varro  de  1.  L.  v  42  'hunc  (CapitoHnum)  antea  montem  Sa- 
tumium  appeUatum  prodiderunt  et  ab  eo  late  Satumiam  (saturnam  Flor.) 
terram,  ut  etiam  Ennius  appeUat'  scil.  Saturnia  terra;  nam  late  ad 
hunc  non  pertinet. 

XXI  (26)     Nonius  p.  197,9  'caelum  neutro.  masculino  Lucretius  [ii 


tecum  agit  ut  memori  mente  teneas  te  cum  Festus,  sed  intelUgit 

tecum  orat  i.  e.  tecmn  agit;  cf.  Plautus  Bacch.  554  tecmn  orarem  ut 
faceres;  osm.  662  iube  petere  atque  orare  mecimi;  Terentius  hecyr.  686 
egi  atque  oravi  tecum  ut  22  dia  dearima  A.  Au^ustinus'.  dea  di- 
arum  24  tenuere  CoJumna :  genuere.   Cf.  Aen.  112  mbs  antiqua 

fuit,  Tyrii  tenuere  coloni;  i  532 


ANNALIUM  LTB.  I  7 

XXII 

28  Cum  saevo  obsidio  magnus  Titanw  premebat 

xxm 

29  Qui  caelum  versat  stellis  fulgentibus  aptum 

XXIV 

30  «Assaraco  natus  Capys  optimus  isque  pium  ex  se 
Ancbisen  generat 

XXV 

32  «Accipe  daque  fidem  foedusque  feri  bene  firmum. 

XXVI 

33  OUi  respondit  rex  Albai  longai 

1097].  Varro  .  .  .  Ennius  [546].  idem  «Saturno  .  .  .  genuit».'  Charisius  i 
p.  72, 13  K.  'caelum  hoc,  cum  sit  neutrum,  etiam  masculine  veteres  dixe- 
runt,  ut  Ennius  «quem  C.  genuit»;  item  [546].' 

XXn  (28)  Nonius  p.  216,  28  '  obsidio  feminino  . . .  neutro  Ennius  «cum 
suo  0.  m.  titanum  premebat».' 

XXin  (29)  Macrobius  Sat.  vi  1,  9  '  (ubi  maximus  Atlas)  axem  humero 
torquet  stellis  ardentibus  aptum  (Aen.  iv  482.  vi  797):  Ennius  in  i  (libro  vi 
Salisb.)  «qui  .  .  .  aptum»  et  in  tertio  [xii],  in  x  [viii].'  Servius  in  Aen.  i 
741  •■  sane  Atlas  Graecum  est,  sicut  et Mlus.  nam  Enniug  dicit  Nilum  Melonem 
vocari,  Atlantem  vero  Telamonem  (inc.  43).'  Idem  ibid.  iv  246  'sane  La- 
tine  (Atlas)  Telamon  dicitur,  ut  Nilus  Melo.'        Cf.  schol.  Lucan.  x  215. 

XXIV  (30)     Servius  Vatic.  in  georg.  m  35  p.  278,  6  Thil.  "'Assaracus 

avus  Anchisae,  pater  Capyis  fuit alii  sic:  per  Assaracum  Troianos 

dicit;  nam  Assaracus  avus  Anchisae.  Ennius  «Assaraco  n.  Capis  o.  hisque 
.  .  .  generat».'         Cf.  idem  in  Aen.  i  273;  vi  777  (ad  xxviii  adscr.):  viii  130. 

XXV  (32)  Macrobius  Sat.  vi  1,13  'accipe  daque  fidem,  sunt  nobis 
fortia  bello  pectora  (Aen.  viii  150);  Ennius  in  i  «accipe  .  .  .  firmum».' 

Cf.  Porphyrio  in  Hor.  carm.  iii  24,  50  '  scelemm  si  bene :  (bene)  pro  valde 
positum,  ut  apud  Ennium  frequenter  (cf.  234.  527).' 

XXVI  (33)  Atilius  Fortunatianus  G.  L.  K.  vi  p.  284,  20  'maximus  qui 
est  versus,  syllabas  habet  xvii . .  . ,  minimus  habet  xii  ut  est  Ennianus  «oUi 
.  .  .  Albai  longai».'  Donatus  art.  gr.  G.  L.  K.  iv  p.  396, 19  'diaeresis  .  .  . 
ut  «oUi  . . .  Alhai  longai».'  Pompeius  comment.  G.  L.  K.  v  p.  297,  30 
'diaeresis  est  «Albai  longai»  pro  eo  quod  est  Albae  longae.'  Ars  anon. 
Bern.  Hagen.  anecd.  Helv.  p.  94,  29  'nomina  feminina  primae  declinationis 
in  a  desinentia  .  . .  apud  veteres  genetivum  et  dativum  in  ai  mittebant.  inde 
in  Virgilio  legitur  «oUi .  .  .  aliba  i  longa  i»,  «(aidai)  in  medio»  (Aen.  m  354), 
«vestis  pictai»  (Aen.  ix  26).'  Explan.  in  Donat.  e  cod.  Lavant.  G.  L.  K.  iv 
p.  548,  2  *■  veteres  pronomina  aliter  declinaverunt  dativo  illa  ipsa,  ut  gene- 


28  sguo  Iwnius:  suo.   Cf.  487   Cum  magno  strepitu;  485  cum 
sonitu  magno,  ne  de  sis  aut  sos  cogitetur       Titanu'  Merula:  Titanum 


8  AJmALIUM  LIB.  I 

xxvn 

34  Quos  homines  quondam  Laurentis  terra  recepit 

xxvtn 

^^^        35  Et  cita  cum  tremulis  anus  attulit  artubus  lumen. 

xxvm — XXXIII 

Talia  tum  memorat  lacrimans  exterrita  somno: 

«Eurydica  prognata,  pater  quam  noster  amavit, 
38  Vires  vitaque  corpus  meum  nunc  deserit  onine. 

Nam  me  visus  homo  pulcher  per  amoena  salicta 
40  Et  ripas  raptare  locosque  novos:  ita  sola 

Postilla,  germana  soror,  errare  videbar 

Tardaque  vestigare  et  quaerere  te  neque  posse 
43  Corde  capessere:  semita  nulla  pedem  stabilibat. 

Exim  compellare  pater  me  voce  videtur 
45  His  verbis:  *o  gnata,  tibi  sunt  ante  gerendae 

Aerumnae,  post  ex  fluvio  fortuna  resistet.' 
47  Haec  effatus  pater,  germana,  repente  recessit 

--  tivus  et  dativus  unam  declinationem  haberent . . .  cuius  rei  testis  est  Plautus 

vel  Ennius,  qui  ait  ^Albai  longai»  pro  Albae  longae. '  Idem  exemplum  irrep- 
sit  in  edd.  aliq.  veteres  Isidori  orig.  i  34,  4.  Cf.  fragm.  de  speciebus  hexam. 
her.  6.  L.  K.  vi  p.  636, 26  'non  ignoro  autem  apud  Homerum  xii  pedes  simpli- 
ces  in  herois  versibus  inveniri  et  apud  Ennium'  et  ad  v.  623.  624  adscripta. 

XXVn  (34)  Priscianus  vti  p.  337,  26  H.  ''Laurentis  etiam  pro  Laurens 
dicebant.   Ennius  in  annalibus  «quos  . . .  recepit».' 

XXViil  (35)  Ovidius  trist.  ii  259  'sumpserit  annales  —  nihil  est  hirsu- 
tius  illis  — :  facta  sit  unde  parens  Ilia  nempe  leget.'  Servius  in  Aen.  vi 
777  (quin  et  avo  comitem  sese  Mavoi-tius  addet  Romulus,  Assaraci  quem 
sanguinis  Ilia  mater  educet)  'ergo  «avo  se  addet  comitem»  aut  avito  se 
iunget  imperio,  aut  certe,  secundum  Ennium,  referetur  int«r  deos  cum 
Aenea:  dicit  namque  Iliam  fuisse  filiam  Aeneae;  quod  si  est,  Aeneas  avus 
est  Romuli.  unde  etiam  addidit  «Assaraci  quem  sanguinis» :  nam  hoc  epi- 
theton . . .  est  proprium  Aeneae;  nam  Assaracus  pater  est  Capyos,  Capys 
Anchisae,  Anchises  Aeneae.'  Servius  Danielin.  in  Aen.  i  273  p.  102,  21 

Thil.  'Naevius  et  Ennius  Aeneae  ex  filia  nepotem  Romulum  conditorem 
urbis  tradunt.'       Cicero  de  div.  i  20,  40  sq.  'nunc  te  ad  fabulas  revoco  vel 


35  et  cita  libri  optimi,  qmd  tenui,  excita  (vel  eccita)  vulgo 
38  vita  meum  corpus  praeter  vita  in  rasura  corr.  Voss.  B  43  Corpu' 
Fridericus  Marx  44  Exim  Voss.  B  Exin*  Voss.  A  Vind.  45  o 
gna.ia,  Ascensiana  1521:  cognata  ferendae  Davisius;  conf.  55,  sed 
gerit,  inquit  Varro  de  I.  L.  vi  77,  id  est  sustinet,  tralatum  ab  his  qui 
honera  gerunt,  quod  M  sustinent  46.  47  inverso  ardine  in  optimis, 
transpositi  in  Ascensiana  1521         47pat  effa*"^  in  ras.  carr.  Voss.  B, 


ANNALIUM  LIB.  I  9 

Nec  sese  dedit  in  conspectum  corde  cupitus, 
49  Quamquam  multa  manus  ad  caeli  caerula  templa 
Tendebam  lacrumans  et  blanda  voce  vocabam. 

51  Vix  aegro  cum  corde  meo  me  somnus  reliquit.» 

XXIX 

52  «Te  sale  nata  precor,  Venus,  et  genetrix  patris  nostri, 
Ut  me  de  caelo  visas  cognata  parumper. 

XXX 

54  «Teque  pater  Tiberine  tuo  cum  flumine  sancto 

XXXI 

55  «Ilia  dia  nepos  quas  aerumnas  tetulisti. 

nostrorum  vel  Graecoruni  poetarum.  narrat  enim  et  apud  Ennium  Vestalis 
illa  «et  cita(35) .  .  .  reliquit  (51)».' 

XXIX  (52)  Nonius  p.  378,  15  ^parumper  cito  et  velociter.  Virgilius 
lib.  VI  [382].  Ennius  annali  lib.  i  «te  sane  neta  (tesene  neta  Paris.)  pre- 
cor  . . .  cognata  (cognota  Leid.  Harl.  m.  pr.)  parumper».  idem  in  eodem 

[XLIIl].' 

XXX  (54)  Macrobius  Sat.  vi  1,  12  'tuque  o  Thybri  tuo  genitor  cum 
flumine  sancto  (Aen.  v\u  7-2).  Ennius  in  i  «teque  .  .  .  sancto».'  Por- 
phyrio  in  Hor.  carm.  i  2,  18  ^lliae  dum  se  n.  q.  i.  u.  v. :  Ilia  auctore  Ennio 
in  amnem  Tiberim  iussu  Amulii  regis  Albanorum  praecipitata ;  antea 
enim  Anieni  matrimonio  iuncta  est.  atqui  hic  loquitur  quasi  Tiberi  potius 
nupserit.'  Cf.  Servius  in  Aen.  i  273  "'Remus  et  Romus:  quos  cum  matre 
Amulius  praecipitari  iussit  in  Tiberim.  tum  ut  quidam  dicunt  Iliam  sibi 
Anien  fecit  uxorem,  ut  alii,  inter  quos  Horatius,  Tiberis.'  Cf.  Stowasser 
'Lexic.  Krit.  aus  Porphyr.'  1893  p.  14  (xen.  Austr.  i  p.  152). 

XXXI  (55)  Charisius  i  p.  90, 26  K.  '  neptis  grammatici  nolunt  dici .  .  .  et 


consilio  videlicet  eodem  quo  supra  v.  38  idem,  infra  v.  51  Vind.  et  apud 
Gellium  in  v.  251;  cf.  quaest.  Enn.  a.  1852  jj.  17  49   0/".  Apol- 

lonius  Hliod.  I  248  ai  81  yvvaiKsq  itoXXa  jitaA,'  a^avdxoiGiv  eg  ai^iqa 
X£ioag  astQov  svfp^evai  h.  e.  TtokXaKig,  et  sic  saepe  tam  itoXXd  Graece 

quam  mvilidi  Latine  51  cnm.Yoss.BYind.i\imVoss.  A        somn' 

8 

relinquit  corr.  Vind.  52  sale  nata  scripsi:  saneneta  Gf  Catullus 
36,  II  o  caeruleo  creata  ponto;  Ausonius  epigr.  34jt>.  205  Schenkelii 
orta  salo,  suscepta  salo  . . .  Venus;  Plutarchus  symp.  v  10,  4  ol^ai  8s 
xat  xriv  Ag)QoSixrjv  aXiyevi]  xovg  noiTixag  TtQoGayoQSvstv  sale  nata 
per  se  posita  est  appellatio,  ut  nate  dea^,  sata  Nocte,  Anchisa  generate, 
alia,  cui  appositi  loco  nomen  adhaeret,  velut  love  nate,  Hercules,  salve 
(Livius  I  7,  lo);  umde  intelligitur  te  genetrix,  quod  olim  opindbar,  ne- 
cessarium  non  esse  53  cognata  h.  e.  utpote  cognata,  ut  Hauptium 

non  prohem  rogitata  proponentem 

I 


10  ANNALIUM  LIB.  I 

XXXII 

56  «cetera  quos  peperisti 

Ne  cures 

XXXIII 

58  ut  llia.  reddita  nuptMm 

XXXIV 
KEMus      59  Haec  ecfatus,  ibique  latrones  dicta  facessunt. 

ET  liOMULUS  '  ^ 


XXXIV — L 


XXXV 
()0  caenacula  maxima  caeli 

XXXVI 
61  bipatentibus 

advocant  Ennium,  quod  dixerit  ita  «Ilia  dia  . . .  erumnas  tetuli'*'^.^  Explan. 
in  Donat.  e  cod.  Lavant.  G.  L.  K.  iv  p.  663, 14  (soloecismus)  '  per  genera, 
sicut  apud  Ennium  «alia  dia. . .  erumnas  tetulisti»  pro  neptis.'  Nonius  p.  215, 
7  ''nepos  dici  et  femina  potest  Ennio  auctore,  quae  nunc  neptis  dicitur :  «ilia 
da  (alia  de  m.  pr.  Harl.)  nepos  (neptos  Wolf.  neptis  Flor.  m.  pr.  Leid.) 
q.  erumnas  netulisti^.'  Cf  Nonius  p.  178,  16  'tetulit  tulit'  cum  exemplis. 

M.  Hertzius  ad  Gellii  vi  9,  17.  Festus  p.  402,  15  Th.  'recto  fronte 

antiquae  id  consuetudinis  fuit,  ut  cum  ait  Ennius  quoque  «a  stirpe  supre- 
mo»  (178)  et  «iliadi  anepos»  et  «lupus  feta»  (68)  et  «nulla  metus»  (549  et 
scen.  407).'  Cf.  Festus  p.  510,28  Th.  'specus  feminino  genere  pronuntia- 
bant  antiqui,  ut  metus  et  nepos.' 

XXXn  (56)  Servius  Danielin.  in  Aen.  ix  653  p.  368,  25  Thil.  'cetera  id 
est  in  ceterum;  est  autem  Ennianum:  «cetera  .  .  .  ne  cures».' 

XXXIII  (58)  Servius  Danielin.  in  Aen.  iii  333  p.  401,  22  Thil.  'reddita 
more  veteri  pro  data  accipiendum  est;  re  ergo  abundat.  Ennius  annalibus 
«ad  illa  reddita  nuptam»  et  alibi  (141)  «isque  dies  post  aut  marcus  quam 
regna  recepit»  pro  accepit.' 

XXXIV  (59)  Nonius  p.  306,  23  'facessere  est  facere.  Ennius  annalibus 
lib.  I  «haec  et  fatus  ibique  1.  d.  facessunt».'  Cf  Paulus  Festi  p.  61,  29  Th. 
'facessere  significat  interdum  facere,  ut  est  «iussa  facessunt»  (Aen.  iv  295).' 
C.  Gl.  L.  VI  1  p.  429. 

XXXV  (60)  Tertullianus  adv.  Valent.  7  p.  291  D  Rigalt.  'primus 
omnium  Ennius  poeta  Romanus  «caenacula  maxima  caeli»  simpliciter  pro- 
nuntiavit  de  lati  situs  nomine  vel  quia  lovem  illic  epulantem  legerat  apud 
Homerum.'  Schol.  Veron.  in  Verg.  Aen.  x  1  p.  102  Keil.  ii  p.  26  Hemn. 
(panditur  interea  domus  omnipotentis  Olympi  conciliumque  vocat  divum 
pater  atque  hominum  rex  sideream  in  sedem  . . .  considunt  tectis  bipatenti- 
bus)  'Long.  utrum  sic  domum  dicit  apeiiri,  quomodo  et  Homerus  ^aXxo- 
Pccrsg  S&  (II.  i  426  al.),  uvtofiarai.  Ss  nvXa{i  [ivyiov  ovgavov  ag  ^x^'^  SlQai. 
(II.  V  749)  et  Ennius  non  tantum  domum  sed  etiam  «cenaculum  caeli».' 

XXXVI  (61)     Servius  in  Aen.  x  5  (ad  xxxv  adscr.)  'bipatentibus  phy- 


58  ut  illa  (Hia  Commelinus)  r.  nuptum  Daniel:  ad  illa  r.  nup- 
tam         59  ecfatus  Scaliger:  et  fatus 


ANNALIUM  LIB.  I  11 

XXXVII 
62  luno,  Vesta,  Minerva,  Ceres,  Diana,  Venus,  Mars, 
Mercurius,  lovis,  Neptunus,  Vulcanus,  Apollo 
XXXVIII 

64  Respondit  luno  Saturnia  sancta  dearum 

XXXIX 

65  «Unus  erit  quem  tu  toUes  in  caerula  caeli 

Templa 

XL 

67  Postquam  consis....se  fluvius,  qui  est  omnibus  princeps 

sice  dixit.  nam  caelum  patet  ab  ortu  et  occasu.  est  autem  sermo  Ennianus, 
tractus  ab  ostiis,  qnae  ex  utraque  parte  aperiuntur.'  Cf.  C.  Gl.  L.  vi  1  p.  142. 

XXXVII  (62)  Apuleius  de  deo  Socr.  2  p.  6,  23  Goldb. '  est  aliud  deorum 
genus  . .  .  quorum  in  numero  sunt  illi  duodecim  numeroso  situ  nominum 
in  duo  versus  ab  Ennio  coartati  «Tuno  . . .  Ceres  . . .  Mercurius  lovis  . . . 
Apollo»  ceterique  id  genus.  Martianus  Capella  i  42  '  tunc  etiam  ut  inter 
alios  potissimi  rogarentur  ipsius  collegae  lovis,  qui  bis  seni  cum  eodem 
Tonante  numerantur  quosque  distichum  complectitur  Ennianum  «luno  .  . 
Ceresque  .  .  .  Mercurius  luppiter  .  .  .  ApoUo»  item  et  septem  residui.'  Cf. 
scholia  in  Theoduli  eglogam  v.  285 — 288.  Capellae  si  qua  fides  est  Ennia- 
num  distichon  item  in  convocando  deorum  concilio  locum  habuisse  colligas. 
Conf.  Bentleius  ad  Horatii  cann.  saec.  16  p.  328  Z. 

XXXVni  (64)  Servius  in  Aen.  iv  576  (sequimur  te  sancte  deorum 
quisquis  es)  ^aut  distinguendum  «sancte»  aut  «sancte  deorum»  secundum 
Ennium  dixit  «respondit  .  .  .  sancta  dearum  (deorum  Monac.)».'  Do- 
natus  art.  gr.  G.  L.  K.  iv  p.  394, 1  (soloecismus)  ''per  comparationem  sicut 
«respondit  .  .  .  sancta  dearam»  pro  sanctissima.'  Explan.  in  Donat.  e 
cod.  Lavant.  G.  L.  K.  iv  p.  563,20  (soloecismus)  'per  comparationem  sic 
«respondit  iuno  sca  saturnia  (verus  ordo  indicatur  lineis)  deanim»  pro  sanc- 
tissima.'  Pompeius  comment.  G.  L.  K.  v  p.  291, 17  (soloecismus)  'per  com- 
parationem  «respondit  (respondet  coit.  Paris.  C) .  .  .  sancta  dearum»  . .  . 
pro  eo  quod  est  sanctissima.'  Marius  Plotius  Sacerdos  G.  L.  K.  vi  p.  450, 
20  (soloecismus)  ''per  gradus  conlationis,  hoc  est  comparationis,  ut  est  «Sa- 
turnia  pulchra  dearum»  pro  pulchen-ima.'  Cf.  18. 

XXXIX  (65)  Varro  de  1.  L.  vii  5  ''dicam  in  hoc  libro  de  verbis  quae 
a  poetis  sunt  posita  . . .  ^  incipiam  hinc.  «unus  . . .  cerula  c.  templa».' 
Cf.  Ovidius  met.  xiv  812  Mavors  talibus  adfatur  divumque  hominumque 
parentem  . .  .  tu  mihi  concilio  quondam  praesente  deorum  (nam  memoro 
memorique  animo  pia  verba  notavi)  «unus  erit  quem  tu  tolles  in  caerula 
caeli»  dixisti:  rata  sit  verborum  summa  tuonim.'  Idem  fast.  ii  485  'redde 
patri  (Martis  verba  sunt)  natum:  quamvis  intercidit  alter,  pro  se  proque 
Remo,  qui  mihi  restat,  erit.  «unus  eiit  quem  tu  tolles  in  caerula  caeli»  tu 
mihi  dixisti:  sint  rata  dicta  lovis.' 

XL  (67)     Fronto  de  orat.  p.  160  Nab.  'factum  est:  eodem  hoc  v(er)bo 


67  In  consis....se  quid  lateat  nescio,  consistit  Beckerus  epliem. 
Marb.  1849  p.  331 


12  ANNALIUM  LIB.  I 

XLI 

68  lupus  femina  feta  repente 

XLH 

69  desunt,  rivos  camposque  remanant. 

XLEI 

70  Indotuetur  ibi  lupus  femina,  conspicit  omnis: 
Hmc  campwm  celeri  passu  permensa  parumper 
Coniicit  in  silvam  sese 

Enni .  uBsoAK . . .  cA  cla(udi)  ait,  factum  est  . .  et  (faci)nu8  com(meino)rabile : 
Tiberis  est  Tusce  Tiber,  quem  iubes  cludi.  Tiber  anmis  et  dominus  et  fluen- 
tium  circa  regnator  undarum  (cf.  Aen.  viii  77).  Eimius  «postquam  consis] 
iinsEELuuiu. QDOMNiBJ.EiNCEPs».'  Sic  fcrc  haec  in  codice  legi  B.  Kuebleri  of- 
ficiosa  voluntas  mecum  communicavit,  qui  omnib  agnosci  affirmat  non 
omnium,  ab  Ennii  autem  versu  tredecim  fere  litterarum  spatio  secreta 
esse  quae  insequuntur:  qui  subcivilia  a]it;  quae  si  sic  recte  leguntur, 
possunt  vera  esse,  ab  Ennii  certe  versu  sunt  aliena.  Cicero  orat.  48, 161 
"■sic  enitn  loquebamur  «qui  est  omnibu  (omnibus  integri)  princeps»,  non 
omnibus  (omnium  integri)  princeps.' 

XLI  (68)  Vergilius  Aen.  viii  630  'fecerat  et  viridi  fetam  Mavortis  in 
antro  procubuisse  lupam:  geminos  huic  ubera  circum  ludere  pendentis 
pueros  et  lambere  matrem  inpavidos ;  illam  tereti  cei-vice  reflexam  mulcere 
altemos  et  corpora  fingere  lingua.'  Sei-vius  ad  v.  631  'sane  totus  hic  locus 
Ennianus  est.'  Servius  Danielin.  in  Aen.  ii  355  p.  278,  1  Thil.  'sane  apud 
veteres  lupus  promiscuum  erat,  ut  Ennius  «lupus  f.  feta  (facta  Cass.)  re- 
pente».'  Festus  p.  402, 15  Th.  'recto  fronte  ....  antiquae  id  consuetu- 
dinis  fuit  ut  cum  ait  Ennius  quoque  [cf.  ad  xxxi]  et  «lupus  feta».' 
Quintilianus  i  6,  12  ''lupus  masculinum,  quamquam  Varro  in  eo  libro  quo 
initia  Romanae  urbis  enarrat  «lupum  feminam»  dicit  Ennium  Pictoremque 
Fabium  secutus.'      Cf  xliii.  Festus  p.  138, 28  Th.  Paulus  p.  5,  9  et  42,  27  Th. 

XLn  (69)  Festus  p.  394,  1  Th.  '  remanant  reptent.  Ennius  1.  i  «de- 
sunt  r.  c.  remant».'  Paulus  'remant  repetant.  Ennius  «riuos  c.  remant^.^ 
Remanant  semel  recte  scriptum  in  glossa  Festi  verum  arbitror:  cui  qui 
explicandi  causa  repetunt(hoc  enim  ex  Festi  Paulique  scripturis  reptent, 
repetant  videtur  prodire)  adscripsit,  cum  figurato  usu  verbi  accusativos 
tuebatur:  quod  genus  Vergilius  'patrias  remeabo  inglorius  urbes'  (Aen.  xi 
793)  multique  similiter  scripserunt. 

XLIII  (70)  Nonius  p.  378, 18  'parumper  cito  et  velociter  . .  .  Ennius 
annali  lib.  i  [xxix] ;  idem  in  eodem  «indotuetur  . .  .  in  campo  c.  p.  praemem 
p.  conicit  i.  s.  sese».'      Cf.  xli.  Inc.  de  orig.  gentis  Rom.  20,  3. 


69  Versus  et  sententia  suppletur  additamentis  olim  a  me  propo- 
sitis  (mus.  Ehen.  xrv  p.  552)  iam  stabulis;  quae  de  gregibus  intelligi 
volo  iam  stalndis  reUctis  rivos  camposque  repetentibus:  cf.  Dionysius 
Halic.  ex  Fahio  Pictore  quae  affert  i  79,  6  iv  rouraj  Tvy^favouOtv  01 
vofieig  s^£  Xavvovtsg  xag  ccyiXag  inl  vofi-^v  (J]Sr}  yag  ifi^atbv  7]v  to 
XOQiov)  ■KttC  tig  avt&v  Idoiv  triv  Xv*acvav  KtX  70  onmia  Lach- 


ANNALIUM  LIB.  I  13 

XLIV 
73  pars  ludicre  saxa 

lactant,  inter  se  licitantur 

XLV 

75  Occiduntur.  ubi  potitur  ratus  Romulus  praedam 

XLVI 

76  «Ast  hic  quem  nunc  tu  tam  tort^iter  increpuisti 

XLVII 

77  Curantes  magna  cum  cura  tum  cupientes 
Regni  dant  operam  simul  auspicio  augurioque. 

XLIV  (73)  Nonius  p.  134,  13  'licitari  congredi  pugnare.  Ennius 
«pars  . . .  licitantur».'  Cf.  Paulus  Festi  p.  83,  21  Th.  'licitati  in  mer- 

cando  sive  pugnando  contendentes.'  C.  Gl.  L.  vi  1  p.  644. 

XLV  (75)  Festus  p.  378,  2  Th.  'pro  firmo  certo  ponitur  ratus  et  ratum. 
Ennius  «occiduntur  .  .  .  praedam».' 

XLVI  (76)  Nonius  p.  516,15  'torbiter  .  .  .  Ennius  lupiastic  (vel  lupi- 
ast  ic)  quem  n.  1. 1.  torbiter  increpuisti».'  In  lupi  non  luii  sed  quod  Sca- 
liger  scripsit  lib.  i  latere  in  actis  academ.  a.  1886  "'IJber  die  Annalen  des 
Ennius'  p.  11  probavi.  Priscianus  xv  p.  71,  4  H.  in  catalogo  adverbiorum 
ex  Nonio  ^torviter.' 

XLVII  (77)  Cicero  de  div.  i  48,  107  sq.  'itaque  Romulus  augur,  ut  apud 
Ennium  est,  cum  fratre  item  augure  (cf.  de  div.  ii  38,  80)  «curantes . .  .  au- 
gurioque.  in  monte  Remus  auspicio  (79)  .  .  .  praepetibus  sese  pulchrisque 
locis  dant  (94)  .  .  .  scamna  solumque  (96)».'  Gellius  vii  6,  9  'locos  porro 
praepetes  et  augures  appellant  et  Ennius  in  annalium  primo  dixit  (94) 


mcmnus  ad  Lucr.  i  1 1  o6,  sed  conf.  Flaut.  Amph.  ii  i  o  angues  oculis 
omnis  circumvisere  71  hinc  campum  Colunma:  in  campo 

permensa  Scaliger:  praemens  73.  74  Sic  versus  distinxi  (jquaest. 

Ennian.  a.  iS^2  p.  12)  ludicre  neutrum  esse  adiectivi  statuens  quod 
notavit  Priscianus  i  p.  350,  5  If.  excipitur  a  vetere  vel  veteri  quod 
vetera  non  veteria  facit,  nec  non  ab  hoc  ludicri  quod  ludicra  et  non 
ludicria  dicimus  75  Incidi  versum;  duplex  enim  sententia  est:  occi- 
duntur  sive  latrones  praeda  onusti  (Plut.  Bom.  6,  8;  Idvius  i  4,  g) 
sive  pastores  alieni  {pionys.  H.  i  79,  12);  et  altera:  ubi  ratam  h.  e. 
certam  habet  R.  possessionem  praedae,  redit  ad  suas  76  ast  hic 

Scaliger:  astic  torviter  edd.:  torbiter  77  tum  cupientes  Voss. 
duo  cum  Vind.  et  sic  olim  edidi;  vulgabatur  sine  fide  concupientes,  quod 
Madvigius  adv.  crit.  11  64 1  fortasse  tolerari  posse  sed  praestare  tum 
cupientes  scribit  78  in  monte  quod  habent  libri^omnes  Ciceronis 
verba  esse  Ennii  orationem  breviantis  scripsi  ibi  ubi  hanc  omnem  nar- 
rationem  accuratius  persecutus  sum  in  relationibus  academ-  a.  1894 
^tJber  das  StadtgrUndungsaugurium  bd  Ennius''  a  p.  1143 


14  ANNALIUM  LIB.  I 

in  monte 
Remus  auspicio  se  devovet  atque  secuiidam 
80  Solus  avem  servat.  at  Romulus  pulcher  in  alto 

Quaerit  Aventino,  servat  genus  altivolantum. 
82  Certabant  urbem  Romam  Remoramne  vocarent. 

Omnibus  cura  viris  uter  esset  induperator. 
84  Expectant,  veluti  consul  cum  mittere  signum 

Volt  onmes  avidi  spectant  ad  carceris  oras, 
86  Quam  mox  emittat  pictis  e  faucibus  currus, 

Sic  expectabat  populus  atque  ore  timebat 

Rebus,  utri  magni  victoria  sit  data  regni. 

Interea  sol  albus  recessit  in  infera  noctis. 
90  Exin  candida  se  radiis  dedit  icta  foras  lux 

Et  simul  ex  alto  longe  pulcherruma  praepes 
92  Laeva  volavit  avis.  simul  aureus  exoritur  sol, 

Cedunt  de  caelo  ter  quattuor  corpora  sancta 
94  Avium,  praepetibus  sese  pulchrisque  locis  dant. 

Conspicit  inde  sibi  data  Romulus  esse  priora, 

Auspicio  regni  stabilita  scamna  solumque. 

«praepetibus  sesQpulcris  locis  dant».'  Excerpta  ex  cod.  Cassin.  90  C.  Gl.  L. 
V  p.  578,  3  'Rome  conditor  certus  nescitur.  Salustius  dicit .  .  .  Vergilius  aib 
Ebandro,  Ennius  et  alii  a  Romulo.'  Cf.  Servius  Danielin.  in  Aen.  i  273  ad 
XXVIII  adscriptus. 


79  Hinc  Remus  vulgatur  nulla  fide  devoverat  quae  Voss,  A 

devoveratq.  Vind.  80  aue  corr.  ex  aut  Voss.  B  autem  (aut)  Voss. 
A  Vind.  81  altevolantiun  (alte*uolantmn,  e  e  corr.,  Voss.B)  lilyri. 
Conf.  Lucr.  v  433  Alte  volans,  sed  Macrohius  Sat.  vi  2,  23  Altivolans 

82  rem*+ainne  (fuit  remoramne)  Voss.  B  84  Expectant:  de 

forma  orationis  comparativae  dixi  l.  c.  p.  1 1 5 1  sq.  cum  corr.  com 
Voss.B  00  Voss.A;  opinahar  quom  86  quamox  optimi,  correctum 
in  deteriorihus ;  Festus  p.  348,  1 1  TJi.  quam  mox  significat  quam  cito, 
sed  si  per  se  ponas  mox,  significabit  paulo  post  vel  postea.  Eadem 
Paulus.  Cf.  Bergkius  opusc.  i  p.  2 2,7,  BuecJielcru^s  mus.  Bhen.  xxxvi 
p.  334  sq.  87  ore  timebat  Rebus,  utri:  scripturam  quae  est  optimo- 
rum  (ora  tenebat  vulgabatur  ex  deta'iorihus)  et  orati&nem  varie  tetnp- 
tatam  vindicavi  1.  c.p.  1153  92  &simul  Voss.  A  et  m.pr.  Vind.  ** 

simul  Voss.  B,  fuit  s&  simul  93  quattuor  hisyllahum,  cf.  Bitschdius 
opp.  m  p.  638  n.  650  n.  Laclimannus  ad  Lucr.  in  91 7  94  Auium 
hisyllahum,  cf.  Lacfimannus  l.c.  95  priora  corr.  ex  ^>priam  Voss.  B 
propriam  Voss.  A  Vind. 


ANNALIUM  LIB.  I 

XLVIII 

97  «luppiter,  ut  muro  fretus  magis  quamde  manus  vi 

XLIX 

98  «At  tu  non  ut  sum  summam  servare  decet  rem 


15 


99  «Nec  pol  homo  quisquam  faciet  inpune  animatus 
Hoc  nisi  tu:  nam  mi  calido  das  sanguine  poenas. 

LI 
Ronmlus  cum  aedificasset  templum  lovi  Feretrio,  pelles  unctas  stravit 
et  sic  ludos  edidit,  ut  caestibus  (corr.  Burmannus  pro  caelestibus)  dimi- 
carent  et  cursu  (corr.  Hagenus  pro  curru)  contenderent,  quam  remEnnius 
in  annalibus  testatur. 

XLVin  (97)  Festus  p.  348,  6  Tb.  '  quamde  pro  quam  usos  esse  anti- 
quos  cum multi  veteres  testimonio  sunt  tam  huius  (tum  Ennius  Ursinus)  in 
primo  «luppiter  ut  m.  fretus  m.  qua  deman  impe  (interstitium  trium  littera- 
rum)  scSo  [136].'  Extrema  sic  interpretabar  manus  ui»  ide  in  secundo. 

XLIX  (98)  Festus  p.  426,  3  Th.  '  sum  pro  eum  usus  est  enius  1. 1  «at 
tu  non  ut  sum  summa  s.  d.  r.»  et  1.  n  [x].' 

L  (99)  Macrobius  Sat.  vi  1, 15  "■  tu  tamen  interea  calido  mihi  sanguine 
poenas  persolves  (Aen.  ix  420).  Ennius  in  i  «nec  (non  Par.  Sal.)  pol  .  .  . 
nam  mi  c.  das  s.  poenas».'  Servius  Danielin.  in  Aen.  ix  420  p.  347,  27  Thil. 
'calido  mihi  sanguine  poenas:  Ennius  in  pi-imo  «nam  mihi  (Flor.  mi  Daniel) 
c.  dabis  (Flor.  das  Daniel)  s.  poenas».' 

LI  Schol.  Bern.  Hageni  (Fleckeis.  ann.  suppl.  iv  p.  912,  in  georg.  ii 
384.         Cum  hoc  testimonio  iunxerunt  cum  haec  Servii  Danielin.  in  Aen. 


97  fretus  est  fretus  es  (fretu's)  et  sententia  exclamatio,  ut  apud 
Catullum  66,  30  luppiter,  ut  tristi  lumina  saepe  manu  manus  vi 
Scaliger  98  astu  non  ui  opindbar  olim,  ut  Promefheus  Aeschyli  de 
deorum  contentionibus  didt  (215)  rog  ov  xar'  la^vv  ovdh  TCQog  t6 
xaQtSQbv  XQsirj,  doXco  Se  rovg  iTiEQixovtag  nQatstv,  aliique  eam  contra- 
riorum  rationem  expresseru/nt ;  sed  videtur  orationis  forma  sic  expediri 
recte  at  tu  non,  ut  eum  decet  rem  summam  servare,  sic  simili  cura 
premeris,  velut  Horatius  scribit  sat.  i  6,  90  eoque  non,  ut  magna  dolo 
factum  negat  esse  suo  pars,  quod  non  ingenuos  habeat  clarosque  pa- 
rentes,  sic  me  defendam  at  te  non  ut  Columna  summam 

Ursinus:  summa  99  impune  animatus  in  unum  coeu/nt,  velut  si 
dicas  improbe  animatus  ut  in  contrarium  animati  probe  dicuntur  {Plauti 
Bacch.  942);  sic  did  is  videtur  qui  est  impimita  (^sive  effusa)  licentia 
animatus,  ut  Cicero  impunitatem  et  licentiam  copulat  (Brut.  91,316; 
pro  Mil.  31,  84)  aut  impunitam  mentiendi  licentiam  appellat  (pro 
Scauro  8,  15):  quod  si  recte  statuitur  nulla  est  quae  credebatur  ora- 
tionis  difficultas 


KOMULUS 

REX 

lii — Lxm 


16  ANNALIUM  LIB.  I 

LII 

101  Virgines,  nam  sibi  quisque  domi  Romanus  Labet  sas 

Lm 

102  Cum  superum  lumen  nox  iatempesta  teneret 

LIV 

103  Maerentes  flentes  lacrimantes  commiserantes 

m  384  p.  410,  24  Thil.  'et  quidam  lentandus  nove  verbum  fictum  putant, 
sed  in  annalibus  legitur  «confricati  oleo  lentati  paratique  ad  arma»  a  verbo 
lentor'  annales  dici  Ennii  annales  rati,  et  verba  non  nimis  difficile  hexametri 
formam  recipiunt,  tum  hanc  glossam  Pauli  epitomatoris  Festi  p.  25, 17  Th. 
'bellicrepam  saltationem  dicebant  quando  cum  armis  saltabant,  quod  a 
Romulo  institutum  est,  ne  simile  pateretur  quod  fecerat  ipse,  cum  a  ludis 
Sabinorum  virgines  rapuit.'  (Cf.  C.  Gl.  L.  vi  1  p.  134).  Quam  glossam  ad 
Ennium  redire  0.  MueUerus  suspicabatur.  Quorum  ut  neutrum  ineptum  est, 
ita  param  utrumque  certum. 

Ln  (101)  Festus  p.  476,  19  Th.  'sas  Verrius  putat  significare  eas 
teste  Ennio  qui  dicat  in  1. 1  «virgines  nam  .  .  .  sas»  cum  suas  magis  videatur 
significare.'  Paulus  'sas  suas  Ennius  «virgines  nam  .  .  .  sas».'  Ante  nam 
orationem  incidi  Lachmannus  ad  Lucr.  vi  1067  animadvertit  et  sas  Verrium 
recte,  falso  interpretari  Festum  cum  Paulo.   Cf.  ad  vii  fr.  ii  adscr. 

Lin  (102)  Macrobius  Sat.  vi  1,  14  ■"  et  lunam  in  nimbo  nox  intempesta 
tenebat  (Aen.  iii  587).  Ennius  in  i  «cum  . . .  teneret  (tenebat  Neap.)».'  Cf. 
C.  Gl.  L.  VI  1  p.  591. 

LIV  (103)  Diomedes  n  p.  447, 17  K.  '  homoeoptoton  fit  cum  oratio  ex- 
currit  in  eosdem  casus  et  similes  fines,  ut  Ennius  «merentes  . .  .  ac  mise- 
rantes^.'  Charisius  iv  p.  282, 13  K.  '  homoeoptoton  .  . .  ut  «merentes  .  . . 
ac  miserantes^.'  Donatus  art.  gr.  G.  L.  K.  iv  p.  398,  23  '  homoeoptoton 
. . .  ut  «merentes  . . .  commiserantes».'  Explan.  in  Donat.  e  cod.  Lavant.  G.  L. 
K.  IV  p.  565  '«merentes  . . .  commiserantes»  versus  hic  Plauti;  omnes  partes 
orationis  in  accusativo  casu  exeunt.'  Pompeius  comment.  G.  L.  K.  v  p.  304, 
4  'homoeoptoton  est  si  ita  dicas  «merentes  .  .  .  commiserantes».'' 
Rhet.  ad  Herennium  iv  12,  18  'compositio  est  verborum  constructio  quae 
facit  onmes  partes  orationis  aequabiliter  perpolitas.  ea  conservabitur, .  . . 
si  non  utemur  continenter  similiter  cadentibus  verbis  hoc  modo  «flentes 
plorantes  lacrimantes  obtestantes».'  Diversum  hunc  rhetoris  versum  ab  eo 
quem  grammatici  frequentarunt  Naekius  statuit  mus.  Rhen.  iii  (1829)  p.  398. 


101  virgini'  (sive  virgine).  nam  Lachmannus;  cui  de  incisione 
concedendum  est,  scd  virgines  non  videtur  desiderari  posse,  si  quidem 
rede  interpretor  haec  repetentibus  virgines  responderi  virgines,  nam  sibi 
quisque  eas  domi  Romanus  habet,  reddi  non  possunt,  ut  apud  Dionysium 
Halic.  n  37,  4  Sdbinorum  legatis  respondetur  'Pcofivkov  cc^iovvrog  xag 
(uv  yvvaiKag^  sitsiSri  ovd  avvatg  ccxovGaig  6  (iSTa  t&v  ccvSq&v  ^iog  rju, 
iav  TUXQa  rotg  ysyafirjKOCi  fisvstv  xrA 


ANNALIUM  LIB.  I  17 

LV 

104  «Nerienem  Mavortis  et  Herem 

LVI 

105  «Nam  vi  depugnare  sues  stolidi  solirt  sunt. 

LVn 

106  «Aeternum  seritote  diera  concorditer  anibo  ™?^^Yf 


LVIII 
107  «Ea  mihi  reliquae  fidei  regno  vobisque,  Quiritis, 
Se  fortunatim  feliciter  ac  bene  vortat. 

LV  (104)  Gellius  xm  23,  18  (Nerienem,  Martis  coniugem,  prima  syl- 
laba  correpta,  tertia  producta  dici)  'Ennius  autem  in  primo  annali  in  hoc 
versu  «Nerienem  M.  et  herclem  (erdem  Voss.  min.)»  si  quod  minime  solet 
numerum  servavit,  primam  syllabam  intendit,  tertiam  corripuit.'  Cf.  Pau- 
lus  Festi  p.  71,  14  Th.  '^Herem  Marteam  antiqui  accepta  hereditate  colebant, 
quae  a  nomine  appellabatur  heredum  et  esse  una  ex  Martis  comitibus  pu- 
tabatur.'        De  Nerienes  nomine  sententias  doctorum  recensuit  Hertzius. 

LVI  (105)  Festus  p.  460, 13  Th.  'stolidus  stultus.  Ennius  1. 1  «nam  vide 
pugnare  s.  st.  solidi  sunt»  et  in  Alexandro  [iv]. 

LVII  (106)  Charisius  ii  p.  196,  16  K.  'concorditer  Ennius  anna  lib.  i 
«aeternum  . .  .  ambo».' 

LVIII  (107)  Nonius  p.  111,33  'fortunatim  prospere.  Ennius  annalibus  i 
«ea  mihi  reliquae  fidei  r.  v.  Quiritis  .  .  .  vortat».'  Cf.  C.  Gl.  L.  vi  1  p.  465. 


104  Herem  Meursius:  herclem  105  vi  depugnare  G-ulielmius: 
vide  pugnare  soliti  Scaliger:  solidi  soliti  sunt  k.  e.  slci&aah  ut 
quaerunt  in  scirpo  soliti  quod  dicere  nodum  in  sat.  76;  cf.  arm.  221 
sues  et  totam  sententiam  non  aversabitur  qui  memor  est  monitorum 
Hesiodi  273  sqq.  Kirchh.  107  Olim  scripsi  quod  mihi  meaeque 
fide  et,  et  mihi  meaeque  et  fide  et  iam  Grauertus;  resque  ea  mi,  fidei, 
r.  Baehrensius:  ego  postea  temptabam  ea  uti  res  (^sive  ea  res  ut) 
Mique  meaeque  fide  et  r.  Formulae  usum  satis  constantem  docet  Li- 
vius  XXXI  5,  4  cum  precatione  ea,  quod  senatus  populusque  Romanus 
de  re  p.  deque  ineundo  novo  bello  in  animo  haberet,  ea  res  uti  po- 
pulo  Romano  sociisque  ac  nomini  Latino  bene  ac  feliciter  eveniret; 
XXXI  7,  15;  XXXVII  47,4;  xxxvi  i ,  2 ;  xl  46, 9  quod  in  omnibus  fere  pre- 
cationibus  nuncupabitis  verbis  ^ut  ea  res  mihi  collegaeque  meo  bene 
et  feliciter  eveniat ';  xxx  i ,  1 1  al.  Cicero  pro  Muren.  i ,  i ;  carmen  a 
Macrohio  Sat.  iii  9, 1 1  scrvatum.  Inde  fit  ut  apud  Ennium  quoque  quae 
litteris  traditis  indicantur  ut  ea  res,  quocumque  modo,  fuisse  credam 
Quiritis.-  cf.  Festus  p.  338,  i  lli.  Quirites  autem  dicti  post  foedus  a 
Romulo  et  Tatio  percussum  communionem  et  societatem  populi  factam 
indicant;  cf.  ibidem  proxima 

Enstius  ed.  Vahlen.  2 


LVII — LX 


18  ANNALIUM  LIB.  I 

T.TY 

Ager  Romanus  primum  divisus  in  partis  tris,  a  quo  tribus  appellata 

Titiensium  (tatiensium  Flor.),  Ramnium,  Lucerum:  nominatae,  ut  ait 

Ennius,  Titienses  ab  Tatio,  Ramnenses  ab  Romulo,  Luceres,  ut  lunius,  ab 

Lucumone. 

LX 

109  0  Tite  tute  Tati  tibi  tanta  tyi-anne  tulisti. 

LXI 

110  Pectora  .  .  tenet  desiderium,  simul  inter 
Sese  sic  memorant  «o  Romule,  Romule  die, 

LIX  Varro  de  1.  L.  v  55.  Conf.  eundem  v  81;  89;  91;  Cicero  de  re 
p.  II  8, 14  et  20, 36 ;  Livius  1 13, 8 ;  36, 2.  Festus  p.  516, 23  Th. ;  Paulus  p.  525, 9. 
Idem  p.  558, 19  '  Titiensis  tribus  a  praenomine  Tati  regis  appellata  esse  vide- 
tur.'  Huic  loco  adscribenda  essent,  quae  de  Tatio  habet  VaiTO  de  1.  L.  v  74 
'  arae  Sabinum  linguam  olent  quae  Tati  regis  voto  sunt  Romae  dedicatae. 
nam,  ut  annales  dicunt,  vovit  Opi  Florae  Vedio  lovi  Saturnoque,  SoliLunae 
Volcano  et  Summano,  itemque  Larundae  Termino  Quirino  Vortumno  Laribus 
Dianae  Lucinaeque :  e  quis  nonnulla  nomina  in  utraque  lingua  habent  ra- 
dices '  eqs,  si  verum  esset  quod  cum  Lacbmanno  Hauptius  (opp.  iii  355)  credi- 
dit  Ennii  annales  dici  et  versus  esse  hexametros.  sedVaiTO  qui  scribitv 
101  ut  annales  veteres  nostri  dicunt,  Ennii  annales  aperte  nusquam 
appellat;  nec  probabilius  Lachmannus  (ad  Lucr.  ii  632)  in  hisVarronis  de 
1.  L.  VII  85  'itaque  in  love  hoc  et  Homerus  et  alius  aliquotiens'  reposuit 
Ennii  annales  cogitans  et  annalis. 

LX  (109)  Priscianus  xii  p.  591, 12  H.  'brevem  te  syllabam  pro  met 
ei  (nominativo  tu)  addere  solent .  .  .  Ennius  «o  Tite  .  .  .  tulisti».'  Pompeius 
comment.  G.  L.  K.  v  p.  303,  33  '  antiqui  integros  versus  ita  faciebant  ut  «o 
Tite  . . .  tulisti».  versus  est  Ennianus.'  Explan.  in  Donat.  e  cod.  Lavant. 
G.  L.  K.  IV  p.  565  'eiusdem  Enni  versus  est  «tute  ta  tibi  tanta  tyranne  tu- 
listi».  omnes  enim  partes  orationist  littera  principium  sumunt. '  Isidonis 
orig.  I  35, 14  'paromoeon  est  multitudo  verboinim  ex  una  littera  inchoantium, 
quale  est  apud  Ennium  «o  Tite  .  .  .  tulisti».'  Non  nominato  Ennio:  rhet. 
ad  Herenn.  iv  12, 18  'compositio  est  verborum  constructio  quae  facit  om- 
nes  partes  orationis  aequabiliter  perpolitas.  ea  conservabitur,  si  . . .  vitabi- 
mus  eiusdem  litterae  nimiam  adsiduitatem,  cui  vitio  versus  hic  erit  exemplo 
—  nam  hic  nihil  prohibet  in  vitiis  alienis  exemplis  uti  —  «o  Tite  . . .  tulisti» 
et  hic  eiusdem  poetae  (scen.  422)  «quicquam  quisquam  .  .  .  neget».' 
Charisius  iv  p.  282,  8  K.  'parhomoeon  est  cum  verba  omnia  similiter  inci- 
piunt,  ut  «o  tite  tute  tate  tibi  tan  tyran  tulisti».'  Donatus  art.  gr.  G.  L.  K.  iv 
p.  398,  21  ''parhomoeon  est,  cum  ab  isdem  litteris  diversa  verba  sumuntur, 
ut  «0  Tite  . . .  tulisti».'  Pompeius  comment.  G.  L.  K.  v  p.  287,  29  'conlisio 
est  . . .  ut  «o  Tite  .  . .  tulisti».'  Priscianus  partition.  xu  vers.  G.  L.  K.  in 
p.  492, 25  '  per  epectasin  tute  te  correpta,  ut  «o  Tite  . . .  tulisti».'  Martianus 
Capella  v  514  '  homoeoprophoron  est  cum  dicitur  «o  Tite  . . .  tulisti».' 
Marius  Plotius  Sacerdos  G.  L.  K.  vi  p.  454, 30  '  aprepia  est  absurda  et  indecens 
verbonim  structura,  ut  «o  tite  tate  tibi  tanta».'  Singillatim  codicum  scrip- 
turas  nequam  enumerare  supersedi. 

LXI  (110)    Cicero  de  re  p.  i  41,  64  '  iusto  quidem  rege  cum  est  populus 


ANNALIUM  LIB.  I  19 

112  Qualem  te  patriae  custodem  di  genuerunt! 
0  pater  o  genitor  o  sanguen  dis  oriundum! 
Tu  produxisti  nos  intra  luminis  oras. 

LXII 
115  «Romulus  in  caelo  cum  dis  genitalibus  aevum 
Degit. 

LXIII 
117  «Quirine  pater  veneror  Horamque  Quirini. 


orbatus,  «pectora  diu  (diu  cod.)  tenet  desiderium»,  sicut  ait  Ennius  post 
optimi  regis  obitimi;  «simul  inter  sese  . . .  dii  genuerunt.  opater  o  genitor  o  s. 
dis  oriundum»  (113).  non  eros  nec  dominos  appellabant  eos,  quibus  iuste  pa- 
ruerunt,  denique  ne  reges  quidem,  set  patriae  custodes,  set  patres  et  deos.  nec 
sine  causa;  quid  enim  adiungunt?  «tu  . .  .  oras»  (114).  vitam  honorem  decus 
sibi  datum  esse  iustitia  regis  existimant.'  lungenda  sunt  'sicut  ait  Ennius 
post  optimi  regis  obitum'  et  haec  postrema  Ciceronis  sunt  (cf.  ii  30,52), 
qui  ab  universa  sententia  proficiscens  propter  Ennium  transit  ad  Romuli 
obitum;  itaque  diu  scripsit  nec  Ennius  quid  posuerit  sciri  potest. 
Lactantius  div.  inst.  i  15,  30  'nam  Romulum  desiderio  suis  fuisse  declarat 
Ennius,  apud  quem  populus  amissum  regem  dolens  haec  loquitur  ^^  «o  Ro- 
mule  Romule  die  (dee  corr.  Par.  R  dic  Par. S  diem  Vat.)  qualem  . . .  dii 
genuerunt.  tu  produxisti  . . .  oras.  o  pater  o  (genitor  add.  Pal.)  patriae  o  s. 
dis  (diis)  oriundum».'  Priscianus  vi  p.  250,  15  H.  'veteres  hoc  sanguen 

dixerunt  .  .  .  ut  ait  Ennius  [scen.  26].  idem  in  ii  annali  «o  genitor  o  s.  dis 
(diis)  oriundum».'  in  i  Columna  *■  pervetustum  suum  Prisciani  exemplar' 
secutus;  nec  potest  dubitari  propter  lxiii  quod  e  primo  affertur. 

LXII  (115)  Servius  in  Aen.  vi  764  'aevum  proprie  aeternitatis  est 
quae  non  nisi  in  deos  venit.  Ennius  «Romulus  .  .  .  cum  diis  genitalibus  aevum 
degit».''  Cicero  Tusc.  disp.  1 12, 28  '  ex  hoc  et  nostronim  opinione  «Romulus 
in  caelo  cum  diis  agit  aevum»,  ut  famae  adsentiens  dixit  Ennius.'  'Ro- 
mulus  in  caelo'  paries  Pompei.  cf.  Buechelerus  carm.  epigr.  p.  823.  Cicero 
de  orat.  iii  38, 154  Werba  novantur  ut . . .  «di  genitales».'  Cf.  Bentleius  ad 
Hor.  c.  s.  16. 

LXIII  (117)  Nonius  p.  120,2  'Hora  iuventutis  dea.  Ennius  annali 
lib.  I  «Quirine  .  .  .  horamque  Quirini  (quirint  Flor.  m.  pr.  Leid.)».' 
Gellius  XIII  23,2  'Horam  Quirini'  inter  antiquas  comprecationes  deorum 
velut  Luam  Saturni,  Salaciam  Neptuni,  Maiam  Volcani,  al.,  et  quam  habet 
Ennius  104  '  Nerienem  Mavortis '  atfert.  Ovidius  metam.  xiv  851  'cum  cor- 
pore  nomen  mutat  Horamque  vocat  (Hersiliam  scilicet),  quae  nunc  dea  iuncta 
Quirino  est.'  De  hac  Hersiliae  cum  Hora  coniunctione  docte  disputat  G. 
Wissowa  'Philol.  Abhandl.  f.  M.  Hertz'  1888  p.  167.  Quod  Ovidio  Hora 
est,  non  erat,  opinor,  cur  Ennii  versum  corrigendo  cornimperent. 


117  Teque  add.  Columna,  cf.  54 

2* 


c 


20  ANNALIUM  LIB.  1 

LXIV 
118  pede  ruit 


ANNALIUM  LIB.  H 


NUMA      119  oUi  respondit  suavis  sonus  Effmai 

POMPtLIUS  ^  ° 

I — IV 

n 

120  Mensas  constituit  idemque  ancilia 
Libaque  fictores  Ai-geos  et  tutulatos 

LXIV  (118)   Festus  p.  312, 11  Th. ' (pe)s  df  | (pe)de  ruit  |  — 

—  1. 1  an  I mu  |  ■ — '  Res  admodum  incerta;  de  pedis  significatione  et 

usu  vide  Festum  p.  258,  26  Th.  'pedem  struit  in  xn  significat  fugit,  ut  ait 
Ser.  Sulpicius'  et  p.  452,  6;  Nonimn  p.  461,  26  'pedem  cum  hominum  et 
aliquarum  animantium  dici  manifestum  sit,  Virgilius  lib.  vini  (123)  etiam 
fluviorum  dici  posse  ostendit  «cunctatur  et  amnis  rauca  sonans  revocatque 
pedem  Tiberinus  ab  alto»';  cf.  Aen.  viii  240.  Lucretius  v  272  (vi  638)  'qua 
via  secta  semel  liquido  pede  detulit  undas.' 

LIB.  n  I  (119)  VaiTO  de  1.  L.  vii  42  •■  apud  Ennium  «olli . . .  egria  •7-» 
oUi  valet  iUi  dictum  ab  oUa  et  oUo.'  Servius  in  Aen.  xi  236  'oUi  Uli 
secundum  Ennium.'  Cf.  v.  33.  Cicero  de  leg.  i  1,  4  'nec  dubito  quin  idem 
et  cum  Egeria  conlocutum  Numam  et  ab  aquUa  Tarquinio  apicem  inpositum 
putent  (cf.  V.  147  sq.).' 

n  (120)  VaiTO  de  1.  L.  vii  43  'apud  Ennium  «mensas  constituit 
idemque  ancilia»  dicta  ab  ambecisu,  quod  ea  arma  ab  utraque  parte,  ut 
Tracum,  incisa.  Saliba  qu^  (incisa.  **  «libaque  Victorius)  fictores  argeos  et 
tutulatos».  liba  quod  Hbandi  causa  fiunt.  fictores  dicti  a  fingendis  Ubis. 
Argei  ab  Argis  ....  tutulati  dicti  hi,  qui  in  sacris  in  capitibus  habere  solent 
ut  metam.  id  tutulus  appeUatus  ab  eo  quod  .  .  .  '  Festus  p.  534,  34  Th. 
'  tutulum  vocari  aiimt  flaminicarum  capitis  omamentum  .  .  .  quidam  piUeum 
lanatum  forma  metaH  figuratum,  quo  flamines  ac  pontifices  utantur,  eodem 
nomine  vocari.  Ennius  <dihaqu€  fictores  argaeos  e  — ».'  Paulus  'tutulum  di- 
cebant  flaminicarum  capitis  omamentum  .  .  .  Ennius  «fictores  argeos  et 
tutulatos».'  Cf.  Varro  de  1.  L.  v  45.  Paulus  Festi  p.  11,  34  Th.  Servius 
DanieUn.  in  Aen.  ii  683  p.  318,  23  ThU. 


119  Egeriai  Victorms  120  Menses  (menseis  Lachmannus) 

A.  Augustinus  {cf.  lAvius  i  19,6;  Plutarchus  Num.  18,  i  — 3 ;  Bom.  21,1), 
sed  dicit  nisi  fallor  mensas,  quas  Paulus  ex  Festo  p.  150,  25  Th.  in 
aedibus  sacris  ararum  vicem  obtinuisse  scribit.  Cf.  Naevium  apud  Pro- 
bum  in  Verg.  ecl.  6, 3 1  ^.  1 4,  8  Kdl.  primus  add.  Scaliger,  bis  sex 
Corssenus 


ANNALIUM  LIB.  H  21 

m 

122  Voltumalem  Palatualem  Furinalem 

Floralemque  Falacrem  et  Pomonalem  fecit 
Hic  idem 

IV 

125  «Si  quid  me  fuerit  humanitus,  u^  teneatis 

V 

126  Metioeo  Fufetioeo  h^timus 

V — xvm 
ni  (122)  Varro  de  1.  L.  vii  45  ^eundem  Pompilium  ait  fecisse  flamines, 
qui  cum  omnes  sunt  a  singulis  deis  cognominati,  in  quibusdam  apparent 
hviLu,  ut  cur  sit  Martialis  et  Quirinalis;  sunt  in  quibus  flaminum  cogno- 
minibus  latent  origines,  ut  in  his  qui  sunt  versibus  plerique  «volturnalem 
. .  .  fiwaleg  ■  ■  ■  idem»  quae  obscura  sunt.  eonim  origo  Volturnus,  diva  Pa- 
latua,  Furrina,  Flora,  Falacer  pater,  Pomona.'  Cf.  idem  ibid.  v  84  'flamines 
quod  in  Latio  capite  velato  erant  semper  ac  caput  cinctum  habebant  filo 
flamines  dicti.  horum  singuli  cognomina  habent  ab  eo  deo  cui  sacra  faciunt, 
sed  partim  sunt  aperta,  partim  obscura.  aperta  ut  Martialis  Volcanalis ;  ob- 
scura  Dialis  et  Furinalis,  cum  Dialis  ab  love  sit,  Diovis  enim,  Furinalis  a 
Furrina,  cuius  etiam  in  fastis  feriae  Furinales  sunt  (cf.  vi  19).  sic  flamen  Fa- 
lacer  a  divo  patre  Falacre.'  Versus  qui  sunt  superiore  loco  Ennii  hexa- 
metros  esse  0.  Muellenis  statuit,  quem  secutus  sum;  et  hos  Saturnios  esse 
et  ad  Naevium  redire,  quod  nunc  credunt,  mihi  multis  nominibus  incredi- 
bile  visum  est.  quo  enim  referimus  fecit  hic  idem?  nimirum  ad  Numam, 
eundem,  qui  ab  Ennio  modo  dicebatur  mensas  constituisse  idemque 
ancilia  libaque  (de  idem  cf.  v.  144).  Idcirco  Varro  ipse  scribit  eundem 
Pompilium  ait  fecisse  fl. Ennius  videlicet  ait,dequoeodemEnnius  ante 
similia  memoravit.  Vix  poterant  haec  artius  inter  se  cohaerere.  De  versuum 
forma  licet  ambigere,  et  Lachmannum  video  aliter  distribuere,  sic  Voltur- 
nales  |  Palatuales  Furinales  Floralesque  |  Falacres  et  Pomo- 
nales  fecit  hic  idem|.  Si  duriores  sunt  hexametri,  ne  Saturnii  quidem 
isti  quos  volunt  insigniore  venustate  placent,  et  haec  invicta  sesquipedalium 
nominum  necessitas  vel  optimi  poetae  virtutem  fregisset. 

IV  (125)  Festus  p.  156,  7  Th.  'me  pro  mihi  dicebant  antiqui  ut  En- 
nius  cum  ait  1.  ii  «si  quid  me  fuerit  (sic  cum  Muellero  Thewrewkius  ex  codice ; 
Keilii  indicium  mutierit  testantis  falsum)  h.  uti  teneatis»  et  Lucilius 
(1092  L.)  «nunc  ad  te  redeo,  ut  quae  res  me  impendet  agatur».'  Paulus 
idem  sine  exemplis.  Apparet  structuram  agi,  non  formam  pronominis. 

V  (126)  Quintilianus  i  5,  12  "^  duos  in  uno  nomine  faciebat  barbarismos 
Tinga  Placentinus  . . .  preculam  pro  pergula  dicens  et  immutatione  cum  c 


122  sq.  Nomina  olim  vulgabantur  numero  plurali  Furrinalem 
Floralemque  0.  MucUerus  125  Cf.  Plaut.  Poen.  1085  si  quid  me 
fuat;  trin.  157  si  quid  eo  fuerit;  et  si  quid  mihi  humanitus  accidisset 
Cicero  Phil.  i  4,  10         ut  olim  corr.:  uti  126  Metioeo  Fufetioeo 

G.  Herma/mus,  quae  est  jpaene  ipsa  librorum  scriptura,  qu^rum  quae 


22  ANNALroM  LIB.  E 

VI 

127  «quianam  legiones  caedimus  ferro 

vn 

128  Et  simul  effugit,  speres  ita  funditus  nostras 

vm 

129  Hic  occasus  datus  est:*  at  Oratius  inclutus  saltu 

IX 

130  «Qui  ferro  minitere  atque  in  te  ningulus 

X 

131  At  sese,  sum  quae  dederat  in  luminis  oras 


pro  g  uteretur  et  transmutatione  cum  r  praeponeret  antecedenti.  at  in 
eadem  vitii  geminatione  etieo  /M/ei^oeo(itaBern.  mettioeo  et  furetioeo, 
sed  oeo  et,  ret,  eo  e  con-.,  Ambr.)  dicens  Ennius  poetico  iure  defenditur.' 

VI  (127)  Servius  in  Aen.  x  6  'quianam  cur  quare.  Ennianus  sermo 
est  «quianam  .  . .  ferro»,'  verba  Ennii  servavit  Danielinus.       Cf  259. 

Vn  (128)  Festus  p.  492,  6  Th.  ■"  speres  antiqui  pluraliter  dicebant  ut 
Ennius  \.  ii  «et  simul  .  .  .  nostras»  et  1.  xvi  [xix].' 

VIII  (129)  Festus  p.  194,  14  Th.  'occasus  interitus  . .  .  quo  vocabulo 
Ennius  pro  occasione  est  usus  in  1.  ii  «hic  .  .  .  saltu».  item  in  1.  v  [i].  item 
in  1.  VIII  [xx].' 

IX  (130)  Festus  p.  188,  30  Th.  'ningulus  nuUus,  ut  Ennius  1.  ii  «qui  f. 
m.  atque  inte  ninculus  mederi  queat».'  Enniani  versus  particulam  inter- 
iisse  prodit  Pauli  glossa  '  ningulus  nuUus.  Marcius  vates  «ne  ningulus  mederi 
queat».' 

X  (131)  Festus  p.  426,  4  Th.  'sum  pro  eum  usus  est  enius  1. 1  [xlix] 
et  1.  II  «at  se  se  . . .  oras».' 


est  discrepantia  tenuis  admodum  ad  hanc  formam  redit  etieo  fufetioeo; 
et  haec  quomodocumque  in  versu  posita  possunt  videri  ex  Homerica 
imitatione  expressa,  iisydXoio  Kqovoio;  teQoto  66(1010;  avifioio  dvoaeog 
oQvvfiivoto.  quam  vero  eandem  vitii  geminationem  Quintilianus  dicaf, 
quam  praecipue  recuperare  et  in  uno  quidem  nomine  quaerens  olim 
Mettoi  Fubettoi  posueram  ad  exemplum  dativi  populoi  Romanoi  a 
Mario  Victorino  {G-.  L.  K.  \i  p.  1^,20)  memorati,  nec  Buechelerus  nec 
Ritschelius  doouerunt.  Alia  nec  mihi  prohdbilia  nuper  exposita  a  Schoel- 
lio  in  mus.  Rhen.  xl  j).  320  sq.  128  Distinxi:  sententia  enim,  puto, 
haec  est  et  simul  effugit  (Aen.  v  151),  speres  ita  funditus  nostras  Ever- 
tens  131  Ad  sese  putarunt.,  ego  aliquando  Ast  e  se;  sed  erat  for- 

tasse  At  sese,  sum  quae  dederat  in  luminis  oras,  Obtulit  vel  Prostravit 


ANNALIUM  LIB.  H  23 

XI 

132  «Ingens  cura  mis  cum  concordibus  aequiperare 

xn 

133  «Adnuit  sese  mecum  decemere  ferro 

xm 

134  «Ferro  se  caede*  quam  dictis  liis  toleraret. 

XIV 

135  Haec  inter  se  totum  egere  diem  tuditantes. 

XV 

136  «Quande  tuas  omnes  legiones  ac  popularis 

XVI 

137  tractatus  per  aequora  campi 


XI  (132)  Priscianus  xiii  p.  3,  6  H.  ""sic  ergo  iiiov  aov  ov  mei  tui  sui, 
iiiovg  6ovg  ovg  mis  tis  sis.  sed  propter  supra  dictam  causam  tacitus  est 
tertiae  huiuscemodi  genetivus.  Ennius  in  ii  «ingens  cura  mis  cum  concor- 
dibus  (cum  cordibus  Heidelb.  cu  concordibus  Halb.)  aequiperare 
(aequipare  Sang.)».' 

Xn  (133)  Priscianus  x  p.  504,  26  H.  Wetustissimi  inveniuntur  etiam 
produxisse  (paenultimam  perfectonim  in  ui  desinentium)  ut  eruo  erui,  arguo 
argui ,  annuo  annui.  Ennius  in  ii  « adnuit  (annuit)  sese  (om.  pauci)  m.  d. 
ferro».' 

Xin  (134)  Festus  p.  540, 13  Th. '  tolerare  patienter  ferre.  Accius  [466  R.]. 
Ennius  1.  ii  «ferro  se  c§de  .  .  .  toleraret».' 

XJV  (135)  Paulus  Festi  p.  531,  9  Th.  'tuditantes  significat  negotium 
tundentes  id  est  agentes.   Lucretius  (ii  1142)  «nec  tuditantia  rem  cessant 

extrinsecus  uUam».'  Festus  ' (u)ditantes  tundentes  \ (en)tes  sig- 

nificare  ait  Cincius  | nius  1.  ii  «haec  inter  se  totum  | (t)es»  et 

Lucretius  item  1.  ii  [1142].' 

XV  (136)  Festus  p.  348,  7  Th.  'quamde  pro  quam  usos  esse  antiquos 
cum  multi  veteres  testimonio  sunt  tam  huius  (tum  Ennius  Ursinus)  in 
primo  (xLviii)  «luppiter  .  .  .  qua  deman  impe  (interstitium  trium  litterarum) 
scdo  (puto  manus  ui»  ide  in  secundo)  <iquan\dit  uas  o.  l.  ac  popularis» 
et  Lucretius  [i  640].' 

XVI  (137)  Macrobii  exc.  Bob.  G.  L.  K.  v  p.  651,  34  'tractare  saepe 
trahere  et  habitare  saepe  habere  .  . .  Ennius  «tractatus  p.  a.  campi».' 


133  InteMgitur  decernere  ferro  Velle  134  caedi  Ursinus: 

caede  Fuisse  credas  interrogationem  huius  modi  quis  non  magis 

ferro  se  caedi  quam  dictis  his  toleraret?  135  egere  diem  addidi 

tuditantes  Scaliger  136  quande  tuas  Ursinus:  quanjdit  uas 


24  ANNALIUM  LIB.  H 

xvn 

138  Vulturus  in  spinis  miserum  mandebat  homonem. 
Heu  quam  crudeli  condebat  membra  sepulcro. 

xvm 

140  At  tuba  terribili  sonitu  taratantara  dixit. 


XVn  (138)  Priscianus  vi  p.  206, 23  H.  *■  vetustissimi  tamen  etiam  homo 
homonis  declinaverunt.  Ennius  «vulturus  (vulturis  Par.  R  Halberst.)  in 
silvis  miserum  m.  homomm  heu  . . .  sepulcro».  nam  et  vultur  et  vulturus  (vul- 
turis)  et  vulturius  dicitur.'  Eadem  fere,  nisi  quod  vulturisethei,e  schol. 
cod.  Bamberg.  in  Statii  Theb.  m  508  teste  0.  Muellero  affert  L.  Muellerus. 

Charisius  i  p.  147, 15  K.  'vulturius  .  .  Cicero  .  .  .  vultur  Maro  .  .  .  voltu- 
rus  Ennius  «vulturus  in  spineto  supinum  m.  hominem».'  Servius  in  Aen. 
VI  595  ''sane  in  usu  est  vultur;  licet  Cicero  vulturius  dixerit  .  .  .  Ennius 
«vulturus  (vulturis  Reg.  Mon.  vulturius  Sang.)  in  campo  (silvis  Carolir. 
Sang.  Mon.)  miserum  (supinum  Hamb.  Flor.  Cass.)  m.hamonem».' 

XVni  (140)  Priscianus  vin  p.  450, 6  H.  {ovoyuaxonodaC)  'ut . . .  taratantara. 
Ennius  «at .  . .  dixit».'  Servius  in  Aen.  ix  501  '  at  tuba  t^rribilem  sonitum: 
hemistichium  Ennii:  nam  sequentia  iste  mutavit:  ille  enim  ad  exprimendum 
tubae  sonum  ait  «taratantara  dixit».'  Vergilius  Aen.  ii  486  'at  domus 
interior  gemitu  miseroque  tumultu  miscetur,  penitusque  cavae  plangoribus 
aedes  femineis  ululant ;  ferit  aurea  sidera  clamor.  tum  pavidae  tectis  matres 
ingentibus  errant  amplexaeque  tenent  postes  atque  oscula  figunt.'  Servius 
in  h.  1.  'at  domus  interior:  de  Albano  excidio  (scil.  quod  est  apud  Ennium) 
translatus  est  locus.'  Idem  in  Aen.  ii  313  'clangor  Graecum  est:  nam  ■xlayyi] 
dicitur.  illud  sane  sciendum  est,  quia  morem  tetigit  expugnationis ;  plerum- 
que  enim  ad  tubam  evertuntur  civitates,  sicut  Albam  Tullus  Hostilius  ius- 
sit  everti  (apud  Ennium  videlicet).' 


138  Vnlturus  {yel  Volturus)  testimonia  firmant;  nec  erat  sper- 
nendum  cum  Bergkio  vulturis  flagitante ;  cf.  luppiter  Anxurus  Aen.  vn 
799  in  spinis  H.  A.  Kochius  exerc.  crit.  p.  13  coll.  Aen.  vni  645 

raptabatque  viri  mendacis  viscera  Tullus  per  silvam  et  sparsi  rora- 
bant  sanguine  vepres;  et  Ms  nominiJms  variat  Lucretius  iv  61  serpens 
exuit  in  spinis  vestem:  nam  saepe  videmus  illorum  spoliis  vepres 
volitSntibus  auctas;  a  Vergilio  pendens  Claudianus  xv  254  lanianda- 
que  dumis  impia  diversis  aptarem  membra  quadrigis;  lAvius  liaec 
•  copulat  xxxvin  23,  7  pars  in  silvis  vepribusque  occisa;  xxv  21,  3  in 
villis  cii'ca  vepribusque  et  silvis  disponit;  quare  credihile  est  ex  Ennii 

spineto 

in  spinis  naia  esse  iUu,  in  silvis,  in  campo;  ex  hac  forma  in  spinu 
BergMus  opp.  i  150  ortum  esse  in  spineto  supinum  putat  hemonem 
Mertda,  conf.  Paulus  Festi  x^.  71,  18  Th.  hemona  humana  et  hemo- 
nem  hominem  dicebant          140  Lucretius  yi  155  terribili  sonitu 


ANNALIUM  LIB.  H 


25 


XIX 

141  Isque  dies  post  aut  marcus  quam  regna  recepit 

XX 

142  et  Tiberis  flumen  vomit  in  mare  salsum 

XXI 


143 


i  caerula  prata 


xxn 


144  Ostia  munita  est;  idem  loca  navibus  pulcbris 
Munda  facit;  nautisque  mari  quaesentibus  vitam 

XIX  (141)  Servius  Danielin.  in  Aen.  ni  333  p.  401,  22  Thil.  'reddita 
more  veteri  pro  data  accipiendum  est;  re  ergo  abundat.  Ennius  annalibus 
[58],  et  alibi  «isque  dies  post  aut  marcus  quam  r.  recepit»  pro  accepit;  aut 
reddita,  quod  Heleno  debebatur  imperium  (et  pro  accepta  ut  reddita 
q.  h.  debatur  i.  Flor.  quae  coiTCxi).' 

XX  (142)  Macrobius  Sat.  vi  4,  3  'mane  salutantum  totis  vomit  aedi- 
bus  undam  (georg.  ii  462).  pulchre  «vomit  undam»  et  antique ;  nam  Ennius 
ait  «et  Tiberis  .  .  .  salsum».' 

XXI  (143)     Festus  p.  400,  31  Th.  'rigido  | Ennius  (523)  locatus 

videtur  | (l)i.  est  enim  a  manis  no  | re  usus  est.  et  1.  ii  | i  cae- 

rula  prata»:  cae  | et  alibi  [524].' 

XXII  (144)  Festus  p.  346,  15  Th.  ''quaeso  ut  significat  idem  quod  rogo, 
ita  quaesere  ponitur  ab  antiquis  pro  quaerere,  ut  est  apud  Ennium  1.  ii 
«Ostia  m.  est  idem  loca  navibus  pulchris  nmndo  facit  nautisque  mari  qng 
sentibus  vitam»  et  in  Chresponte  [ii]  et  in  Andromeda  [vii].'  Paulus  'quaeso 
significat  id  quod  rogo.  quaesere  tamen  Ennius  pro  quaerere  posuit.' 
Paulus  p.  121,  3  Th.  'mundus  quoque  appellatur  lautus  et  purus.'  Festus  ex 
apogr.  1.  XII  'Ennius  «idem  loco  navibus  celsis  munda  facie  atque  etiam 
aere».' 


141  postquam  Ancus  Marcius  Ilbergius  pos  aui  quam  Marcius 
Berghius.  Si  haec  ad  Ancum  Marcium  pertinent,  et  reliqui  hoc  loco, 
possit  ancus  pro  marcus  scriM  Isque  dies  post  aut  Ancus  quam  regna 
recepit  Aut  obiit  Tullus;  sed  res  est  valde  incerta;  de  orationis  forma 
conf.  Varro  de  l.  L.  yi  i  8  non  multo  enim  post  hic  dies  quam  deces- 
sus  Gallorum  ex  urbe  142  Ne  quid  supplendi  metri  causa  prave 

addatur,  Jiaec  ad  situm  Ostiae  pertinere  Ovidius  fasf.  iv  2  9 1  Ostia  con- 
tigerat,  qua  se  Tiberinus  in  altum  dividit  et  campo  liberiore  natat 
et  Festus  suhindicat  p.  228,  14  Th.  Ostiam  urbem  ad  exitum  Tiberis 
in  mare  fluentis  Ancus  Marcius  rex  condidisse  et  feminino  appel- 
lasse  vocabulo  fertur  143  Neptuni  vel  ponti  c.  p.  augurantur  in- 

certa  coniectura,  nisi  quod  haec  quoque  ad  Tiherim  et  Ostiam  referri 
videantur 


ANCUS 
MAROIUS 

JC.TX — XXII 


26  ANNALIUM  LIB.  m 


ANNALIUM  LIB.  m 


TARQuiNius  146  Olim  de  caelo  laeyum  dedit  inclytus  siffnum 

PBISCUS  ''  ° 

I — IX 

n 

147  Et  densis  aquila  pennis  obnixa  volabat 

Vento  quem  perkibent  Graium  genus  aera  lingua. 

m 

149  Postquam  lumina  sis  oculis  bonus  Ancus  reliquit 

IV 

150  Tarquinio  dedit  imperium  simul  et  sola  regni 

V 

151  Circum  sos  quae  sunt  magnae  gentes  opulentae 

LIB.  IQ  I  (146)  Nonius  p.  51, 14  'levum  significari  veteres  putant 
quasi  a  levando  .  .  .  Ennius  annali  lib.  m  «olim  .  .  levum  .  .  signum».' 

n  (147)  Probus  in  Verg.  ecl.  6,  31  p.  19, 11  Keil.  ^pro  aere  venti  hic 
extrinsecus  accipiuntur:  ad  quod  argumentum  coUegimus  Ennii  exemplum 
de  annalium  tertio  «et  densis  a.  pennis  (pinnis  vel  primis  alii) . . .  lingua».' 
Cf.  Cicero  de  leg.  i  1,  4  ad  ii  fr.  i  adscr. 

in  (149)  Festus  p.  428,  20  Th.  '  sos  ...  interdum  pro  suos  ponebant 
ut  cum  per  dativum  casum  idem  Ennius  effert  «postquam  .  .  .  reliquid».' 
Paulus  '  sos  interdum  pro  suos  ponebant ;  per  dativum  casum  idem  Ennius 
effert  «postquam  lumina  sis  oculis»  pro  suis.' 

rV  (150)  Festus  p.  426,  33  Th.  'solum  terram  Ennius  1.  ni  «Tarquinio 
d.  i.  simul  et  s.  r.»  et  aliubi  [455].' 

V  (151)  Festus  p.  428, 14  Th.  'sos  pro  eos  antiqui  dicebant,  ut  En- 
nius  1. 1  [xvii]  et  1.  ni  «circum  . . .  opulentae».  1.  vii  [xvm].  1.  xi  [ii].' 


146  Olli  Passeratius  147  sq.  aquila  in  Keilius,  aquila  hinc 

Lachmanmts  acl  Liicr.  n  2  7 ;  intelligas  densis  pennis  vento  obnixa  vo- 
labat;  de  vento  quem  perhibent  aera  cf.  Epicharm.xu.  Cicero  de  nat. 
^eor.  1136,91  spirabili  natui-a,  cui  nomen  est  aer,  Graecum  illud  qui- 
dem  sed  perceptum  iam  tamen  usu  a  nostris  . , .  dicaturque  tam  aether 
Latine  quam  dicitur  aer;  Acad.post.  i  7,26  aer,  hoc  quoque  utimm- 
enim  pro  Latino  149  Cf.  Lucretiiis  ni  1025  lumina  sis  oculis 

etiam  bonus  Ancus  reliquit  150  dedit  scil.  populus;  cf.  Cicero  de 

re  p.u  20,35  itaque  mortuo  Marcio  cimctis  populi  suffragiis  rex  est 
creatus  L.  Tarquinius 


ANNALIUM  LIB.  m  27 

VI 

152  «Hac  noctu  filo  pendebit  Etruria  tota. 

vn 

153  Postquam  defessi  sunt  stare  et  spargere  sese 
Hastis,  ansatis  concurrunt  undique  telis 

vm 

155  Exin  Tarquinium  bona  femina  lavit  et  unxit. 

IX 

156  Prodinunt  famuli:  tum  candida  lumina  lucent. 

VI  (152)  Macrobius  Sat.  i  4, 17  ^Ennius  enim,  nisi  cui  videtur  inter 
nostrae  aetatis  politiores  munditias  respuendus,  «noctu  concubia»  dixithis 
versibus  [164  sq.].  *^  quo  in  loco  animadvertendum  est  non  solum  quod 
«noctu  concubia»  sed  quod  etiam  «qua  noctu»  dixerit.  et  hoc  posuit  in 
annalium  septimo,  in  quorum  tertio  clarius  idem  dixit  «hac  .  .  .  tota».' 

Vn  (153)  Macrobius  Sat.  vi  1,  16  ^concuri-unt  undique  telis  indomiti 
agricolae  (Aen.  vii  520).  Ennius  in  iii  «postquam  . .  .  stant  et .  . .  telis».' 

VIII  (155)    Servius  in  Aen.  vi  219  4avant  frigentis  et  ungunt:  versus 
Ennii  qui  ait  ^Tarqtdnii  corpus  bona  f.  lavit  (labit  Flor.)  et  unxit».' 
Donatus  in  Ter.  hec.  i  2,  60  '  uxor  dicitur  .  . .  vel  quod  lotos  maritos  ipsae 
ungebant,  cuius  rei  Ennius  testis  est  «exin  Tarquinium  (Tarquinum  Oxon.) 
bona  .  .  .  unxit».' 

IX  (156)  Festus  p.  284,  23  Th.  'prodinunt  prodeunt,  ut  Ennius  an- 
nali  1.  III  «prodinunt . .  .  lucent».'  Paulus  'prodinunt  prodeunt.  Ennius  «pro- 
dinunt  . . .  lucent».' 


152  Cf.  Valerius  Max.  vi  4,  i  cum  admodum  tenui  filo  suspensa 
rei  publicae  salus  ex  sociorum  fide  penderet  153  stare  et  scripsi: 
stant et; conf. v.Sji  decretumst stare  et fossari corpora  stantes Scri- 
verius  154  hastis  ansatis  Columna,  cf.  17  2  Huic  adnecti  poterat 
5J2in hunc tenorem  concurrunt undique telis  E t  i a m  pes premitur pede 
et  armis  arma  teruntur,  coll.  SU.  It.  iv  35 1  sqq.  sed  vide  etiam  ann.  443 
sqq.  155  Tarquinii  corpus  quod  est  apud  Servium,  (unde  Tarcuini 
c.  effecerunt;  melius  erat  Tarquinium  corpus  ut  Tarquinium  nomen) 
fortasse  errore  ortum  est  ex  Vergilii  versu  qui  hdbet  corpusque  lavant 
f.  et  ungunt  156   Cum  lycJmis  scilicet  vel  cum  ardentibus  taedis 

prodinunt  famuli,  ne  quis  famuli  tum  c.  iu^i  iubeat  cum  Berghio 
opp.  I  p.  312 ;  cf.  Verg.  Aen.  xi  143  sqq.  et  Servius  Banielin.  ad  h.  l. 
Od.  XIX  25  d^caag  d^  ovn  ticig  TtQO^XcoGoiSfisv ^  al'  ksv  scpaivov  et  34 
■jtccQOid^s  8s  HaXXag  A&^^vr},  '/^qvSsov  Xvyvov  sypvOa,  cpdog  nsQiKaXXsq 
STtoisi;  ibid.  xxni  294;  Aristoph.  ra/n.  1338  aXkd  ^oi^  d^cptTtoXoi,  Xv- 
jyov  ciipars 


28  AJSTNALIUM  LIB.  m 


sERvius    J57  j]^  qni  sextus  erat  Romae  regnare  quadratae 

XI 

158  Inde  sibi  memorat  unum  super  esse  laborem. 

xn 

159  Caelum  swspexit  stellis  fulgentibus  aptum. 


ANNALIUM  LIB.  IV 

I 
160  «No6is  unde  forent  fructus  vitaeque  propagmen 

X  (157)  Festus  p.  346,  9  Th.  'quadrata  Roma  in  Palatio  ante  templum 
Apollinis  dicitur,  ubi  reposita  sunt  quae  solent  boni  ominis  gratia  in  urbe 
condenda  adhiberi,  quia  saxo  munitus  est  initio  in  speciem  quadratam. 
eius  loci  Ennius  m.  (h.  e.  meminit)  cum  ait  «et  quis  est  erat  R.  r.  q.».' 

XI  (158)  Gellius  i  22,14  'an  superesse  dixerint  veteres  pro  restare 
et  perficiendae  rei  deesse,  quaerebamus.  *^  nam  Sallustius  in  significatione 
ista  non  superesse  sed  superare  dicit  . .  .  ^®  sed  invenimus  in  tertio  Enni 
annalium  in  hoc  versu  «inde  . .  .  laborem»  id  est  reliquum  esse  et  restare, 
quod,  quia  id  est,  divise  pronuntiandum  est,  ut  non  una  pars  orationis  esse 
videatur  sed  duae.' 

Xn  (159)  Macrobius  Sat.  vi  1,  9  'axem  humero  torquet  stellis  arden- 
tibus  aptum  (Aen.  iv  482.  vi  797).  Ennius  in  i  [xxm]  et  in  tertio  (in  iii, 
om.  et,  Salisb.)  «caelum  prospexit  . .  .  aptum»  (et  in  . .  .  aptum  om.  Par.), 
in  X  (viii)  «hinc  Nox  processit  steUis  ardentibus  apta».' 

LIB.  rV  I  (160)  Nonius  p.  64,  31  ''propages  est  series  et  adfixio  con- 
tinua  vel  longe  ducta.  pages  enim  conpactio  unde  conpages ;  et  propagare 


157  Et  qui  sextus  erat  Hertzius:  et  quis  est  erat  Et  qui  se 
sperat  Salmasius  Tenui  quae  nunc  vulgo  spernitur  Hertzii  emen- 
datio :  oratio  quo  tenore  hdberi  potuerit  Dionysius  Halic.  ostendere  po- 
test,  qui  ui  65,  6  Servium  Tullium  imperatorem  rem  gerentem  in  hello 
Tarquinii  cum  Sdbinis  ita  designat  ha^sv  «vdQa  ysvvaiov  .  .  .  w  'Pw- 
fiaioi  (isra  f^v  AsvKiov  TaQHvviov  tsXsvtriv  ^aGiXsvstv  ttjj  nokstog  ins- 
tQStf}av  159  suspexit  scripsi:  prospexit;  qu^d  fortasse  in  versu 

proximo  quod  sequitur  processit  errore  creavit.  Cf.  Cicero  de  nat.  deor. 
n  1 8, 49  dum  palato  quid  sit  optimum  iudicat,  caeli  palatum,  ut  ait 
Ennius  (inc.  xvi),  non  suspexit;  idem  ihid.  u  2,  4  cum  caelum  suspexi- 
mus;iii  4,  lOcum  caelimi  suspexissemus;  Aen.xii  196  Suspiciens  cae- 
lum  tenditque  ad  sidera  dextram       160  Nobis  lunius:  novis  vel  bonis 

propagmen;  cf.  Lachmannus  ad  Lucr.  vi  613         Hoc  responsum 


AN^ALIUM  LIB.  IV  29 

n 

161  Romani  scalis:  summa  nitimtur  opum  vi. 

m 

162  Vulsculus  perdidit  Anxur.  a.  u.  c.  cccxLvm 

IV 

163  noms  lunis  soli  luna  obstitit  et  nox  a.u.c.ccci- 

genus  iuge  longe  mittere.  Pacuvius  Antiopa  (20  R.)  «salvete,  gemini,  mea 
propages  sanguinis».  Ennius  <cnovis  unde  florent  (forent  Wolf.)  f.  vitaeque 
propaginem^.^  Idem  p.  221,8  'propago,  propages  ut  saepe  generis  est 
feminini.  Pacuvius  Antiopa  «salvete,  gemini,  mea  propages  sanguinis». 
neutri  Ennius  €bonis  unde  (boni  secunde  Harl.  m.  pr.  Leid.  Escur.  boni 
secundi  Flor.  m.  pr.)  forent  f.  utaeque  (aeque  Flor.  m.  pr.)  propagmen 
(propagimen  Harl.  Leid.  m.  pr.  Escur.)».' 

n  (161)  Macrobius  Sat.  vi  1,  17  ^summa  nituntur  opum  vi  (Aen.  xii 
552).  Ennius  in  quarto  «Romani  (Ennius  in  [interstitium  trium  littera- 
rum]  Romanis  Par.  Romanis  etiam  Neap.)  scalis  s.  n.  opum  vi»  et  in 
XVI  [iii].'  Servius  in  Aen.  xii  552  '  summa  nituntur  opum  vi :  hemistichium 
Ennianum.' 

in  (162)  Paulus  Festi  p.  16,  36  Th.  'Anxur  vocabatur  quae  nunc  Tar- 
racina  dicitur  Vulscae  gentis,  sicut  ait  Ennius  «Vulsculus  perdidit  Anxur».' 

IV  (163)    Cicero  de  re  p.  i  16,  25  'id  autem  postea  ne  nostrum  quidem 

Ennium  fugit,  qui  ut  scribit,  anno  quinquagesimo  fere  post  Romam  condi- 
tam  «NON  lunis  . .  .  nox» ;  adque  hac  in  re  tanta  inest  ratio  adque  soUertia, 
ut  ex  hoc  die  quem  aput  Ennium  et  in  maximis  annalibus  consignatum 
videmus,  superiores  solis  defectiones  reputatae  sint  usque  ad  illam  quae 
nonis  Quinctilibus  fuit  regnante  Romulc' 


esse  Cincinnati  ah  agris  ad  didaturam  vocati  a.  u.  ccxcvi,  cui  Diony- 
sius  haec  tribuit  (x  24  p.  37,26^^.)  ccTtoXeiTai  a^a  kuI  xovtov  tov 
iviavTOv  6  KccQiibg  dia  Tag  i(iag  aCioXiag  oial  nstvi^aofisv  anavTsg  na- 
KG>g,  prohare  studui  prooem.  1892/93  p.  y  161  Intelligitur  temp- 

tant  ascendere  muros  R.  scalis:  simima  n.  0.  vi;  videtur  enim,  hoc 
hemistichium  et  hoc  loco  ut  altero  per  se  positum  esse.  Cf.  Aen.  ix  505 
quaerunt  pars  aditum  et  scalis  ascendere  muros;  Livius  xxxvi  24,  4 
partim  scalis  ascensus  temptant;  xxxvii  32,4  alii  scalis  etiam  ascen- 
sum  in  muros  temptarent.  Quamquam  etiam  in  wnum  coire  poterat 
ascendere  muros  R.  scalis  nituntur,  velut  Livius  xliv  11,8  his  tuen- 
tibus  muros  cum  subire  Romani  sunmaa  vi  niterentur,  sed  illud  pro- 
hahilius  162  Vulsculus;  cf.  Bergkius  opp.  i  p.  215;  Mommsenus 

de  dial.  Ital.  inf.  p.  245.  262  163  nonis  edd.  Quom  nonis  Berg- 

Mus  lunis;  cf.  Lachmannus  ad  Lucr.  v  85  ;  lunonis  Hullemam,us  de 
amtal.  max.  p.  73  coll.  Macrohii  Sat.  i  12,  30 


30  ANNALIUM  LIR  IV 

V 
GALLicus  iQ^  Qua  Galli  furtim  noctu  summa  arcis  adorti 

TUMULTUS  ^  ,  .  .     ., 

A.  r.  c.  ccci-xrv  Moenia  concubia  vigilesque  repente  cruentant 


ANNALIUM  LIB.  V 

I 
166  Iniicit  inritatus:  tenet  occasus,  iuvat  res. 

n 

fMT^TTTTM  ^^^  Bellum  aequis  manibus  nox  intempesta  diremit. 

m 

168  euax  aquast  aspersa  Latinis 


SAMNITIUM 

A.  U.  C.  CCCCXI 


V  (164)  Macrobius  Sat.  i  4,  17  'Ennius  enim,  nisi  cui  videtur  inter 
nostrae  aetatis  politiores  munditias  respuendus,  «noctu  concubia»  dixit 
his  versibus  «qua  GaUi  .  .  .  cruentant».  ^^  quo  in  loco  animadvertenduni 
est  non  solum  quod  «noctu  concubia»  sed  quod  etiam  «qua  noctu»  dixerit. 
et  hoc  posuit  in  annalium  septimo  (quarto  con-exi,  h.  e.  ex  uii  effeci  un), 
in  quorum  tertio  clarius  idem  dixit  [vi].'  Osbemus  panorm.  (thes.  nov. 

Lat.)  A.  Mai  class.  auct.  viii  p.  148  '  concubium  quaedam  pars  noctis.  Ennius 
«qua  . . .  cruentant».' 

LDB.  V  I  (166)  Festus  p.  194,  15  Th.  'occasus  interitus  .  .  . :  quo  vo- 
cabulo  Ennius  pro  occasione  est  usus  in  1.  ii  [viii].  item  in  1.  v  «inicit  inri- 
tatus  .  .  .  res».  item  in  1.  vin  [xx].' 

n  (167)  Acro  in  Hor.  ep.  n  2,  98  'lento  Samnites  ad  lumina  prima 
duello :  sensus :  invicem  odiosi  sumus  fallendo  nos  et  mala  carmina  praedi- 
cantes  et  hoc  sine  fine  facientes  ut  Romani  quondam  pugnaverunt  cum 
hostibus  Samnitibus  usque  ad  noctem ;  unde  et  Ennius  inquit  «bellum  (vel 
Ennius  bellum  inquit)  aequis  manibus  .  .  .  diremit».' 

ni  (168)  Charisius  ii  p.  240,  6  K.  ''euax.  Plautus  in  Bacchidibus  (247) 
«euax  aspersisti  aquam»  (fili  nuntio).  Ennius  quoque  annalium  libro  «aquast 

Euax  ^ 

aspersa  Latinis».'  sic  cod.  Neap.  'annalium  liber  aquas  istas  pensa 
lituus'  excerpta  Cauchiana:  quae  sunt  plane  eadem  leviter  corrupta  quae 
habet  cod.  Neapolitanus  neque  iis  quicquam  communionis  est  cum  exemplo 
Plautino;  nisi  quod  euax  quod  desideratur  in  Neap.  recte  adiectum  est  in 
excerptis;  vide  relat.  acad.  a.  1899  p.  275  sq.  De  euax  cf.  Varro  de  1.  L.  vn  93 
et  C.  Gl.  L.  II  p.  316,  25. 


164  Qua  h.  e.  qua  via,  non  qua  noctu  et  Mdcrdbius  hac  parte  pec- 
cat;  cf.  BergJcius  symb.  gr.  Lat.  i  p-  7<)  167  aequis  manibus  h.  e. 

Marte  aequo,  ut  Livius  scrihit  xxvn  1 2,  lo  cum  iam  nox  instaret,  Marte 
aequo  discessum  est,  et  huc  respiciens  13,  5  aequis  manibus  bestemo 
die  diremistis  pugnam  168  aqiiast  Bei'gMus  opp.i  309.345,  cf. 

Lachmam,nus  in  Lucr.  vi  552 


ANNALIUM  LIB.  V  31 

IV 

169  Cives  Romani  tunc  facti  sunt  Campani. 

V 

170  Cum  nihil  horridius  umquam  lex  uUa  iuberet 

VI 

'  171  Cogebant  hostes  lacrimantes  ut  misererent. 

;  ° 

;  /  vn 

^         172  ansatas  mittunt  de  turribus 

vm 

I         173  Quod  per  amoenam  urbem  leni  fluit  agmine  flumen. 

I  ANNALIUM  LIB.  VI 

*         174  Quis  potis  inffentis  oras  evolvere  belli  ptkkhi 

^  r  &  BELLUM 


IV  (169)  Fragm.  de  metris  G.  L.  K.  vi  p.  612,  6  'hexameter  heroicus 
.  .  .  totus  ex  spondiis  «cives  .  .  .  Campani».'  Ibid.  p.  616,  9  ''ac  primus  tri- 
metrus  sit  heroicus  spondiazon  «cives  .  .  .  Campani».'  Refenint  editores  ad 
Ennium:  cuius  si  est,  de  quo  licet  dubitare,  huic  sedi  recte  vindicatus  est. 

V  (170)  Orosius  hist.  iii  9,5  'anno  autem  post  hunc  (quem  9,  1  dixit 
'  ab  urbe  condita  ccccviiii')  subsequente  Minucia  virgo  Vestalis  ob  admissum 
incestum  damnata  est  vivaque  obruta  in  campo,  qui  nunc  sceleratus  vocatur.' 
Eadem  Livius  vm  15,  7  ad  a.  u.  c.  ccccxvii.  Supra  Orosii  verba  ruta  . . .  nunc 
in  cod.  Sangall.  621  saec.  x  manu  Ekkeharti  iv  scripta  sunt  'Ennius  «cum 
.  . .  iuberet».'        De  'scelerato  campo'  Festus  p.  494,  22  Th. 

VI  (171)  Priscianus  viii  p.  428,  14  H.  (misereo)  'quo  vetustissimi  sunt 
usi,  ut  supra  dictum  est.  Ennius  in  v  annalium  «cogebant  hostes  (hostis 
pauci)  .  .  misererent».'. 

Vn  (172)  Nonius  p.  556,  24  'ansatae  iaculamenta  cum  ansis.  Ennius 
lib.  V  «ansatas  .  .  .  turribus».'  Cf.  C.  01.  L.  vi  1  p.  73. 

Vni  (173)  Macrobius  Sat.  vi  4,  4  'agmen  pro  actu  et  ductu  quodam 
ponere  non  inelegans  est,  ut  «leni  fiuit  agmine  Thybris»  (Aen.  ii  782); 
immo  et  antiquum  est.  Ennius  enim  in  quinto  ait  «quod  .  .  .  flumen».' 

LIB.  VI  I  (174)  Quintilianus  vi  3,  86  '  dissimulavit  Cicero,  cum  Sex. 
Annalis  testis  reum  laesisset  et  instaret  identidem  accusator  '  dic  M.  TuUi 
si  quid  potes  de  Sexto  Annali ' ;  versus  enim  dicere  coepit  de  libro  Ennii 
annali  sexto  «quis  . .  causas  e.  belli».'         Macrobius  Sat.  vi  1, 18  ^etmecum 


172  hastas  add.  Columna,  altis  Quicheratius ;  cf.  1^4       173  Lu- 
cretius  v  271  (vi  637)  inde  super  terras  fluit  (redit)  agmine  dulci 
174  ingentis  oras  belli.-  cf.  Lachmannus  ad  Lucr.  iv  142 


I — XIX 


32  ANNALIUM  LIB.  VI 

n 

175  Tum  cum  corde  suo  divum  pater  atque  hominum  rex 
Effatur 

m 

177  Navus  repertus  homo  Graio  patre  Graius  homo  rex 

IV 

178  Nomine  ^rrus  uti  memorant  a  stirpe  supremo 

V 
179'  «Aiio  te  Aeacida  Romanos  vincere  posse. 

ingentes  oras  evolvite  belli  (Aen.  ix  526).  Ennius  in  vi  «quis  (qui  Sal.)  p. 
ingentes  oras  e.  belli».'  Servius  in  Aen.  ix  526  'oras  evolvite  belli:  hoc 
est  ingentis  belli.  narrate  non  tantum  initia  sed  etiam  extrema  bellorum. 
nam  orae  sunt  extremitates.'  add.  Danielin.  'est  autem  Ennianum  «.qui  .  . 
oras  e.  belli».'  Diomedes  i  p.  385,  32  K.  'dicebant . .  potis  est  pro  potest, 
ut  apud  .  .  Ennium  «quis  .  .  oras  evolvere  (orase  volvere  Par.  B  orare 
volvere  Par.  A  oras  evolare  Mon.)  belli».' 

n  (175)  Macrobius  Sat.  vi  1, 10  '  conciliumque  vocat  divum  pater  atque 
hominum  rex  (Aen.  x  2).  Ennius  in  vi  «tum  (tunc  Neap.)  .  .  .  effatur».' 

m  (177)  Festus  p.  170,  33  Th.  '^navus  celer  ac  strenuus  a  navium 
velocitate  videtur  dictus.  Ennius  1.  vi  «navus  . . .  rex»  et  1.  xvi  [xvii].' 

IV  (178)  Nonius  p.  226,  30  '  stii-pem  generis  feminini  . .  .  masculino 
Ennius  annalium  lib.  v  (vi  Menila)  «homines  pyrrus  uti  m.  a  styrpe  supre- 

mo».'         Festus  p.  454,  30  Th.  'stir |  re  antiqu(i) |  «nomine 

pyrrh |  a  stirpe  supremo».'  Idem  p.  402, 15  Th.  'recto  fronte  . . .  ^n- 

tiquae  id  consuetudinis  fuit,  ut  cum  ait  Ennius  quoque  «a  stirpe  supmo» 
et  «nia  dia  nepos»  (55)  et  «lupus  feta»  (68)  et  «nulla  metus»  (549.  scen.  407).' 
Cf.  Paulus  p.  42,  27  Th.  et  Festus  p.  138,  27  Th.  ad  xi  fr.  iv  adscr. 

V  (179)  Cicero  de  div.  ii  56, 116  ^Herodotum  cur  veraciorem  ducam 
Ennio  ?  num  minus  ille  potuit  de  Croeso  quam  de  Pyrrho  fingere  Ennius  ? 
quis  enim  est  qui  credat  Apollinis  ex  oraclo  Pyrrho  esse  responsum  «aio 


175  cum  corde  suo;  cf.  540  effudit  voces  proprio  cum  pectore 
sancto  divum  pater  atque  hominum  rex  saepe  variata  formula; 

vide  580.  581  178  Pyrrhus  vel  Pyrrus  Nonius  et  Festus,  sed 

Cicero  orat.  48,  160  Burrum  semper  Ennius,  numquam  Pyrrhum;  'vi 
patefecerunt  Bruges'  (scen.  176)  non  Phryges;  ipsius  antiqui  declarant 
libri  et  Quintilianus  i  4,  1 5  sed  b  quoque  in  locimi  aliarum  dedimus 
aliquando,  unde  Burrus  et  Bruges  et  Belena.  Cf  Paul.  Fest.  p.  22,  30 
Tfi.  Ttv^QOv  biu-rum,  nv^ov  buxum  dicebant.  Ter.  Scaurus  Cr.  L.  K.  vii 
^.  1 4, 5  Ceterum  nomine  recte  scribi,  Nonium  peccare,  et  hos  duos  ver- 
sus,  in  quibus  frustra  emendcmdi  occasio  quaeritur,  continuos  sexto  libro, 
quem  Festus  dicit,  non  quinto,  quem  Nonius,  recte  adscribi,  accuratius 
exposui  in  actis  acad.  a.  1 886  ('  tjber  die  Annalen  des  Ennius^)  p.ii  sq. 


ANNALIUM  LIB.  VI  33 

VI 
180  stolidum  genus  Aeacidarum: 

Bellipotentes  simt  magis  quam  sapientipotentes, 

.  .  .  posse».  primum  Latine  ApoUo  numquam  locutus  est;  deinde  ista  sors 
inaudita  Graecis  est;  praeterea  Pyrrhi  temporibus  iam  ApoUo  versus  facere 
desierat;  postremo,  quamquam  semperfuit,  ut  apud  Ennium  est,  «stolidum 
.  . .  bellipotentes  (belli  petentes  Voss.  B  m.  pr.) . .  .  sapientipotentes»  (vi), 
tamen  hanc  amphiboliam  versus  intellegere  potuisset  ""vincere  te  Romanos' 
nihilo  magis  in  se  quam  in  Romanos  valere.'  Aurelius  Victor  de  vir.  ill. 
35,  1  '  Pyrrhus  rex  Epirotainim  .  .  .  cum  imperium  orbis  agitaret  et  Romanos 
potentes  videret,  Apollinem  de  bello  consuluit:  ^  ille  ambigue  respondit  «aio 
. . .  posse».'  Ammianus  Marcellinus  xxiii  5,  9  'nam  et  oracula  dubia 
legimus  .  .  .  sortemque  his  posteriorem  veram  quidem  sed  non  minus  am- 
biguam  «aio  te  eacida  . . .  posse».'  A  Cicerone  pendens  Minucius  Felix 
Octav.  26,  6  'de  Pyrrho  Ennius  Apollinis  Pythii  responsa  confinxit,  cum 
iam  ApoUo  versus  facere  desisset;  cuius  tunc  cautum  illud  et  ambiguum 
defecit  oraculum,  cum  et  politiores  homines  et  minus  creduli  esse  coeperunt.' 

Augustinus  de  civ.  dei  iii  17  p.  125,  2  Domb.  'cui  (Pyrrho)  sane  de  rerum 
futuro  eventu  consulenti  satis  urbane  Apollo  sic  ambiguum  oraculum  edi- 
dit,  ut  e  duobus  quidquid  accidisset  ipse  divinus  haberetur;  ait  enim  «dico 
tePyrrhe  vincere  posseRomanos».'  Hieronymus  comm.  in  Isaiam  lib.  xii 
c.  41  t.  IV  p.  504  A  Vallars.  "■  sic  sententias  temperarint,  ut  seu  boni  seu 
mali  quid  accidisset,  uti-umque  posset  intelligi,  ut  est  illud  Pyrrhi  regis 
Epirotarum  «aio  . . .  posse»  et  Croesi  «Croesus  transgressus  Halym  maxima 
regna  perdet».'  QuintUianus  vii  9,  6  ^in  coniunctis  plus  ambiguitatis  est. 
fit  autem  per  casus,  ut  «aio  te  eacida . . .  posse».'  Porphyrio  in  Hor.  art.  poet. 
403  'dictae  per  carmina  sortes:  per  versus  exametros  reddidit  responsa  Phe- 
monoe  t  pyiTOclio  tamquam  purphoeri  poetae  (haec  extrema  Plasbergius  Py  r- 
rhoEpirotae  interpretatur,  mihi  talia  legere  videbar  PhemonoeetPyrro 
Clio  tamquam  nQocpoga  (prophora)  poetae)  «aio  . . .  posse».'  Chari- 
sius  IV  p.  271,  28  K.  '"amphibolia  .  . .  sententia,  ut  «aio  te  eacida  . .  .  posse».' 

Diomedes  ii  p.  450,  3  K.  ^  amphibolia  .  . .  in  ambiguo  posita  sententia 
ut  «aio  .  .  .  posse».'  Isidorus  orig.  i  33,  13  '  amphibologia  ambigua  dictio 
.  .  .  per  casum  accusativum  ut  illud  responsum  Apollinis  ad  Pyrrhum  «aio 
.  .  .  posse».'  Priscianus  xviii  p.  234, 21  H.  '  auctores  frequentissime  hyper- 
batis  id  est  transitionibus  utuntur,  ut  «aio  te  Aeacida  (eacida)  .  . .  posse». 
est  enim  ordo:  te  Aeacida:  id  est  quod  Romani  te  possunt  vincere.' 
Donatus  art.  gr.  G.  L.  K.  iv  p.  369,  2  (positione  longae  fiunt  syllabae  cum  cor- 
repta  vocalis  desinit)  '  in  i  litteram  solam  inter  duas  vocales  loco  consonan- 
tis  positam  [quam  nonnuUi  geminant],  ut  «aio  . .  .  posse».'  Inc.  de  ult. 

syll.  G.  L.  K.  IV  p.  221,  11  'i  littera  duplicem  sonum  designat  una  quamvis 
figura  sit,  si  undique  fuerit  cincta  vocalibus  ut  .  .  .  «aio  .  .  .  posse».' 
Velius  Longus  G.  L.  K.  vii  p.  55, 24  ^  quotiens  .  .  duabus  vocalibus  interiecta 
haec  littera  (i)  est,  duarum  consonantium  obtinet  vicem;  sic  non  erit  ace- 
phalus  versus  .  .  .  et  «aio  .  .  .  posse».'  Non  imperite  Valesius  versum  in 
hunc  modum  Graece  convertit:  vik&v  g'  Aiaxi8ri'P(an,aLovg  cprjiil  Svvaa&ai. 
VI  (180)  Cicero  de  div.  ii  56, 116  ad  v  adscriptus.  Ad  sententiam  scite 
confertur  Hesiodi  fr.  225  Rzach. 

Ennius  ed.  Vahlen.  3 


34  ANNALIUM  LIB.  VI 

vn 

182  /ntus  in  occulto  mussabawt 

vm 

183  Proletarius  publicitus  scutisque  feroque 
Omatur  ferro,  muros  urbemque  forumque 
Excubiis  curant 

IX 

186  Balantum  pecudes  quatit,  omnes  arma  requirunt 

X 

187  Incedunt  arbusta  per  alta,  securibus  caedunt, 
Percellunt  magnas  quercus,  exciditur  ilex, 
Fraxinus  frangitur  atque  abies  consternitur  alta. 


VU  (182)  Paulus  Festi  p.  425,  5  Th.  'suminussi  murmuratores.  Naevius 

«odi»  inquit  «summussos  .  .  .».'  Festus  ' ussi  dicebantur  | Naevius 

.  .  .  Ennius  in  sexto  |  « ntus  in  occulto  mussa  | s  in  Andromacha 

[vin].'  Paulus  p.  127,6  Th.  'mussare  murmurare.  Ennius  «in  occulto  mus- 
sabat».  vulgo  vero  pro  tacere  dicitur,  ut  idem  Ennius  (446)  «non  decet  mus- 
sare  bonos».'  Cf.  C.  Gl.  L.  vi  1  p.  721. 

Vni  (183)  Gellius  xvi  10, 1  'legebatur  in  consessu  forte  conplurium 
Enni  liber  ex  annalibus.  in  eo  libro  versus  hi  fuerunt  «proletarius  publicitus 
(iam  add.  Par.  Voss.  mai.)  sicuti  isque  (sicut  iisque)  feroque  ornatur  ferro 
muros  (mur'  Par.  Voss.  mai.) .  .  excubis  curant».  *  tum  ibi  quaeri  coeptum 
est  quid  esset  proletarius  .  .  .  ^nam  Q.  (namque  codd.)  Ennius  verbimi  hoc 
ex  duodecun  tabulis  accepit,  in  quibus . . .  ita  scriptum  est  [i  4  p.  116  SchoeU.J. 
®  petimus  igitur  ne  annalem  nunc  Q.  Ennii  sed  duodecim  tabulas  legi  arbi- 
trere'  eqs.  Nonius  p.  155,  21  (ex  Gellio)  ^proletarii  cives  dicebantur  qui  in 
plebe  tenuissima  erant  et  non  amplius  quam  mille  et  quingentos  aeris  in 
censum  deferebant.  Ennius  annali  «proletari  ut  p.  scutaque  ferique  ornatus».'' 

IX  (186)  Macrobius  Sat.  vi  1,54  'pulverulentus  eques  furit:  omnes 
arma  requirunt  (Aen.  vii  625).  Ennius  in  vi  «balantum  (balatum)  . . .  re- 
quirunt».' 

X  (187)  Macrobius  Sat.  vi  2,  27  'itur  in  antiquam  silvam  stabula  alta 
ferarum.  procumbunt  piceae,  sonat  icta  securibus  ilex  fraxineaeque  trabes 
cuneis  et  fissile  robur  scinditur,  advolvunt  ingentes  montibus  omos  (Aen. 
VI  179).  Ennius  in  vi  «incedunt  .  .  .  frondosai  (191)».' 


182  Intus  O.Muellerus  mussabat  Paulus  ThewrewJcii  mussa- 

bant  vulgo  Quintus  . . .  mussabat  Merula  183  scutisque  luntina 
Gellii  scuteisque  Gh-onovius  186  Balantum  pecudes  Lucretius  ii 

369  (cf.  Verg.  georg.  1272  Aen.  vn  538^,  ne  corrigendo  pergant  Jiariolari 

187  peralta  Is.  Hilbergius 


ANNALIUM  LIB.  VI  35 

190  Pinus  proceras  pervortunt:  omne  sonabat 
Arbustum  fremitu  silvai  frondosai. 

XI 
192  «Qui  antehac  invicti  fuere  viri,  pater  optime  Olympi, 
Hos  ego  in  pugna  vici  victusque  sum  ab  isdem. 

xn 

194  «Nec  mi  aurum  posco  nec  mi  pretium  dederitis: 

Non  cauponantes  bellum  sed  belligerantes, 
196  Ferro,  non  auro,  vitam  cernamus  utrique. 

XI  (192)  Orosius  hist.  iv  1, 14  in  narratione  pugnae  Heracleensis  '  sed 
Pyrrhus  atrocitatem  cladis  quam  hoc  bello  exceperat  dis  suis  hominibusque 
testatus  est  adfigens  titulum  in  templo  Tarentini  lovis,  in  quo  haec  scripsit 
«qui  antehac  (antehoc  Rehd.)  invicti  fuere  viri  p.  o.  0.  hos  ego  in  pugna 
vici  victusque  sum  ab  isdem  (hisdem)»;  et  cum  a  sociis  increpitaretur  cur 
se  victum  diceret  qui  vicisset,  respondisse  fertur:  ne  ego  si  iterum  eodem 
modo  vicero  sine  ullo  milite  Epirum  revertar.'  Eadem  historia  miscella  ii 
16  p.  31,  3  Eyss.,  cuius  cod.  Bamb.  514  titulum  ita  scriptum  exhibet:  'qui 
antea  invicti  fuere  vires  p.  o.  0.  hos  ego  in  pugna  vici  victus  sum  ab  hisdem.' 
Ennio  Lud.  Lautius  vindicavit  versus.  Cf.  Naekius  opusc.  i  212  qui  et 
ipse  versus  Ennianos  habet,  mitigatos  fortasse  ab  eo,  cui  Orosius  debet, 
Livio:  quos  ille  eleganter  hoc  Graeco  epigrammatio  expressit:  Zsv  TtdrEQ, 
ol  rb  Ttdqoi&sv  ccviKccrot  nsXov  HvSqss,  ol  ^ihv  iviii7]d"riGccv,  ivfKrj&riv  dh  TtQog 

Xn  (194)  Cicero  de  ofiF.  i  12,  88  'Pyrrhi  quidem  de  captivis  reddendis 
illa  praeclara  «nec . . .  dis  (201)».  regalis  sane  et  digna  Aeacidarum  genere 
sententia.'         Servius  in  Aen.  x  532  'gnatis  parce  tuis: . . .  parce  autem  est 


190  nceros  Par.  proceres  alii  puertunt  Par.  192  Beliqui 
quae  Orosius  dedit,  qui  cum  ne  versus  quidem  descripserit  in  afferen- 
dis  verbis  lapsus  videtur;  sed  nec  antehac  (cf.  203  et  Paulus  Fesii 
^.6, 19  Th.  antehac  Terentius  pro  antea  ponit;  q.  i.  ante  fuere  Pithoeus 
in  hist.  misc.)  neque  vero  viri  (fuerant  sine  viri  Heynius  opp.  acad.  n 
230)  velis  abesse:  quae  retineri  non  possunt  ita  ut  quod  oportet  versus 
duo  integri  exstent,  nisi  hoc  modo  qui  invicti  antehac  fuere  viri,  fuere 
ut  sit  bisylldbum:  sed  haereo  incertus;  qui  invicti  fuvere  viri  p.  0.  0.  (fu- 
vere  cum  Lautio) Zangemeisterus  193  et  ego  inp.Pi^^ocMsegomet 

p.  cum  Sang.  corr.  Zangemeisterus  ego  vi  pugna  Speijerus  Mnemos.  xix 
(1891)  j9.  50  195  non  Pal.  Harl.  nec  ceteri       Aeschylus  septcm 

528  iXd^av  (J'  eoLKev  ov  KccTtrjXsvGsiv  (id%rjv  cf.  G.  Canterus  nov.  lect.  in  9 

196  ferro  non  auro."  de  Camillo  Livius  v  49,  3  ferroque  non  auro 
recuperare  patriam  iubet;  de  eodem  Plutarchus  vit.  Cam.  29,  2  ag  6t- 
dij^ft)  JtdxQiov  S6xi  'Pcoficcioig,  ov  %QV6m  vf]v  itatqiSa  Gm^SLV 

3* 


36  ANNALIUM  LIB.  VI 

197  Vosne  velit  an  me  regnare  era  quidve  ferat  Fors 
Yirtute  experiamur.  et  hoc  simul  accipe  dictum: 

199  Quorum  virtuti  belli  fortuna  pepercit, 

Eorundem  libertati  me  parcere  certum  est. 

201  Dono,  ducite,  doque  volentibus  cum  magnis  dis. 

xm 

202  «Quo  vobis  mentes,  rectae  quae  stare  solebant 
Antehac,  dementes  sese  flexere  viai? 

XIV 

204  «sed  ego  hic  animo  lamentor 


secundum  antiquos  serva,  ut  apud  Lucilium  et  Ennium  invenitur.'  Pertrnet 
ad  199.  200  et  falso  olim  editores  versiculo  qui  Vergilii  est  Ennium  locuple- 
tarunt.         V.  196  Servio  in  Aen.  xii  709  addiderunt  Itali. 

Xin  (202)  Cicero  Cat.  mai.  6, 16  '  ad  Appii  Claudii  senectutem  accedebat 
etiam,  ut  caecus  esset;  tamen  is,  cum  sententia  senatus  inclinaret  ad  pacem 
cum  Pyrrho  foedusque  faciendum,  non  dubitavit  dicere  illa,  quae  versibus 
persecutus  est  Ennius  «quo  vobis  .  . .  dementes  sese  flexere  via^  ceteraque 
gravissime;  notum  enim  vobis  carmen  est.'  Hanc  dementes  sese  flexere 
via  potiorum  codicum  scripturam  esse,  ex  qua  non  sine  consUio  dementi 
se  (vel  sese)  flexereviaet  nonnuUa  etiam  liberiora  videntur  efficta,  ex 
Cbristiani  Dahlii  duobus  libeUis  'Zur  Handschriftenkunde  des  Cato  na.' 
(Christianiae)  i  (1885)  p.  13  et  n  (1886)  p.  22,  et  ex  S.  G.  de  Vriesii  com- 
mentatiuncula  de  cod.  Cic.  Cat.  mai.  Ashbumhamensi  nunc  Paris.  (Lugd. 
Bat.  1889)  p.  26  cognoscitur. 

XIV  (204)    Donatus  in  Ter.  Phorm.  v  4,  2  'parare  in  animo:  et  venuste 


197  era  pars  librorim  hera  vulgo;  inteUigitur  mdem,  puto,  era 
Fors;  sic  Leo  quoque  intellexit,  cuius  vide  cmal.  Plaut.  i  {Gotting.  i8g6) 
p.  20  198  accipe:  cf.  Beisigius  coniect.  in  Arist.p.  35  199  Quo- 
mm  Pal.  Bern.  c  quorumve  ceteri,  corr.  Ambr.  Banib.  virtuti  Ambr. 
Bern.  c  virtute  Bamb.  m.  pr.  Herb.  Bern.  b  200  Eorundem  trisyl- 

labum,  tetigit  Lachmannus  ad  Lucr.  vi  456  libertati  me  idetu'.  me 

libertati  201  Dono,  ducite,  doque;  cf.Verg.Aen.  v  385  ducere  dona 
iube.  De  imperativo  interposito  dixi  in  prooem.  1880  p.  16 
203  viai  post  Lambinum  (ad  Hor.  carm.  m  5, 45)  Lachmannus  ad  Lucr. 
129,  qui  &pro  ai  in  Ms  genetivi  formis  saepe  scribi  in  codd.  Lucretianis 
probat;  ad  sententiam  nifdl  simplicius  aut  aptius,  quam  quo  viai  sese 
flexere;  Lucretius  ra  498  feruntm'  qua  quasi  consuemnt  et  sunt  mu- 
nita  viai;  Iliad.  xxiv  201  w  jttot  Ttfj  Sr]  xoc  gjQSvsg  oi'xovd'  rjg  t6  nccQog 
TCSQ  fxif'  Itc'  ccv&QaTCovg ;  nec  depositu  dubitare  sinit  vel  Ovidius  am.  n 
11,1  sq.         204  sed  quid  ego  ex  dett.  vulgatur;  c/".  314 


ANNALIUM  LIB.  VI  37 

XV 
205  Aut  animos  superant  atque  asp     rinaa     era  belli 
Spernunt 

XVI 
207  Orator  sine  pace  redit  regique  refert  rem. 


additum  animo.  Ennius  (Ennius  om.  in  lac.  Ricc.  Oxon.)in  sexto  (vi°)  «sed 
(sed  et  Ricc.  Oxon.)  ego  . .  .  lamentor».' 

XV  (205)    Schol.  Veron.  in  Aen.  v  473  p.  95  Keil.  n  p.  18  Herrm.  'Mc 

victor  superans  (animis  tauroque  superbus) (sse  cui  superes  —  animus) 

pugnandi  vires  |  «si  superant  fetus,  pariter  fnimenta  sequentur».  Ennius  in 

VI  «aut  animos  superant  atq.  asp  —  rima  | era  belli  spernunt».  quod 

tamen  Democritus cuius  ex  gloria  est  |  —  eficiat  probat  animos 

sibi  post  pugnam  superesse,  et  ferunt  Pollucem  victo  Amyco  bacchia  |  — 

I  dominus appareret  long  —  |  —  esse  victoria.'   Totam  adno- 

tationem  adscripsi,  quae  quamvis  magnis  sit  hiatibus  interrupta,  tamen 
aliquo  modo  licet  interpretis  mentem  agnoscere:  qui  affertur  versus,  georg. 
I  189,  similitudinis  causa  afferri  videtur,  qua,  ut  si  superant  fetus  pa- 
riter  frumenta  sequentur,  sic  cui  superesset  animus  pugnandi 
superesse  vires  probetur;  et  haec  quae  summa  esse  sententia  videtur 
apei'tius  proditur  proximis  probat  animos  sibi  post  pugnam  super- 
esse.  in  exemplo  PoUucis  et  Amyci,  quod  supplere  non  possum,  bracchia 
puto  scriptum  fuit.  verba  autem  Ennii,  quod  prave  dubitatur,  ad  spernunt 
usque  pertinent;  haec  enim  in  unam  sententiam  coeunt  'superant  animis 
atque  aspera  belli  (quae  quidem  perpessi  sunt)  spernunt'  h.  e.  nauci  faciunt. 

XVI  (207)  Varro  de  1.  L.  vii  41  '  apud  Ennium  «orator  .  .  .  rem».  orator 
dictus  ab  oratione;  qui  enim  verba  [orationum]  haberet  publice  adversus 
eum  quo  legabatur,  ab  oratione  orator  dictus ;  cum  res  maior,  orationi  lega- 
bantur  potissimum  qui  causam  commodissime  orare  poterant.  itaque  Ennius 
ait  «oratores  doctiloqui»  (582,  ubi  vide  adnotata).' 


205  animo  Keilius  asperrima  A.  Maius  aspera  prima  Kei- 

lius  in  mus.  Bhen.  vi  (1848)^.  375  hac  forma  proposita  atque  aspera 
prima  Munera  belli  spernunt,  postea  in  editione,  quia  f  vel  d  ante  era 
agnosci  videretur,  hac  aspera  prima  |  (sequuntur  Nec)  fera  belli  sper- 
nunt,  ah  A.  Herrmanno  recepta;  utrumque  Keilii  commentum  non  u/no 
argumento  reiectaneum ;  et  verhorum  sequuntur  nec  ipso  editorum  tes- 
timonio  constat  nihil  in  codice  apparere;  ne  de  spatio  quidem,  quoniam 
Keilius  ipse  variavit,  certum  indicium.  Mihi  verisimile  visum  est  pri- 
mum  versum  in  belli  desiisse,  a  spernunt  incepisse  alterum:  quo  posi- 
to  sic  scrihi  potest  Aut  superant  animo  atque  asperrima  volnera  belli 
Spernunt  aut  — ;  superant  animo  ut  in  Vergilii  versu  superans  ani- 
mis;  volnera  olim  conieci;  belli  volnera  sufferre  Lucretius  v  1303.  Si 
vero  fera  recte  legitur  (quod  mihi  affirmat  Plasbergius),  possis  asper- 
rima  et  effera  belli,  sed  incerta  sunt  omnia.  De  sententia  vide  quae 
Phdarchus  in  Pyrrhi  vita  21,13  post  Asculanam  quidem  pugnam  Pyr- 


38  AXNALroM  LIB.  VI 

xvn 

208  «divi  hoc  audite  parumper, 

Ut  pro  Romano  popiilo  prognariter  armis 

210  Certando  prudens  animaw  de  corpore  mitto. 

xvm 

211  Vertitur  interea  caelum  cum  ingentibus  signis. 

XIX 

212  Ut  primum  tenebris  abiectis  in(?albabat 

ANNALIUM  LIB.  VE 

I 
EXOKDiuM  scripsere  alii  rem 

214  Versibus  quos  olim  Faunei  vatesque  canebant, 

XVn  (208)  Nonius  p.  150,  6  "■  prognariter  strenue  fortiter  et  constanter. 
Plautus  Persa  [588].  Ennius  annalium  lib.  vi  ^diu  . . .  prognariter  . . .  anima 
de  c.  mitto».' 

XViil  (211)  Macrobius  Sat.  vi  1,  8  'vertitur  interea  caelum  et  ruit 
oceano  nox  (Aen.  ii  250).  Ennius  in  libro  vi  «vertitur  .  .  .  signis».' 

XIX  (212)  Achilles  Statius  ad  Catull.  63,40  '  lustravit  aethera  album : 
sic  albae  luces  a  Martiali  dicuntur  in  x  (62,  6)  «albae  leone  flammeo  calent 
luces».  et  Ennius  de  sole  [89].  et  in  sexto  «ut  primum  . . .  inalbabat  dies'».'' 
Apuleius  metam.  vii  1  in.  'ut  primum  tenebris  abiectis  dies  inalbebat 
et  candidum  solis  curriculum  cuncta  conlustrabat.'  Statii  testimonium 

failax  esse  et  Ennii  versum  ex  Apuleio  fictum  iecit  Bergkius  (opp.  i  p.  308), 
alii  crediderunt.  Conf.  ad  inc.  xlvi. 

LIB.  Vn  I  (213)  Cicero  Brut.  19,  75  'tamen  illius  quem  in  vatibus 
et  Faunis  annumerat  Ennius  beUum  Punicum  quasi  Myronis  opus  delectat. 


I.  II 


rhum  dicentem  facit  (rovq  'Pcoiiaiovg)  raig  ^'Trortg  ova  ano^uXlovrag  t6 
d^aQQEiv  aXXa  koI  Qco^rjv  xal  cpiXoviKiav  tjjr'  opy^g  ijtl  rbv  noXefiov 
TiQoaXafi^dvovrag  208  diui  lunius:  diu  209  prognarit^r  bis 

Nonius;  ideni  p.  154,  30  prognariter  audaciter.  Plautus  Persa(588) 
^age  indica  prognariter'.  Cf.Paidus  Festi p.  67,  2)i  Th.  gnarus  cum 
significet  id  quod  scius,  peritus,  tamen  invenimus  prognare  signifi- 
care  aperte.  Nonium  piito  recte  scribere  sed  falU  interpretando :  coniun- 
guntur  enim  prognariter  prudens,  ut  impie  ingratus,  inimice  infesti, 
inepte  stultus,  humane  commoda  (f/!  ann.  gymn.  Austriac.  1874  ^?.  13), 
et  in  eaparte  vis  est  sententiae  210  animam  olim  correctum:  anima 
212  indalbabat  Orta  dies  WaTcefieldus  ad  Lu<yr.  183;  cf.  Yerg.Aen. 
xn  1 1 4  spargebat  limiine  montes  Orta  dies,  quamquam  poterat  etiam 
indalbabat  Cuncta  dies  214  Faunei  ex  fauni  et  apud  Varronem 


ANNALIUM  LIB.  VH  39 

215  Cum  neque  Musarum  scopulos 

nec  dicti  studiosus  quisquam  erat  ante  hunc. 

217  Nos  ausi  reserare 

n 

218  Nec  quisquam  sophiam  sapientia  quae  perhibetur 
In  somnis  vidit  prius  quam  sam  discere  coepit. 

'^  sit  Ennius  sane  ut  est  certe  perfectior:  qui  si  illum  ut  simulat  contem- 
neret,  non  omnia  bella  persequens  primum  illud  Punicum  acerrimum  bellum 
reliquisset.  sed  ipse  dicit  cur  id  faciat:  «scripsere»  inquit  «alii  rem  vorsibus» : 
et  luculente  quidem  scripserunt  etiam  si  minus  quam  tu  polite:  nec  vero 
tibi  aliter  videri  debet,  qui  a  Naevio  vel  sumpsisti  multa,  si  fateris,  vel  si 
negas  surripuisti.'  Idem  orat.  47,157  ^nec  vero  reprehenderim  «scrii?- 
sere  alii  rem»,  et  scripsenint  esse  verius  sentio,  sed  consuetudini  auribus  in- 
dulgenti  libenter  obsequor.'  Idem  Brut.  18,  71  '  quid,  nostri  veteres  versus 
ubi  sunt,  «quos  o.  Fauni  vatesque  canebant  cum  neque  Musarum  scopulos 
nec  dicti  studiosus  quisquam  erat  ante  hunc»,  ait  ipse  de  se,  nec  mentitur 
in  gloriando.'  Idem  orat.  51, 171  'ergo  Ennio  licuit  vetera  contemnenti 
dicere  «versibus  q.  o.  Fauni  vatesque  canebant»;  mihi  de  antiquis  eodem 
modo  non  licebit?  praesertim  cum  dictui-us  non  sim  «ante  hunc»  ut  ille, 
nec  quae  sequuntur  «nos  ausi  reserare».'  Varro  de  1.  L.  vii  36  «ver- 

sibus  q.  0.  Fauni  et  vatesque  canebant».  Fauni  dei  Latinoinim,  ita  ut  et 
Faunus  et  Fauna  sit;  hos  versibus  quos  vocant  Saturnios  in  silvestribus 
locis  traditum  est  solitos  fari,  quo  fando  Faunos  dictos.  antiquos  poetas 
vates  appellabant  a  versibus  viendis.'  Ex  Varrone  Servius  Lemovic.  in  georg. 
I  11  p.  133,  4  Thil.  'sed  Varro  ad  Ciceronem  ita  ait  «dii  Latinorum  ita  ut 
Faunus  et  Fauna  sit  per  ex  (fortasse  sit  par:  eos)  versibus  quos  vocant 
Saturnios  in  silvestribus  locis  solitos  fari  futura  atque  inde  Faunos  dictos».' 
Festus  p.  476, 10  Th.  'versus  quoque  antiquissimi,  quibus  Faunus  fata 
cecinisse  hominibus  videtur,  Saturnii  appellantur,  quibus  et  a  Naevio  bellum 
Punicum  scriptum  est  et  a  multis  aliis  plura  composita  sunt.'  Ex  Varrone 
et  Festo  sua  hausit  scriptor  de  origine  gentis  Romanae  4,  5.  Cicero  de 
div.  I  50,114  ''eodem  enim  modo  multa  a  vaticinantibus  saepe  praedicta 
sunt  neque  solum  verbis  sed  etiam  «versibus  quos  olim  (quosolum  m.  pr. 
Voss.  A)  Fauni  vatesque  canebant».'  Quintilianus  ix  4, 115  'ante  enim 
carmen  ortum  est  quam  observatio  carminis ;  ideoque  illud  «Fauni  (f  aciem 
pauci)  vatesque  canebant».' 

n  (218)    Festus  p.  476,  22  Th.  'sas  Verrius  putat  significare  eas  teste 


esse  efficiendum  in  quaest.Ennian.  a.  1 852  j).  1 8  scripsi,  ut  taurei  ex  tauri 
et  effecit  Lachmannus  in  Catulli  c.  63, 10  215 — 217  De  his  versi- 

hus  ordinandis  (nam  recte  scripti  sunt  in  libris)  dixi  in  actis  acadcm.  a. 
1 886  C^  tfber  die  Annalen  des  Ennius')p.  12  sq.  218  sophiam  Sca- 

liger:  philosopliiam  Idem  grammatici  interpretamentum  quae  doc- 

trina  Latina  lingua  (nomen)  non  habet  sive  fuit  nom  habet,  quod  Plas- 


40 


ANNALIUM  LIB.  VH 


m 


PKIMOEDIA   220 
CAKTHAGINIS 


PBIMUM 

VI — XXV 


Poenos  Sarra  oriundos 
IV 

221  Poeni  suos  soliti  dis  sacrificare  puellos 

V 

222  Qualis  consiliis  quantumque  potesset  in  armis 

VI 
puNicTO    223  Appius  indixit  Karthaginiensibus  bellum. 

vn 

224  Explorant  Numidae  totum:  quatit  ungula  terram 

Ennio  qui  dicat  in  1. 1  [m]  cum  suas  magis  videatur  significare,  sicuti  eius- 
dem  1.  VII  fatendum  est  eam  significari  cum  ait  «nec  quisquam  philosophiam 
quae  doctrina  Latina  lingua  non  habet  sapientia  quae  peribetur,  in  somnis 
. . .  cgpit».'  Paulus  'sam  eam.  idem  Ennius  «ne  quisquam  philosophiam  in 
somnis  . . .  coepit».' 

III  (220)  Probus  in  georg.  ii  506  p.  53,21  Keil.  'Sarrano  dormiat 
ostro :  Tyriam  purpuram  vult  intelligi  Sarranum  ostrum.  Tyron  enim  Sarram 
appellatam  Homerus  docet,  quem  etiam  Ennius  sequitur  auctorem,  cum 
dicit  «Poenos  Sarra  oriundos».'  Cf.  290  'Poenos  Didone  oriundos'.  Et  iUud 
quoque  non  uno  loco  poni  poterat,  sed  est  indicio  Ennium  de  Sarra  vel 
Tyro  origine  Carthaginiensium  egisse. 

IV  (221)  Festus  p.  324, 17  Th.  'pueUi  per  deminutionem  a  pueris 
dicti  sunt.  itaque  et  Ennius  ait  «pgnisoUtis  uos  s.  pueUos».'  Paulus  'pueUi 
pueri  per  deminutionem.  Ennius  «Poeni  solitisuos  s.  p.».'  Nonius  p.  158, 
20  'pueUos  pueros.  Varro  . .  LuciUus  . .  Lucretius  .  .  Ennius  «suos  divis  s.p.».' 

Cf.  lustinus  xviii  6, 12;  xix  1,  10.  Orosius  iv  6,  3. 

V  (222)  Orosius  iv  6,  21  (ex  lustino  xxi  6, 1)  'post  haec  Carthaginienses 
cum  Tyrum  urbem  auctorem  originis  suae  ab  Alexandro  magno  captam 
eversamque  didicissent,  timentes  transitum  eius  in  Africam  futurum,  Ha- 
milcarem  quendam  cognomento  Rhodanum  virum  facundia  soUertiaque  prae- 
cipuum  ad  perscnitandos  Alexandri  actus  direxerunt'  eqs.  In  cod.  Orosii 
SangaU.  621  saec.  x  manu  Ekkehartiiv  ad  sollertia  . . .  direxerunt  ad- 
scripta  sunt  'Ennius.  «QuaUs  csiUis.  qntuq,  potesset  in  armjS».'  Ex  his 
duobus  testimoniis  (rv  et  v)  maxime  perspicuum  fit  Ennium  quoque,  ut  Livius 
(perioch.  ex  Ub.  xvi)  et  lustinus  (xviii  3),  de  origine  Carthaginis  initio  belU 
Punici  verba  fecisse. 

VI  (223)  Cicero  de  inv.  1 19, 27  'historia  est  gesta  res  ab  aetatis  nostrae 
memoria remota, quod genus «Appius i. Karthaginiensibus  (cartaginensi- 
bus  pauci)  beUum».'  Ennii  versum  editor  Lipsiensis  a.  1825  agnovit. 

Vn  (224)  Macrobius  Sat.  vi  1, 22  '  quadrupedante  putrem  sonitu  quatit 


hergio  placuit  conl.  Senecae  epist.  89,  7,  ab  Ennii  verhis  segregavit 
peribetur;  cf.  Lachmarmus  ad  Lucr.  m  597  221  suos  soUti  dis 

scripsi  dis  soliti  sos  Hugius  224  totum  tenui;  inteUigitur  campum 

Explorant  Numidae  totum 


ANNALIUM  LIB.  VH  41 

vm 

225  Mulserat  huc  navem  conpulsam  fluctibus  pontus 

IX 
22Q  Et  melior  navis  quam  quae  stlataria  portat 

X 

227  tonms  ante  tenentes 

Parerent,  observarent,  portisculus  signum 
Cum  dare  coepisset 

XI 

230  «Poste  recumbite  vestraque  pectora  pellite  tonsis. 

xn 

231  Pone  petunt:  exim  referunt  ad  pectora  tonsas. 


ungula  campum  (Aen.  viii  596).  Ennius  in  vi  (vii  Cuperus)  «explorant  Nu- 
midae  (ita  Salisb.  humidg  vel  umidae  ceteri)  totum  (tota  Par.)  q.  u.  ter- 
ram».  idem  in  vm  [vi].  idem  in  xvii  [i].' 

"VTU  (225)  Priscianus  ix  p.  486,  13  H.  'mulgeo  quoque  mulsi  facit, 
quamvis  differentiae  causa  quidam  mulxi  protulenint,  quia  mulceo  quoque 
mulsi  facit.  sed  Virgilius  in  iii  georgicon  [400].  Ennius  in  vii  annalium 
«mulserat  h.  navem  (navim  pauci)  .  . .  pontus».'  Mulserat  Ennii  ad 

mulcendum  h.  e.  leniter  movendum  referri  oportet,  neque  obstat  conpul- 
sam.  Cf.  Wakefieldus  ad  Lucr.  iv  139. 

IX  (226)  Ad  luvenalis  sat.  7, 134  'Tyrio  stlattaria  purpura  fllo'  haec 
adnotat  G.  Valla '  stlataria.  Probus  exponit  iUecebrosa.  Ennius  «et . . .  portat» 
i.  multisonalis  quae  dicitur  vulgo  batalaria.' 

X  (227)  Nonius  p.  151,  24  'portisculus  proprie  est  hortator  remigum, 
id  est  qui  eam  perticam  tenet,  quae  portisculus  dicitur,  qua  et  cursum  et  ex- 
hortamenta  moderatur.  Plautus  asinaria  [518].  Ennius  lib.  viii  (vii  Merula) 
annalium  «tusante  tenentes  .  .  .  coepisset».'  Conf.  Servius  inAen.  vll4 
(prima  pares  ineunt  gravibus  certamina  remis)  'prima  certamina:  Punico 
bello  primum  naumachias  ad  exercitium  instituere  Romani  [coeperunt],post- 
quam  probarunt  gentes  (Carthaginienses  Hagenus)  etiam  navali  certa- 
mine  plurimum  posse:  ad  quam  rem  in  hoc  certamine  plurimum  adludit 
poeta.'  Dicit,  puto,  Ennii  narrationem,  ut  ii  fr.  xviii.  Ceterum  conf.  ann. 
lib.  inc.  xvii — xxiv. 

XI.  XH  (230.  231)  Festus  p.  538,  34  Th.  'tonsam  Ennius  significat 
remum,  quod  quasi  tondeatur  ferro,  cum  ait  1.  vii  «postere  cumbite  . . .  ton- 
sis».  item  «pone  p.  exitn  . .  .  tonsas»  et  in  nasota  [var.  27].'  Paulus  'tonsa 
remus,  quod  quasi  tondeatur  ferro.  Ennius  «pone  p.  exim  .  . .  tonsas».' 


227  tonsas  ante  Colwnma  tonsam  ante  Scaliger:  tusante 
Cf.  230.  231 


42  ANNALIUM  LIB.  VH 

xm 

232  Denique  vi  magna  quadrupes  eques  atque  elephanti 

Proiciunt  sese 

XIV 
234  Haece  locutus  vocat,  quocum  bene  saepe  libenter 

Mensam  sermonesque  suos  rerumque  suarum 

XTTT  (232)  Gellius  xviii  5,2  'luliano  nuntiatur  avayvdaatriv  quendam 
.  . .  Ennii  annales  legere  ad  populum  in  theatro  ...  *  quem  cum  iam  inter 
ingentes  clamores  legentem  invenissemus,  legebat  autem  librum  ex  annali- 
bus  Ennii  septimum,  hos  eum  primum  versus  perperam  pronuntiantem 
audivimus  «denique  .  . .  equus  (ecus  pauci)  atque  . . .  sese»  neque  multis 
postea  versibus  additis  celebrantibus  eum  laudantibusque  omnibus  discessit. 
^  tum  lulianus  egrediens  e  theatro  quid  vobis  inquit  de  hoc  anagnosta  et 
de  quadrupede  equo  videtur?  sic  enim  profecto  legit  «denique  .  .  .  equus 
(ecus  pauci)  atque  . . .  sese».  ^  ecquid  putatis,  si  magistrum  praelectoremque 
habuisset  alicuius  aeris,  quadrupes  equus  dicturum  fuisse,  ac  non  quadrupes 
eques  ?  quod  ab  Ennio  ita  scriptum  relictumque  esse  nemo  unus  litterarum 

veterum  diligens  dubitavit ^ '  sed  enim  contentus  inquit  ego  his  non 

fui  et  ut  non  turbidae  fidei  nec  ambiguae,  sed  ut  purae  liquentisque  esset, 
equusne  an  eques  scriptum  Ennius  reliquisset,  librum  summae  atque  reve- 
rendae  vetustatis,  quem  fere  constabat  Lampadionis  manu  emendatum, 
studio  pretioque  multo  unius  versus  inspiciendi  gratia  conduxi  et  eques, 
non  equus,  scriptum  in  eo  versu  inveni.'  Nonius  p.  106,30  'equitem  pro 
equo  Virgilius  georgicorum  lib.  iii  [116].  Ennius  annali  lib.  vii  «an  non 
quadrupedes  equites».'  (ac  non  Rothius;  sumpta  enim  haec  a  festinante 
Nonio  ex  GeUii  verbis  supra  scriptis  ^  ac  non  quadrupes  eques ' ;  quo  de  dixi 
quaest.  Enn.  a.  1852  p.  11).  Macrobius  Sat.  vi  9,  9  'omnes  antiqui  scrip- 
tores  ut  hominem  equo  insidentem,  ita  et  equum  cum  portaret  hominem 
equitem  vocaverunt  et  equitare  non  hominem  tantum  sed  equum  quoque 
dixerunt.  ^"  Ennius  libro  annalium  septimo  ait  «denique  . . .  eques  atque  . . . 
sese».  numquid  dubium  est  quin  equitem  in  hoc  loco  ipsum  equum  dixerit 
cum  addidisset  illi  epitheton  quadrupes.'  Servius  Vatic.  in  georg.  iii  116 
p.  286, 15  Thil.  ^et  aliter:  hic  equitem  sine  dubio  equum  dicit,  maxime  cum 
inferat  insultare  solo.  Ennius  annalium  septimo  «denique  .  .  .  eques  atque  .  . . 
sese».'  De  hac  equitis  significatione  WoelfiFlinus  agit  arch.  lexicogr.  x 
p.  286 ;  alii  aliter  velut  Haverfieldus  Class.  Rev.  xiii  (1899)  p.  305. 

XIV  (234)  GeUius  xii  4, 1 '  descriptum  definitumque  est  a  Quinto  Ennio 
in  annaH  septimo  graphice  admodum  sciteque  sub  historia  Gemini  ServUi 
viri  nobiUs  quo  ingenio  qua  comitate  qua  modestia  qua  fide  qua  linguae 
parsimonia  qua  loquendi  oportunitate  quanta  rerum  antiquarum  morumque 
veterum  ac  novorum  scientia  quantaque  servandi  tuendique  secreti  reUgione 
quaUbus  denique  ad  minuendas  vitae  molestias  fomentis  levamentis  solaciis 


234  Haece  locutus  corr.  pauc.  quocuin  pauci  quodcum  libri 

plerique;  cui  mero  scribendi  errori  nihil  tributum  oportuit       bene  saepe ; 
cf.  ad  I  fr.  XXV 


ANNALIUM  LIB.  VH  43 

236  Comiter  impertit  magnam  cum  lassus  diei 

Partem  fuisset  de  summis  rebus  regundis 

Consilio  indu  foro  lato  sanctoque  senatu, 

Cui  res  audacter  magnas  parvasque  iocumque 
240  Eloqueretur  et  cuncta  malaque  et  bona  dictu 

Evomeret  si  qui  vellet  tutoque  locaret, 
242  Quocum  multa  volup  [gaudia]  clamque  palamque, 

Ingenium  cui  nulla  malum  sententia  suadet 

amicum  esse  conveniat  hominis  genere  et  fortuna  superioris ^  «Jiaec  elocu- 

tus  (234:) . . .  compellat  Servilius  sic  (251)».  ^  L.  Aelium  Stilonem  dicere  solitum 
ferunt  Q.  Ennium  de  semet  ipso  haec  scripsisse  picturamque  istam  morum 
et  ingenii  ipsius  Q.  Ennii  factam  esse.'  Quam  creduli  fuerint  aut  arguti 
vel  Varronis  aetate  prisconim  poetarum  intei-pretes  cum  multa  indicio  sunt 
tum  haec  de  Ennii  pictura  ab  ipso  facta  opinatio  Aelii  Stilonis :  cui  compar 
et  comparabilis  est  Doederlini  hariolatio  de  puero  Horatii  speciem  prae 
se  ferente  in  epistola  ad  Floram  (ii  2). 


236  Congeriem  partit  temptavi  olim  etpostme  similiter  alii;  sed 
explananda  magis  quam  emendanda  oratio  videtur  quae  sensim  a  coepto 
itinere  deflectit:  hoc  voluit  opinor  quocum  mensam  sermonesque  suos 
partiri  solet  (quicum  partiri  curas  Aen.  xi  822)  et  cui  rerum  suarum 
comiter  impertit;  genetivus  iste  partitivus  qui  apud  Graecos  multa  fia- 
het  similia  sed  sive  is  Graecus  est  sive  Latinus  non  videtur  repudian- 
dus:  de  qus  genere  nuper  nonnulla  Fr.  Leo  quaest.  Plaut.  p.  92 
237  recundis  Bern.  Par.  regendis  Thuan.  Urs.  fecundis  Voss.  mai. 
240  et  cuncta  malaque  et  bona  vel  et  cuncta  malusq;  (cunctam  aliisq;) 
et  bona  lihri;  in  quibus  peccatum  esse  duplex  vitium  (eloqueretur  et 
cuncta  mala)  fidem  facit;  el.  et  haud  cunctans  m.  BergMus,  el.  nec 
cunctans  m.  Fr.  Marxius;  ego  putdbam  el.  et  imose  malaque  et  bona 
dictu;  quam  vocem  Nonius  testatur  p.  183,20  unose  simul.  Pacuvius 
Iliona  (213  B.)  'occidisti,  ut  multa  paucis  verba  unose  obnuntiem'; 
cf.  unose  simul  C.  Gl.  L.  y  p.  648,  44;  et  Lucretius  scrihit  iv  262  non 
privam  quamque  solemus  particulam  venti  sentire  et  frigoris  eius  sed 
magis  unorsum  (^sive  unvorsum);  cf.  quae  Lachmannus  ad  h.  l.,  ego  in 
Herm.  xiip.  400  scripsimus.,  novissime  Birtus  mus.  Rhen.  1,1  p.  252  n. 
et  Leo  ad  mostell.  607  242  Quicum  Voss.  min.  volup  gau- 

dia  Voss.  min.  Christ.  Pet.  Magl.  volup  .  .  gaudia  Bern.  voluptas  gau- 
dia  TJiuan.  Urs.  voluptate  gaudia  Paris.  quae  mihi  videntur  persuadere 
et  volup  verum  esse  et  gaudia  prave  interpretamenti  loco  adscriptum: 
coniicieham  multa  volup  sibi  fecit.  Cf.  Nonius  p.  187,  5  volup  pro  vo- 
luptate.  Plautus  asinaria  (942)  'si  .  .  quid  .  .  suo  animo  fecit  volup', 
sed  Plauti  libri  voluptatis;  Casin.  784  facite  vestro  animo  volup 

243  Ingenium;  cf.  Horatius  ep.  n  2,  81  suasset  proponeham 


44  *       AimALiuM  LiB.  vn 

244  Ut  faceret  facinus,  levis,  haud  malus,  doctus,  fidelis, 
Suavis  homo,  facundus,  suo  contentus,  beatus, 
Scitus,  secunda  loquens  in  tempore,  commodus,  verbum 

247  FaMGmn,  multa  tenens,  antiqua  sepulta  vetustas 

Quae  facit;  et  mores  veteresque  novosque  tenentem, 
Multorum  veterum  leges  divumque  hominumque, 

250  Prudentem,  qui  dicta  loquive  tacereve  posset, 
Hunc  inter  pugnas  Servilius  sic  conpellat. 

XV 

252  Alter  nare  cupit:  alter  pugnare  paratust. 

XVI 

253  Deducunt  habiles  gladios  filo  gracilento. 


XV  (252)  Festus  p.  170,  28  Th.  'nare  a  nave  ductum  Comificius  ait, 
quod  aqua  feratur  natans  ut  (n)avis.  Ennius  1.  vii  «alter . . .  parafr-  (h.  e. 
paratust)».' 

XVI  (253)  Nonius  p.  116,  7  'gracilitudo  et  gracilens  pro  gracilis,  et 
gracilentum  pro  gracili,  et  gracilium  pro  graeilitas.  Accius  [88  R.].  Ennius. 
lib.  VII  «deducunt .  .  .  gracilento».' 


Herm.  xnp.  253  244  haut  vel  haud  plerique  aut  Voss.  min. 

247  Pauciun  Turnebus:  paucorum  247  sqq.  Quae  facit  pro  veris 

haheo  et  sic  interpretor  multa  quae  vetustas  facit  antiqua  et  sepulta 
(cf.  Herm.  l.  c);  loquitur  ut  Cicero  de  legg.  ra  9,  20  quae  iam  prisca  vi- 
dentur  propter  vetustatem,  et  Seneca  (ad  Helv.  7, 8)  ut  antiquiora,  quae 
vetustas  obduxit,  transeam,  multique  dlii.  Cf.  Festus  j).  274,  5  Th. 

intermortua  iam  et  sepulta  verba  Proxime  qui  insequuntur  accusativi 
et  mores  v.  n.  tenentem,  leges  d.  h.,  Prudentem  qui  1.  t.  posset,  utrum 
ad  Hunc  (251)  relati  interruptam  orationem  indicent  vel  potius  poetam 
nunc  tandem  multis  interiectis  ad  initium  redire  ut  ita  dicat  haec  locutus 
vocat  eum  quociun  vivere  solet,  qui  est  homo  tot  et  taliimi  virtutum, 
et  (248)  mores  v.  n.  tenentem,  prudentem  qui  1.  t.  posset,  hunc  com- 
pellat,  an  peccatum  sit  in  his  sive  Gellii  sive  eius  scribarum  culpa,  velut 
de  defectu  cogitaruMt,  post  paucorum  (247)  Havetus  {Revue  de  philol. 
niSyS p.gt  totum  fragmentum  cum  cura  pcrsecutus),  ante  tenentem 
(248)  BergJcius,  ego  tenens  res  Multorum  (248)  et  Prudenter  qui  (250) 
proposui,  res  est  ambigua  admodum  250  loquive  tacereque  lihri 

plerique  251  inter  pugnas  h.  e.  inter  pugnandum,  ut  inter  proelia, 

media  inter  proeUa,  similia  saepe  Servilius  sic  compellat  cum  Fr. 

Bousa  Lachmannus  ad  Lucr.  vi  1067:  conpellat  servilius  sic 
Cf.  ad  ^y  253  Deducunt  procudendo  ut  videtur  (mucronum  duci 


ANNALIUM  LIB.  VU  45 

xvn 

254  legio  reddit  muramque  ruinas, 

Mox  auferre  domos  populi  rumore  secundo 

xvm 

256  Dum  censent  terrere  minis,  hortantur  ihei  sos. 

XIX 

257  «Fortibus  est  fortuna  viris  data 

XX 

258  «Non  semper  vestra  evertit:  nunc  luppiter  hac  stat. 

XXI 

259  «quianam  dictis  nostris  sententia  flexa  est? 

XXII 

260  Sulphureas  posuit  spiramina  Naris  ad  undas. 

XVn  (254)  Nonius  p.  385, 15  'rumor  favor  auxiliatio.  Virgilius  lib.  viii 
[90j . . .  Ennius  annali  lib.  vii  «legio  redditu  rumore  ruinas  mox  .  .  .  secundo».' 

XVni  (256)  Festus  p.  428,  15  Th.  ''sos  pro  eos  antiqui  dicebant,  ut 
Ennius  1.  i  [xvii]  et  1.  iii  [v].  1.  vii  «dum  .  .  .  hortantur  he  sos».  1.  xi  [ii].' 

XIX  (257)  Macrobius  Sat.  vi  1,  62  audentes  fortuna  iuvat  (Aen.  x  284). 
Ennius  in  septimo  «fortibus  .  .  .  data».' 

XX  (258)  Macrobius  Sat.  vi  1, 19  '  ne  qua  meis  dictis  esto  mora :  luppiter 
hac  stat  (Aen.  xii  565).  Ennius  in  vii  «non  s.  vesti*a  (nostra  Salisb.)  ever- 
tit  . .  .  stat».' 

XXI  (259)  Festus  p.  340,  30  Th.  'quianam  pro  quare  et  cur  poaitum 
est  apud  antiquos  ut  Naevium  . . .  et  Ennium  in  1.  vii  «quianam  . . .  f .  est».' 
Faulus  'quianam  pro  quare  et  cur  ponitur.  Ennius  «quianam .  .  .  f.  est».' 
Cf.  127. 

XXn  (260)  Priscianus  vi  p.  223, 4  H.  '  Nar  quoque  Naris  monosyllabum 

fastigia  procudendo  Lucretius  v  1265),  quamquam  etiam  hostis  gladio 
deducto  invaderet  dicehat  Gellius  v  9, 2 .  De  filo  Lachmawnus  ad  Lucr.  v 
571.  Ceterum  Gallorum  fiaxatQug  Plutarchus  scriUt  in  Camillo  41,5 
xbv  siSriQOv  ^iaXaiibv  Y.ai  IsTtt&g  iXriXafisvov  hdbuisse  254  reddit 

murumque  scripsi  h.  e.  redditurumQUE,  irnde  apparet  qui  nata  sit  lihro- 
rum  scriptura  redditu  rumore;  reddit  urbemque  iam  RihhecMus.  Tota 
sententia  fuit  fortasse  tum  turrem  legio  reddit  murimique  ruinas,  mox 
auferre  domos  p.  r.  s.  iussi.  Vide  quae  scripsi  et  attuli  in  relat.  acad.  a. 
1888^9.48  2b^  ^hiLindemannus^beiO.Muellerus-.he  258  Ma- 
lim  nostra  evertet  259  heu,  quianam  tanti  cinxerunt  aethera  nimbi 
in  diversa  sententia  Vergilius  Aen.  v  13,  unde  heu  addiEnnii  versui  ius- 
seru/nt;  eadem  sententia  idem  x  6  caelicolae  magni,  quianam  sententia 
vobis  versa  retro  260  spiramina  naris  BergMus  opp.  ip.  311,  qui 


46  ANNALIUM  LIB.  VH 

xxm 

261  Russescunt  frundes 

XXIV 

262  longique  cupressi 
Stant  rectis  foliis  et  amaro  corpore  buxum 

XXV 
264  Fici  dulciferae  lactantes  ubere  toto 


ANNALIUM  LIB.  VIII 

I 
HANNiBALi-  ^^^  Poeni  stipendia  pendunt 

CUM 

I — XXV 

similiter  producit  a  in  genetivo  et  est  proprium  fluvii.  nam  si  nasum  velimus 
significare,  haec  naris  huius  naris  similem  genetivo  nominativum  proferi- 
mus,  sicut  Ovidius  in  iii  metam.  (675)  «panda  naris  erat»  .  .  .  Lucanus  in  ii 
(183)  genetivum  protulit  «hic  aures,  alius  spiramina  naris  aduncae  am- 
putat»  .  . .  et  sciendum  quod  par  et  Nar  producitur  in  nominativo,  ut  .  .  . 
Virgilius  in  vii  (517)  «sulphurea  Nar  albus  aqua»  sed  Nar  servavit  a  pro- 
ductam  etiam  in  obliquis.  Ennius  in  vii  annalium  «sulphureas  (solphu- 
reas,  solphoreas,  sulporeas)  p.  s.  Naris  ad  undas».' 

XXm  (261)  Charisius  i  p.  130,29  K.  '"fnis,  haec  frus,  quia  sic  ab 
Ennio  est  declinatum  annalium  libro  vii  «russescunt  frundes»,  non  frondes.' 

XXIV  (262)  Servius  Vatic.  in  georg.  ii  449  p.  260,  20  Thil.  'buxum 
lignum  non  arborem  dixit,  quamvis  Ennii  exemplo  et  arborem  potuerit  dicere 
neutro  genere.  ille  enim  sic  in  septimo  «longique  . . .  sectis  f.  et  amore  c.  b.».' 

XXV  (264)  Charisius  i  p.  128,  31  K.  ''fici  Ennius  «fici .  .  .  toto».  Luci- 
lius  (1128  L.)  «fici»  inquit  «comeduntur  et  uvae».'  Cf.  Capri  orthogra- 
phia  G.  L.  K.  vii  p.  98,  2  'lactens  lacte  abundans  ut  «lactentes  ficus».' 

LIB.  Vin  I  (265)  Varro  de  L  L.  v  182  'milites  stipendiarii  (sic  exc. 
Victor.  stipendii  ceteri)  ideo  quod  eam  stipem  pendebant;  ab  eo  etiam 
Ennius  scribit  «Poeni  st.  pendunt».' 


Priscianum  errasse  sihi  persuasif,  et  Ennium  non  sulphureas  Naris  un- 
das,  ut  Vergilius  sulphurea  Nar  albus  aqua,  sed  ad  sulphureas  undas 
posuit  spiramina  naris  dixisse,  ut  Lucanus  spiramina  naris  aduncae,  ille 
quidem  sine  obscuritate  ulla,  Ennius  si  sensit  quod  BergMus  voluit  cum 
insigni  amhiguitate,  ut  mirum  non  sit  post  Prisdanum  doctos  omnes  fal- 
sos  esse         263  rectis  f.  et  amaro  Ursinus:  sectis  f.  et  amore 


ANNALIUM  LIB.  Vm  47 

n 
266  postquam  Discordia  taetra 

Belli  ferratos  postes  portasque  refregit, 

m 

268  Pellitur  e  medio  sapientia,  vi  geritur  res, 

Spemitur  orator  bonus,  horridus  miles  amatur. 

270  Haut  doctis  dictis  certantes  nec  maledictis 
Miscent  inter  sese  inimicitiam  agitantes, 

272  Non  ex  iure  manum  consertum,  sed  magis  ferro 
Rem  repetunt  regnumque  petunt,  vadunt  solida  vi. 

n  (266)  Servius  in  Aen.  vii  622  'rupit  Saturnia  postes:  acyrologiam 
fecit  commutando  Ennii  versum.  nam  ille  ait  «belli  . . .  refregit».'  Hora- 
tius  sat.  I  4,  60  '  non  ut  si  solvas  «postquam  Discordia  taetra  belli  feiTatos 
postes  portasque  refregit»  invenias  etiam  disiecti  membra  poetae.'  Por- 
phyrio  in  h.  l.  'est  sensus:  si  dissolvas  versus  vel  meos  vel  Lucilii,  non 
eadem  verba  invenies  quae  sunt  (in)  Ennianis  versibus  (sic  haec  nunc 
eduntur,  vix  recte:  nam  inepta  sunt)  qui  magno  scilicet  spiritu  et  verbis 
altioribus  compositi  sunt,  velut  hi  sunt  «postquam  .  .  .  refregit».'  Acro  ibid. 
'non  ut  si  solvas:  id  est  non  ita  invenies  quemadmodum  si  solvas  versus 
Ennii  aut  Pacuvii,  qui  etiam  soluti  altitudinem  et  tumorem  obtinent  poematis, 
cuius  est  «ferratos  . . .  refregit»  . .  .  postquam  Discordia  tetra:  et  hic  et  se- 
quens  Ennii.' 

in  (268)  Gellius  xx  10, 1  'ex  iure  manum  consertum  verba  sunt  ex 
antiquis  actionibus  . .  .  '  ex  Ennio  ergo  inquam  est  magister  quod  quaero; 
Ennius  enim  verbis  hisce  usus  est.  * . .  .  tum  ego  hos  versus  ex  octavo  annali 
absentes  dixi,  nam  forte  eos  tamquam  insigniter  praeter  alios  factos  memi- 
neram  «peUitur  . . .  vi  geritur  res  spernitu/r  (269)  . . .  (272)  manu  (manum 

270  sed  Columna  prave;  cf.  Cic.  in  Anton.  xiv  3, 7  quae  sunt  urba- 
narimi  maledicta  litium,  non  inustae  belli  interaecivi  notae;  Livius  v 
8,  1 3  acta  in  senatu  res  est  certatumque  inter  coUegas  maledictis 

271  inimicitias  vulgdbaiur  olim,  et  licet  dubitare;  nam  et  melius  dicitur 
inimicitias  agitantes,  ut  nostras  inimicitias  ipsi  inter  nos  geramus  Cic. 
pro  Balho  27,  60;  inimicitias  gessit  cum  Caesare:  nemo  amicitiam  eius 
extimuit  Seneca  de  ira  iii  2^.^  6,  nec  deterius  miscent  i.  s.  inimicitias,  ut 
miscere  proelia,  miscere  pugnas,  miscere  certamina  Livius  Siliusque  et 
aUi  272  Ista  iuris  formula  Varro  utitur  de  l.  X.  vi  64  sic  conserere 
manu  (^Flor.)  dicimur  cum  hoste  (sed  Festus  p.  148, 1 1  TJi.  per  eos  dies 
non  cum  hoste  manus  conserebant) ;  sic  ex  iure  manu  consertum  vo- 
care;  Cicero  pro  Mur.  12,  26  ego  te  ex  iure  manu  consertum  voco  .  . 
tu  me  ex  iure  manu  consertum  vocasti  (libri  bis  manu) ;  de  orat.  i  i  o, 
4 1  te  ex  iure  manu  (pauci  manmn)  consertum  vocarent.  Sed  haud  dubie 
verum  est  manum  consertum,  et  Ennius  cum  deberet  non  ex  iure  manum 
consertum  vocant  sed  ferro  rem  repetunt,  u/no  verbo  defunctus  est 


48  ANNALIUM  LIB.  Vm 

IV 
274  at  non  sic  dubius  fuit  hostis 

Aeacida  BurmB 

V 
puGNA      276  Marsa  manus,  Peligna  coliors,  Festina  virum  vis 

CANNENSIS  '  °  ' 

V — XX 

Pet.)c. se(ima^ise?*roremrepetunt(petunt)...8olida  vi  (273)».^cum(solita 

uicum)lios  ego  versus  Ennianos  dixissem ®  institutum  est . . .  ut  litigantes 

non  in  iure  apud  praetorem  manum  consererent,  sed  ex  iure  manu  (sic  codd.) 
consertum  vocarent  .  .  .  ^**  idcirco  Ennius  significare  volens  bellum  non  ut 
ad  praetorem  solitum  est  legitimis  actionibus  neque  ex  iure  manum  (manu 
pauci)  consertum  sed  bello  ferroque  et  vera  vi  atque  solida  vadi  (quod 
libri)  videtur  dixisse,  conferens  vim  illam  civilem  et  festucariam  quae  verbo 
diceretur  non  quae  manu  fieret  cum  vi  bellica  et  cruenta.'  Lactantius 
div.  inst.  v  1,  5  Misceptatione  sublata  «pellitur . .  .  sapientia  (sapientiae 
Put.)  vi  (cui  Bon.)  geritur  res  (res  om.  Vat.)»  ut  ait  Ennius.'  Cicero  ad 
fam.  VII  13,  2  'tantum  metuo,  ne  artificium  tuum  tibi  parum  prosit.  nam, 
ut  audio,  istic  «non  ex  iure  manum  c.  sed  niagis  ferro  rem  repetunt».' 
Idem  pro  Murena  14,  30  'etenim,  ut  ait  ingeniosus  poeta  et  auctor  valde 
bonus,  proeliis  promulgatis  (quae  Ciceronis  sunt,  non  Ennii)  «pellitur  (tol- 
litur  codd.  Lag.)  e  medio»  non  solum  ista  vestra  verbosa  simulatio  pru- 
dentiae  sed  etiam  ipsa  illa  domina  rerum  «sapientia:  videtur  respuitur 
(Helmst.  videtur  respui  spernitur  vel  videtur  r.  p.  spernitur  vel 
videtur  resperni  ceteri)  orator»  non  solum  odiosus  in  dicendo  ac  loquax, 
venim  etiam  «bonus:  honridus  miles  amatur».  vestrum  vero  studium  totum 
iacet:  «non  ex  iure  »mwttm(manu  quidam)  consertum  sed  ferro^  inquit 
«rem  repetunt».' 

IV  (274)  Orosius  iv  14,  3  de  Hannibale  'odio  Romani  nominis  quod 
patri  Hamilcari  cum  esset  novem  annos  natus  fidelissime  alias  infidelissi- 
mus  ante  aras  iuraverat  P.  Comelio  Scipione  et  Ti.  Sempronio  Longo  coss.' 
eqs.  Supra  haec  verba  '  infidelissimus  .  .  .  et  publio  (pro  Ti.)'  in  cod.  Orosii 
Sangall.  621  saec.  x  teste  Zangemeistero  manu  non  Ekkeharti  iv  sed  alius 
scriptoris  paulo  prioris  haec  scripta  sunt  'in  bello  dic,  in  q  erat  infidus. 
animo  longe  leviori  qa  pyrrus.  De  q  Ennius.  «At  n  sic  dubius  fuit  hostis 
eacida  phyrrus».' 

V  (276)  Charisius  iv  p.  282,  6  K.  'schesis  onomaton  est  cum  in  textu 
plures  antonomasiae  ponuntur,  ut  «marsa  m.  p.  c.  festina\rum  vis».'  Dio- 
medes  ii  p.  446,  26  K.  '  schesis  onomaton  est  cum  singulis  nominibus  epi- 
theta  coniuncta  sunt,  ut  «marsa  m.  p.  c.  festina  virumvis  (Par.  A;  festina- 
vimus  vis  Mon.  festina  virum  Par.  B)».'  Donatus  art.  gr.  G.  L.  K.  iv 
p.  398, 19  '  schesis  onomaton  est  multitudo  nominum  coniunctorum  quodam 


274  sq.  Fortasse  unus  fuit  versus  in  liunc  modum  compositus  At 
non  sic  dubius  Pyrrhus  fuit  Aeacida  hostis,  quemadm^dumValmaggium 
quoque  Bollett.  iv  (1898)  ^3.259  coniectare  video,  nisi  quod  Burrus  dirus 

De  nominis  scriptura  vide  ad  lyS  Synaloepham  vindicaverit 
78  auspicio  augurioque  cf  238  276  Vestina  lanus  Dousa:  festina 


ANNALIUM  LIB.  Vm  49 

VI 

277  Consequitur.  summo  sonitu  quatit  ungula  terram. 

vn 

278  «praecox  pugna  est 

vin 

279  «Certare  abnueo:  metuo  legionibus  labem. 

IX 

280  «Hostem  qui  feriet  mihi  erit  Carthaginiensis 
Quisquis  erit;  cuiatis  siet 

X 
282  lamque  fere  pulvis  ad  caelum  vasta  videtur 

habitu  copulandi,  ut  «marsa  m.  p.  c.  festina  virum  vis».'  Explan.  in  Donat. 
e  cod.  Lavant.  G.  L.  K.  iv  p.  565  '  de  scematibus  ....  Enni  versus :  omnes 
partes  orationis  quibus  versus  compositus  est  nomina  sunt,  nuUa  alia  inter- 
posita.  eiusdem  Enni  versus  est  [109].'  Enni  versum  qui  dicitur  sed  non 
affertur  Donatus  persuadet  non  esse  nisi  ''marsa  .  .  .  vis'.  Pompeius 

comment.  G.  L.  K.  v  p.  303,  21  'faciebant  versum  in  quo  versu  non  invenies 
nisi  omnia  nomina,  ut  «magna  m.  p.  c.  fesUna  virum  vis».'  et  sic  postea 
eadem  singillatim  relata. 

VI  (277)  Macrobius  Sat.  vi  1, 22  "■  quadrupedante  putrem  sonitu  quatit 
ungula  campum  (Aen.  viii  596).  Ennius  in  vi  [224].  idem  (idem  om.  Par.)  in 
viii «consequitur  (cum  sequitur  pauci)summo  . . .  terram».  ideminxvii  [i].' 

Vn  (278)  Nonius  p.  150, 16  ''praecox  et  praecoca,  quod  est  inmatura. 
Ennius  annali  lib.  viii  «praecox  p.  est».'  Cf.  idem  p.  156,  31  'praecox  id  est 
praecoqua.' 

Vni  (279)  Diomedes  i  p.  382, 11  K.  'apud  veteres  et  abnueo  dictum  an- 
notamus,  ut  Ennius  octavo  annalium  «certare  .  .  .  labem».'  Schol.  Veron. 

in  Aen.  x  8  p.  102  Keil.  ii  p.  27  Hen-m.  '(Abnueram:  E)nnius  anna(lium) 

haec  abnu — '  Lunulis  inclusa  unius  A.  Mai  fide  constant;  omnino  haecine  ad 
hunc  locum  pertineant  an  ad  alium  valde  incertum. 

IX  (280)  Cicero  pro  Balbo  22, 51  '  neque  enim  ille  summus  poeta  noster 
Hannibalis  illam  magis  cohortationem  quam  communem  imperatoriam  vo- 
luit  esse  «hostem  qui  feriet  erit»  inquit  «mihi  (sic  Par.  olim  inquit  mihi 
erit  vulgabatur)  Carthaginiensis  quisquis  erit  cuiatissiet  (sic  Par.  civatis 
sietWolf.  civitatis  siet  Gembl.  Erf.)».id(immo  ita)  habent  hocleve (scil. 
quaerere  cuiatis  quis  sit)  et  semper  habuerunt.' 

X  (282)  Nonius  p.  217,  11  '^  pulvis  generis  masculini  ut  saepe.  feminini 
Ennius  lib.  viii  annalium  «iamque  .  .  .  videtur».  idem  lib.  viiii  [x].' 


278  praecoca  qui  Ennio  adscribv/nt  Noniiim  falso  interpretantur, 
qui  utroque  loco  et  ormtbus  exempUs  docet  praecox  et  femininis  adhi- 
heri  Cf.  quae  dixi  in  actis  acad.  a.  1 886  ('  tjber  die  Annalen  des  En- 
nius^)  p.i4  281  cuiatis  siet  scil.  non  anxius  quaero;  mutatum  enim 
tcmpus  et  modus  indicant  illa  a  sua  sententia  pendere  Ciceroni  omissa 

Ennitjs  ed.  Vahlen.  4 


50  ANNALIUM  LIB.  Vm 

XI 

283  Amplius  exaugere  obstipo  lumme  solis 

xn 

284  Hastati  spargunt  hastas,  fit  ferreus  imber. 

xm 

285  Densantur  campis  horrentia  tela  virorum. 

XIV 

286  Is  pemas  succidit  iniqua  superbia  Poeni 

XV 
In  Ennio  inducitur  luppiter  promittens  Romanis  excidium  Cartliaginis. 

XVI 

287  «multa  dies  in  bello  conficit  unus: 

288  Et  rursus  multae  fortunae  forte  recumbunt: 
Haudquaquam  quemquam  semper  fortuna  secuta  est. 

XI  (283)  Festus  ex  apogr.  1.  xiv  p.  220,  27  Th.  'ohstitum  obliquum 
('obstitum  oblicum'  Paulus).  Ennius  L.  xvi  [x]  et  in  L.  vin  «amplius  e.  ob- 
stipolumve  solis».'  Obstipum,  cuius  in  altero  versu  Ennii  tenue  vestigium 
mansit  (obstipolumve),  non  obstitum  in  hoc  capitulo  agi  Gifanius  in- 
tellexit. 

Xn  (284)  Macrobius  Sat.  vi  1,  52  *ac  ferreus  ingruit  imber  (Aen.  xii 
284).  Ennius  in  viii  «hastati .  .  .  imber».' 

XTTT  (285)  Priscianus  ix  p.  480,  5  H.  '  denseo  denses  et  denso  densas 
. .  .  a  denso  Ennius  in  vin  (vii  Sang.)  annalium  «densantur  .  . .  virorum».' 

XrV  (286)  Paulus  Festi  p.  439, 9  Th.  '  suppemati  dicuntur  quibus  femi- 
na  sunt  succisa  in  modum  suillarum  pernarum.  Ennius  «his .  .  .  Poeni».'  Ex 

his  apud  Festum  haec  leguntur  ^  —  j  pernati  dicu |  na  sunt  succisa 

I  rum  pemaru(m) |  «is  pemas  succ(i) |  Poeni».' 

XV  Servius  in  Aen.  i  20  (luno  progeniem  .  . .  Troiano  a  sanguine  duci 
audierat,  Tyrias  olim  quae  verteret  arces ;  hinc  populum  late  regem  belloque 
superbum  venturum  excidio  Libyae)  'audierat:  a  love  aut  a  Fatis.  .  .  et 
perite  audierat;  in  Ennio  enim  inducitur  . . .  Carthaginis.' 

XVI  (287)  Macrobius  Sat.  vi  2, 16  'multa  dies  variusque  labor  muta- 
bilis  aevi  rettulit  in  melius,  multos  altema  revisens  lusit  et  in  soUdo  rursus 
fortuna  locavit  (Aen.  xi  425).  Ennius  in  vm  «multa  .  .  .  unus  et  rursus  .  .  . 
recumbunt  haudquaquam  quemquam  (quemquam  Salisb.  om.  plerique). . 
secuta  est».' 


283  obstipo  lumine  A.  Augustinus'.  obstipolumve  286  Is  h.  e. 

iis,  cf.  Lachmannus  ad  Lucr.  rv^  933  287  Praemitti  poterat  Infit, 

ut  Sgi^; post  hunc  autem  intercidit puto  versus  qui  contrariam  insequenti 
sententiam  hdbebat 


ANNALIUM  LIB.  Vm  51 

xvn 

290  Poenos  Didone  oriundos 

xvin 

291  Bomanis  luno  coepit  placata  favere 

XIX 

292  «Nunc  hostes  vino  domiti  somnoque  sepulti 
Consiluere 

XX 

294  «Aut  occasus  ubi  tempusve  audere  repressit 

XXI 

295  Quintus  pater  quartum  fit  consul 

XVn  (290)  Priscianus  vi  p.  210,  10  H.  'quod  autem  lonis  et  Calyp- 
sonis  et  Didonis  dicitur,  ostendit  hoc  etiam  Caesellius  Vindex  in  stromateo 
his  verbis :  Calypsonem.  ita  declinatum  est  apud  antiquos  .  .  .  Ennius  in  vni 
(vel  in  VIII  Ennius)  «poenos  (vel  penos  vel  phoenos)  D.  o.».' 

XVni  (291)  Servius  in  Aen.  i  281  'consilia  in  melius  referet:  quia 
bello  Punico  secundo,  ut  aitEnnius,  «placataluno  coepit  favereRomanis».' 

XIX  (292)  Macrobius  Sat.  vi  1,20  'invadunt  urbem  somno  vinoque 
sepultam (Aen.  n  265).  Ennius  in  viii  «nunc  hostes  (hostis  Neap.) . . .  sepul- 
ti».'          Paulus  Festi  p.  41, 5  Th.  ^consiluere  Ennius  pro  conticuere  posuit.' 

XX  (294)  Festus  p.  194, 17  Th.  'occasus  interitus  .  .  .  quo  vocabulo 
Ennius  pro  occasione  est  usus  in  1.  ii  [viii] ;  item  in  L  v  [i] ;  item  in  1.  viii 
«aut  . . .  repssit».' 

XXI  (295)  Gellius  X  1,  6  Werba  M.  Varronis  ex  libro  disciplinarum 
quinto  haec  sunt:  aliud  est  quarto  praetorem  fieri  et  quartum:  quod  quarto 
locum  adsignificat  ac  tres  ante  factos,  quartum  tempus  adsignificat  et  ter 
ante  factum.  igitur  Ennius  recte  quod  scripsit  «Quintus  .  .  .  consul».'  No- 
nius  p.  435,  13  ^quartum  et  quarto  prudentes  differre  dixerunt.  VaiTO  dis- 
ciplinarum  quinto  «aliud  est  quarto  et  aliud  quartum  praetorem  fieri  (sic 
Harl. m. pr. Par. ;  alii  aliud  est  quarto  praetorem  fieri,  aliud  quar- 
tum):  et  quarto  (Leid.  quartum  cett.)  locum  significat  et  tres  ante  factos, 
quarto  (sic)  tempus  significat,  ter  ante  factum.  Ennius  recte  «Quintus  (quin- 
tum  Harl.  m.  pr.  Par.  Leid.) . . .  consul».' 


291  Hexametrum  restituit  Hugius  292  Cf.  Verg.  Aen.  ix  234 
Eutuli  somno  vinoque  soluti  conticuere ;  cuius  exemplo  illa  duo  testi- 
monia  connexui.  Cf.  Lucretius  v  974  taciti  respectabant  somnoque  se- 
pulti  294  Ast  Columna  audere  repressit;  cf.  Lachmannus 

ad  Lucr.  iv  244  295  Quintiim  patrem  appellat  nisi  fallor  quia 

Q.  Fdbius  filius  simul  creatus  est  praetor,  poteratque  versus  suppleri 
filius  praetor;  cf.  Livius  xxiv  9, 3  creatique  consules  Q.  Fabius  Maximus 
quartum,  M.  Marcellus  tertium  . . .  praetor  . . .  Q.  Fabius  consulis  filius 


A.  U.  C.  DXIi 


52  ANNALIUM  LIB.  Vm 

xxn 

296  de  muris  rem  gerit  Opscus. 

xxm 

297  Ob  Romam  noctu  legiones  ducere  coepit. 

XXIV 

298  Summus  ibi  capitur  meddix:  occiditur  alter. 

XXV 

^u^c^DXLm  299  Tibia  Musarum  pangit  melos 

XXn  (296)  Festus  ex  apogr.  1.  xiv  p.  234,  30  Th.  '  Oscos  quos  dicimus 
aitVerrius  Opscos  antea  dictos  teste  Ennio  quom  dicat  «de  . . .  Opscus».' 

XXm  (297)    Paulus  Festi  p.  193, 13  Th.  ""ob  praepositio  . . .  pro  ad,  ut 

Ennius  «ob  . .  .  coepit».'  Apud  Festum  ex  his  haec  tantum  apparent: ' 

«ob  Romam  noc  | «ob  Troiam  duxit»  |  (inc.  5).'  Festus  ex  apogr. 

1.  XIV  p.  218,  9  Th.  '  praepositionem  ob  pro  ad  solitam  poni  testis  hic  versus 
. . .  et  Ennius  «ob  .  .  .  coepit».'  Paulus  p.  131, 11  Th.  'mortem  obisse  ea 
consuetudine  dicitur  qua  dixerunt  antiqui  «ob  Romam  legiones  ductas»  et 
«ob  Troiam  duxit  exercitum»  pro  ad.'  Exc.  ex  cod.  Cassin.  90  C.  Gl.  L.  v 
p.  573,  45  '  ob  .  .  .  significat  propter,  significat  contra,  significat  circum,  ut 
Ennius  «ob  .  . .  cgpit».' 

XXIV  (298)  Paulus  Festi  p.  88,  34  Th.  'meddix  apud  Oscos  nomen 
magistratus  est.  Ennius  €summus  ibi  capitur  . .  alter».'  Osbernus  pa- 
norm.  (thes.  nov.  Lat.)  A.  Mai  class.  auct.  vm  p.  360  '  meddis  magistratus, 
didascalatus.  Caecilim  <iubi  summus  capitur  . .  alter».' 

XXV  (299)  Schol.  Bem.  Hageni  (Fleckeis.  annal.  suppl.  iv  p.  959)  in 
georg.  IV  67  (de  apum  pugnis)  '  saepe  duobus  regibus  incessit  magno  dis- 
cordia  motu  . . .  namque  morantes  Martius  ille  aeris  rauci  canor  increpat 
et  vox  auditur  fractos  sonitus  imitata  tubarum ':  ad  haec  igitur,  quae  plenius 
afferenda  erant,  adnotatur  ad  v.  72  ^inde  Ennius  in  viii  ait  «tibia  M.  p. 
melos».'  Haec  enim  quae  Ennius  dicit  de  tibia  Musarum  (h.  e.  pacis)  melos 
pangente  opposita  esse  subindicat  interpres  iUis  quae  Vergilius  de  Martio 
aeris  rauci  canore  et  de  fracto  sonitu  tubarum  exponit.  De  discrimine  tubae 
et  tibiae  cf.  Servius  in  Aen.  v  138. 


298  De  hoc  versu  et  de  meddice  Oscorum  egit  olim  JBergMus  (opp. 
i p.2i\  sqq.), praeterea  vide Schoemannum{opp.  m ^.  4 1 1  sqq^, Momm- 
senum  de  dial.  Ital.  inf.  p.  278.  304,  denique  Buechelerum  mus.  Bhen. 
XLm  jp.  1 32  299  Possis  addere  ad  supplendum  versum  et  sententiam 
at  tuba  Martis,  referreque  haec  ad  Marcellum  a.  543  post  Syracusas 
captas  non  triumphantem  sed  ovantem,  quem  Plutarchus  Marcell.  22 
scribit  ovx.  iTtl  rov  red^QiTtnov  ^s^rjKora  ...  ovde  TteQ  16 aXTCi^oiievov 
ccXXa  Tce^bv  .  . .  v%^  avXrir&v  fidXa  noXX&v  ingressum,  idque  discrimen 
belli  inter  et  pacis  spedem  persequens  ait  aal  yuQ  6  avXbg  etQ^qvrig  fie- 
Qog;  cf.  nuMC  rdai.  acad.  a.  1899  p.  266  sqq. 


ANNALIUM  LIB.  IX 


53 


ANNALIUM  LIB.  IX 

I 

300  Fortuna  varia  validis  cum  viribus  luctant. 

n 

301  Livius  inde  redit  magno  mactatus  triumpho 

m 

302  Europam  Libyamque  rapax  ubi  dividit  unda 

IV 

303  Additur  orator  Comelius  suaviloquenti 
Ore  Cethegus  Marcus  Tnditano  collega 


BES  PUNICAE 

EXTEEMAE 

AB  HASDBTJ- 

BALIS  CAEDE 

1 — xvn 

A.  r.  C.  DXLVII 


A.r.  C.  Dli 


LIB.  IX  I  (300)  Nonius  p.  472,  7  '  luctant  pro  luctantur  Ennius  lib.  viiii 
«varia  (Bamb.  Montep.  varria  Colb.  viri  a  Leid.  Wolf.  Harl.)  validis  viri- 
hm  luctant».' 

n  (301)  Servius  Danielin.  in  Aen.  ix  641  p.  367, 7  Thil.  '  mactus  (Daniel 
macte  Flor.)  autem  apud  veteres  etiam  mactatus  dicebatur,  ut  Ennius  «Li- 
vius  .  .  magno  (magnum  Flor.)  m.  triumpho».' 

ni  (302)  Cicero  Tusc.  disp.  i  20,  45  '  etenim  si  nunc  aliquid  adsequi 
se  putant,  qui  ostium  Ponti  viderunt  et  eas  angustias  per  quas  penetravit 
ea  quae  est  nominata  «Argo  quia  Argivi  in  ea  delecti  viri  vecti  petebant 
pellem  inauratam  arietis»  (scen.  250  sq.),  aut  ii  qui  Oceani  freta  illa  vide- 
runt  «Europam  lybiamque  . . .  unda»,  quod  tandem  spectaculum  fore  puta- 
mus  cum  totam  terram  contueri  licebit.'  Idem  de  nat.  deor.  iii  10,24 

'  quid  Chalcidico  Euripo  in  motu  identidem  reciprocando  putas  fieri  posse 
constantius,  quid  freto  Siciliensi,  quid  Oceani  fervore  illis  in  locis  «Euro- 
pam  libiamque  . .  .  unda».' 

IV  (303)  Cicero  Brut.  15,  57  'quem  vero  exstet  et  de  quo  sit  memo- 
riae  proditum  eloquentem  fuisse  et  ita  esse  habitum,  primus  est  M.  Come- 
lius  Cethegus,  cuius  eloquentiae  est  auctor,  et  idoneus  quidem  mea  sententia, 
Q.  Ennius,  praesertim  cum  et  ipse  eum  audiverit  et  scribat  de  mortuo:  ex 
quo  nulla  suspicio  est  amicitiae  causa  esse  mentitum.  ^^  est  igitur  sic  apud 


300  Portuna  addidi,  ut  varia  constaret,  qua  voce  nihil  verius;  in 
ineptias  dbierunt,  qui  ex  viri  a  aliquid  prohi  efficere  vellent  cum 

addiditlanus  JDousa,  id  quoque  convenienter  mori;  cf.  de  hoc  versu  quae 
scripsi  in  relat.  acad.  a.  i888  p.  47  304  Tuditano  collega  m.  Qi.  e. 

marci)  filius  primus  Schuetzius  restituisse  dicitur,  et  nomen  Tuditani 
restitutum  est  ipso  Cicerone  teste  1 5,  60.  conlega  vel  conlegae  Tuditano 
temere  coniectarunt;  cf.  acta  acad.  a.  1886  (^tiber  die  Annalen  des  En- 
nius')  p.  14  sq. 


54  ANNALIUM  LIB.  IX 

M.arci  filius 
306  is  dictust  ollis  popularibus  olim 

Qui  tum  vivebant  hoiniiies  atque  aevum  agitabant 
308  Flos  delibatus  populi  suadaeg^tte  medulla. 


illum  in  nono  ut  opinor  annali  «additur  . . .  marcus  studio  collegam  filius». 
et  oratorem  appellat  et  suaviloquentiam  tribuit . . .  sed  est  ea  laus  eloquen- 
tiae  certe  maxima  «is  dictus  popularibus  olim  qui  . .  .  aevum  agebant  f.  d. 
populi» ;  ^^  probe  vero ;  ut  enim  hominis  decus  ingenium,  sic  ingenii  ipsius 
lumen  est  eloquentia,  qua  virum  excellentem  praeclare  tum  illi  homines 
florem  populi  esse  dixerunt;  «suadat  (suadas  corr.  suadai  et  suadae 
Flor.)  medulla» :  tcsl&w  quam  vocant  Graeci,  cuius  effector  est  orator,  hanc 
suadam  appeUavit  Ennius ;  eius  autem  Cethegum  medullam  fuisse  vult . . .  ®* 
at  hic  Cethegus  consul  cum  P.  Tuditano  fuit  bello  Punico  secundo  quaestor- 
que  is  cos.  M.  Cato  modo  plane  annis  cxl  ante  me  cos.,  et  id  ipsum  nisi  unius 
esset  Ennii  testimonio  cognitum,  hunc  vetustas,  ut  alios  fortasse  multos, 
oblivione  obruisset.'  Quintilianus  xi  3,  31  'nam  sonis  homines  ut  aera 

tinnitu  dinoscimus.  ita  fiet  illud  quod  Ennius  probat  cum  dicit  «suavilo- 
quenti  ore  Cethegum»  fuisse.'  Gellius  xii  2,3  'in  libro  enim  vicesimo 
secundo  epistularum  moralium  quas  ad  Lucilium  composuit  (Annaeus  Seneca) 
deridiculos  versus  Q.  Ennium  de  Cethego  (decet  ego  h.  e.  de  cetego  et 
hic  et  §  11  libri  nonnuUi,  alii  de  cethego,  cf.  Hertzium  ad  loc.  prior.)  an- 
tiquo  viro  fecisse  hos  dicit  «is  dictus  tollis  popularibus  olim  qui .  .  .  aevum 
agitabant  f.  d.  populis  uada  (populi  suada  pauci)  medulla».  *  ac  deinde 
scripsit  de  isdem  versibus  verba  haec:  admiror  eloquentissimos  viros  et 
deditos  Ennio  pro  optimis  ridicula  laudasse.  Cicero  certe  inter  bonos  eius 
versus  et  hos  refert.  .  .  .  "^  ponit  deinde  quae  aput  Ciceronem  reprehendat 
quasi  Enniana,  quod  ita  scripserit  in  libris  de  re  publica  (v  9, 11)  «ut  Me- 
nelao  Laconi  quaedam  fuit  suaviloquens  iucimditas»,  et  quod  alio  in 
loco  dixerit  «breviloquentiam  in  dicendo  colat»  (cf.  '  blandiloquentia '  in  Me- 
dea  vii).'  Servius  Danielin.  in  Aen.  viii  500  p.  271, 22  Thil.  *■  flos  veterum : 

Ennianum.'  quamquam  Ennius  non  'flos  veterum'  sed  'flos  populi'  dixit. 
Cicero  Cat.  mai.  14,  50  'M.  vero  Cethegum  quem  recte  «suadae  (suada  Par. 
m.  pr.)  meduUam»  dixit  Ennius  quanto  studio  exerceri  in  dicendo  videbamus 
etiam  senem.'  Quintilianus  ii  15,4  (Isocrates)  'finem  artis  temere  com- 
prehendit  dicens  esse  rhetoricen  persuadendi  opificem,  id  est  7tsi9ovs  dr]- 
(ii.ovQy6v;  neque  enim  mihi  permiserim  eadem  uti  declinatione  qua  Ennius 
M.  Cethegum  «suadae  meduUam»  vocai'  Cf.  schol.  cod.  Rehdig.  in  rhet. 
&d  Herenn.  (mus.  Rhen.  vii  p.  293). 


306  dictust  ollis  Gronovms  ad  G-elKi  l.  c.  Ne  ollis  aut  olim  dbii- 
cientes  unum  versum  efficerent  cavi  iis  quae  scripsi  in  prooem.  1878 
p.  4  sq.  et  1879/80  j>.  5  sqq.  307  aevum  agebant  cuni  Jiiatu  Cicero- 
nem  non  scripsisse  sed  quod  ex  Seneca  Gellius  tradidit  aevum  agitabant 
Lachmannus  adnotavit  ad  Lucr.  n  466  308  que  additum  in  Bruti 

codidbus  aliquot  deterioribus 


ANNALIUM  LIB.  IX  55 

V 

309  Navibus  explebant  sese  terrasque  replebant. 

VI 

310  Africa  terribili  tremit  horrida  terra  tumultu 

vn 

311  perculsi  pectora  Poeni 

vin 

312  «mortalem  summum  Fortuna  repente 
Reddidit  e  summo  regno  ut  famul  m/imus  esset. 

V  (309)  Servius  in  Aen.  vi  545  'explebo  numerum  .  .  :  explebo  est 
minuam.  nam  ait  Ennius  «navibus  e.  sese  (ee  Flor.)  t.  replebant»,  quem 
Caper  secutus  cum  de  praepositione  ex  tractaret  hoc  exemplum  posuit.' 
Aliorum  grammaticorum  similia  tradentium  testimonia  Lachmannus  aflfert 
ad  Lucretium  (iv  532)  eandem  et  ipsum  ambiguitatem  secutum. 

VI  (310)  Festus  p.  140,  24  Th.  'metonymia  .  .  .  quae  continet  quod 
continetur,  ut  Ennius  cum  ait  «Africa  t.  tremis  .  .  tumultu».'  Cicei-o  orat. 
27,  93  '  quod  quamquam  transferendo  fit,  tamen  alio  modo  transtulit  cum 
dixit  Ennius  «arce  et  urbe  orbam»  (scen.  88),  alio  modo  si  pro  patria  arcem 
dixisset;  et  «horridam  Africam  terribili  tremere  tumultu»  cum  dicit,  pro 
Afris  immutat  Africam.'  Idem  de  orat.  iii  42,  167  'ne  iUa  quidem  tra- 
ductio  atque  inmutatio  in  verbo  quandam  fabricationem  habet  sed  in  ora- 
tione  «Africa  terribili  (terribilis  mutili)  tremit .  .  tumultu».'  Idem  ad 
VaiT.  epist.  ix  7,  2  'sed  ridicula  missa;  praesertim  cum  sit  nihil  quod  ride- 
amus :  «Africa  t.  tremit . .  tumultu». '  Cf.  Varro  sat.  225  B.  mus.  Rhen.  xiv  p.  424. 

Vn  (311)  Columna  p.  239  'hoc  fragmentum  mihi  e  Cosentia  Fabius 
Aquinas  misit:  quod  a  quodam  suo  vetustissimo  Statii  interprete  M.  S.  ex- 
cei-psit:  cuius  nomen,  cum  in  illius  libri  principio  et  fine  multae  desiderentur 
paginae,  prorsus  ignoratur.  constat  tamen  ex  coUatione  non  esse  Lactan- 
tium.'  mihi  non  aliunde  innotuit  fragmentum.  similiter  Silius  viii  242  'in- 
stincti  pectora  Poeni.' 

Vni  (312)  Nonius  p.  110,  7  ^famul  famulus.  Ennius  lib.  viiii  «mortalem 
summum  (summa  Haii.  m.  pr.  Flor.  Leid.)  f.  r.  reddidit  summo  regno  famul 
ut  optimus  esset».'       Cf.  Lucretius  iii  1034  '  Scipiadas,  belli  fulmen,  Cartha- 


312  Addas  Quem  non         313  e  summo  regno  ut  Gifanius  e  sum- 
mo  ut  regno  Scaliger  ut  smnmo  e  regno  Colwmia  infimus  Lipsius 

(cf.  Plaut.  capt.  305  me,  qui  liber  fueram,  servom  fecit,  e  summo  in- 
fimum)  ultimus  N.  Faber  Orationis  forma  haec  est  Fortuna  sum- 

mum  mortalem  reddidit  (^fecit)  ut  esset  e  regno  famulus;  loquitur  ut 
Terentius  Andr.  390  bic  reddes  omnia  quae  nunc  sunt  certa  ei  consilia 
incerta  ut  sient,  vel  Flautus  aulul.  443  ego  te  faciam  miserrimus  mor- 
talis  uti  sis,  et  saepe  similiter;  ceterum  nihil  est  quod  temptetur:  cf.  relat. 
acad.  a.  1888  p.  45  sqq. 


5g  ANNALIUM  LIB.  IX 

IX 

314  «Sed  quid  ego  haec  memoro?  dictum  factumque  facit  frux 

X 

315  Pulvis  fulva  volat 

XI 

316  praeda  exercitus  undat 

xn 

317  libertatemque  ut  perpetuita 
SLQt  quae  maxime 


ginis  horror,  ossa  dedit  terrae  proinde  ac  famul  infimus  esset.'  Versu 
Lucretiano,  non  Enniano  utitur  Marius  Victorinus  G.  L.  K.  vi  p.  56,  9  ad  lib. 
inc.  fr.  ci  adscr. 

IX  (314)  Priscianus  vi  p.  278, 16  H.  'frux  etiam  frugis  facit  genetivum, 
quia  KTtb  tov  (pQvyco  Graeco  verbo  nascitur.  Ennius  in  xvi  annali  [xxi]; 
idem  in  vnn  pro  frugi  homo  frux  ponit  quod  est  adiectivum  «sed .  .  .  frux» 
id  est  frugi  homo.'  Ars  anon.  Bem.  Hagen.  anecd.  Helv.  p.  119,29  ^pro 
fiTigi  Ennius  frux  homo  posuit.' 

X  (315)  Nonius  p.  217, 12  'pulvis  generis  masculini  ut  saepe.  feminini 
Ennius  lib.  viii  annalium  (x)  «iamque  fere  pulvis  ad  caelum  vasta  videtur». 
idem  lib.  vini  ^iamque  fere  pulvis  fulva  volat».'  iamque  fere  inhoc  altero 
versu  per  errorem  repetitum  esse  ex  priore  olim  a  me  et  Hugio  statutum  nunc 
quoque  aliis  praefero. 

XI  (316)  Servii  excerpt.  Lindenbrog.  (GLionis)  in  georg.  n  437  'un- 
dantem  abundantem.  Ennius  lib.  ix  «praeda  e.  undat».' 

Xn  (317)  Nonius  p.  150,  31  ^ perpetuitas  sit  perpetua  aetema.  Ennius 
annali  lib.  vnn  «libertatemque  ut perpetuitas sint  (perpetuis  sint  Leid.  m. 
pr.)  que  maxime  (Harl.  maximae  ceteri)».'  perpetuita  adiectivum  dici 
(ut  fortuitus,  gratuitus)  Usenems  statuit  et  mecum  communicavit :  vere,  opi- 
nor,  et  Nonius  aut  eius  librarii  ex  adiectivo  nomen  vulgatum  perpetui- 
tas  effecerunt. 


314  dictum  factumque  facit;  cf.  Termtius  Andr.'s8i  dictum  ac 
factum  invenerit  causam;  hautont.  760  dictum  ac  factum  reddidi;  ihid. 
904  dictum  factum  huc  abiit  Clitipho;  quae  wnde  nata  sint  aperit 
Herodotus  quod  scribit  m  135,  i  ravxa  slits  nal  afia  STtog  rs  kuI  SQyov 
ijtoiss  et  quae  huic  similia  sunt.  De  senfentia  Cicero  Tusc.  disp.  rv  1 6, 
36  iam  proverbii  locum  obtinet,  hominem  frugi  omnia  recte  facere 

317  perpetuita  Assit  quaeso  (vel  quaesumus)  maxime  Usenerus; 
ego  accepto  db  illo  perpetuita  malui  perpetuita  Sint  quae  m.  et  hariolari 
si  lihet,  haec  fere  fuerit  sententia  fac  pacem  libertatemque  ut  perpetuita 
Sint  quae  maxime  avent  homines 


ANNALIUM  LIB.  IX  57 

xni 

319  Rastros  dentefabres  capsit  causa  poliendi 
Agri 

XIV 

321  Cyclopis  venter  velut  olim  turserat  alte 
Camibus  humanis  distentus 

XV 

323  Florebant  flammis  lychnorum  lumina  bis  sex 

XVI 

324  Behil  homo 

XVII 

325  tunicata  iuventus 

Xni  (319)  Nonius  p.  66,  27  'politiones  agrorum  cultus  diligentes,  ut 
polita  omnia  dicimus  exculta  et  ad  nitorem  deducta.  Ennius  satyrarum 
lib.  III  [iii].  idem  annali  lib.  viiii  «rastros  (ratros  Flor.  m.  pr.  Leid.)  dente- 
fabres  .  . .  agri».'  Cf.  Paulus  Festi  p.  40, 18  Th.  'capsit  prenderit';  idem 
p.  50,  34  Th.  '  depolitum  perfectum  quia  omnes  perfectiones  antiqui  poli- 
tiones  appellabant.' 

XIV  (321)  Priscianus  ix  p.  486, 15  H.  'in  geo  desinentia  I  vel  r  ante- 
cedentibus  geo  in  si  conversa  faciunt  praeteritum  perfectum,  ut . . .  turgeo 

tursi,  tergeo  tersi Ennius  in  vii  annalium  [viii].  idem  in  vim  «Cyclo- 

pis  . . .  turserat  (terserat)  alti  c.  h.  distentus».' 

XV  (323)  Macrobius  Sat.  vi  4,17  (Vergilius)  'inseruit  operi  suo  et 
Graeca  verba,  sed  non  primus  hoc  ausus ;  auctorum  enim  veterum  audaciam 
secutus  est.  ^*  dependent  lychni  laquearibus  aureis  (Aen.  i  726),  sicut  Ennius 
in  viiii  «lichnorum  I.  bis  sex».'  Servius  in  Aen.  vii  804  'Ennius  et  Lucre- 
tius  florere  dicunt  omne  quod  nitidum  est.'  Lucretii  versum  dicit  iv  450 
'  bina  lucemarum  florentia  lumina  flammis '  quod  ad  exemplum  Ennii  ver- 
sum  supplevi  in  relat.  acad.  a.  1896  p.  720. 

XVI  (324)  Nonius  p.  95,  32  ^  debilo  debilis.  Ennius  lib.  vmi  «debilo  h.».' 

XVII  (325)  Gellius  vi  12,  7  ^  Q.  quoque  Ennius  Carthaginiensium  «tu- 
nicatam  iuventutem»  non  videtur  sine  probro  dixisse.'  Nonius  p.  536,  31 
'tunica  est  vestimentum  sine  manicis  .  .  .  Ennius  probro  Carthaginiensium 
«tunicatam  iuventutem»  voluit  dicere.'  quod  contra  Aen.  i  282  ^Romanos 
rerum  dominos  gentemque  togatam' ;  cf.  Macrobius  Sat.  vi  5, 15. 


319  dentiferos  Hugius  dentifabres  Boeperus  dentifabros  Onions 

321  alte  Iomus  Dousa :  alti       323  Florebant  flammis  addidi  l.s.c. 

324  dehil  Lipsius:  debilo       Possit  Sergius  dici  neutra  manu  neu- 

tro  pede  satis  utilis,  plurimis  stipendiis  debilis  miles,  bis  ab  Han- 

nibale  captus  . . ;  qui  in  praetura  sacris  arcebatur  a  coUegis  ut  debilis 

Flin.  nat.  hist.  vii  104.  105 


58 


AKNALroM  LIB.  X 


ANNALIUM  LIB.  X 


BELLUM    326  Insece  Musa  manu  Romanorum  induperator 

PHTLIPPI  .  .  .  T-k    •   • 

Quod  quisque  in  bello  gessit  cum  rege  Philippo. 


328  Leucatam  campsant 


n 


in 


»i'i^   329  Graecia  Sulpicio  sorti  data,  Gallia  Cottae 


LIB.  X  I  (326)  Gellius  xviii  9,  3  '  grammaticus  .  .  .  insequenda  enim 
scribi  inquit  oportuit,  non  insecenda,  quoniam  insequens  significat .  .  .  tra- 
ditumque  'esse  inseque  quasi  perge  dicere  et  insequere  itaque  ab  Ennio 
scriptum  in  his  versibus  «inseque  . . .  Philippo».  *  alter  . . .  perseverabat  Ve- 
lio  Longo,  non  homini  indocto,  fidem  esse  habendam,  qui  in  commentario 
quod  fecisset  de  usu  antiquae  lectionis  scripserit  non  inseque  apud  Ennium 
legendum  sed  i)isece  .  . .  ^  ego  arbitror  et  a  M.  Catone  insecenda  et  a  Q.  Ennio 
itmce  scriptum  sine  u  littera.  oflFendi  enim  in  bibliotheca  Patrensi  librum 
verae  vetustatis  Livii  Andronici,  qui  inscriptus  est  'OSvGGsia.,  in  quo  erat 
versus  primus  cum  hoc  verbo  sine  u  littera  «virum  mihi  Camena  insece  ver- 
sutum»  factus  ex  illo  Homeri  versu  {&v&qcc  ^ol  ^vvsns  Movaoi.  noXvxQOTtov)'' 
eqs.  Totum  locum  ex  uno  Buslidiano  codice,  qui  codex  hodie  evanuit,  ret- 
tulit  G.  Canterus  nov.  lect.  n  6.  Paulus  Festi  p.  79,  29  Th. '  inseque  apud 
Ennium  dic;  insexit  dixerit.' 

n  (328)  Priscianus  x  p.  541, 15  H.  'cambio  &iLeL§co  ponit  Charisius 
et  eius  praeteritum  campsi,  quod  6cnb  xov  Kccintt(o  ^Kcc^ipa  Graeco  esse 
videtur.  unde  et  campso  campsas  (camso  camsas  pauci)  solebant  vetustis- 
simi  dicere.  Ennius  in  x  «Leiicatan  (sic  Reg.  Halb.  leucatan  Bem.  leo- 
caten  Sang.  Lugd.  Carolir.  I e u  c a t e m  Bamb.)  campsant  (camsant  pau- 
ci)».'  Cf.  C.  Gl.  L.  VI  1  p.  172  'campsat  flectit.'  Gloss.  antiq.  A.  Mai  class. 
auct.  VII  p.  554  'camsare  flectere  iter.' 

ni  (329)  Isidorus  orig.  i  35,  3  'zeugma  est  clausula  dumplures  sen- 
sus  uno  verbo  clauduntur,  quae  fit  tribus  modis.  nam  aut  in  primo  aut  in 


326  De  manu  dbundanter  adiedo  et  de  eius  coUocatione  dixi  in 
prooem.  1886/87  i>-  18  328  Leucatam  scripsi;  Leucatam  flectere 

Cicero  ad  Att.  v  9,  i,  superato  Leucata  Liiius  (xx\t  26,  i  ct  xliv  i,  4), 
sed  fervere  Leucaten  Vergilius  Aen.  wa  677  campsant  Graecorum 

more  vehit  xdfiipag  tb  ccKQcori^Qtov  (Herod.  rv  43) ;  xdfitl^ag  xov  Tldiv- 
vov,  iidfit}/ai  xijv  aKQav  xov  Ilaivvov  (Polyh.  1  54, 1.6);  iidfiil)avxsg  rbv 
ndxvvov  (piodor.  exc.  xxiv  i,  9)  329  Livius  xxxi  6,  i  sq.  P.  Sulpi- 

cio  provinciii  Macedonia  sorti  (ut  saepe  Livius)  evenit  .  .  .  alteri  con- 
sulum  AureUo  Italia  (cf.  1 1,  i)  provincia  obtigit.  Cf.  ibid.  5,  i 


ANNALIUM  LIB.  X  59 

IV 

330  Acanthus 

V  A.  tr.  C.  DLVI 

331  Egregie  cordatus  homo  catus  Aelius  Sextus  flaminini 


VI 
332  Insignita  fere  tum  milia  militum  octo 
Duxit  delectos  bellum  tolerare  potentes 

postremo  aut  in  medio  unum  verbum  ponitur  quod  sententias  iungit.  in 
primo  ut  [Lucil.  113  L.],  in  medio  ut  «Graecia  S.  sorti  data  (sorti  data 
Bem.  B)  G.  Cottae»;  in  postremo  ut  [Ter.  Andr.  68].'  Ennii  versum  primus 
agnovit  L.  Muellerus. 

IV  (330)  SchoL  Bern.  Hageni  (Fleckeis.  annaL  suppL  iv  p.  896)  in  ge- 
j,  org.  II  119  'acanthi.  G-nifo  commentatur  annalium  libro  decimo  (commen- 
i  tator  annalium  lib.  x  alt.  cod.  cf.  L  c.  p.  724)  hanc  arborem  in  insula 
"            Cercina  regionis  Africae  esse  (dicit  add.  alt.)  oportunam  tincturae,  quae 

in  floris  sui  colorem  lanam  tinguat  unde  vestis  acanthia  appellatur.'  Bueche- 
lerus  Gniphonis  memoria  suscitata  (mus.  Rhen.  xxxvi  p.  334)  sic  argumen- 
tatur  apud  Ennium  Acanthum  Macedonicam  urbem,  non  acanthum  arborem 
memoratam  fuisse,  de  qua  urbe  Livium  ad  a.  u.  dliv  (xxxi  45, 15  sq.)  ad  bel- 
lum  Macedonicum  spectantia  afferre,  ab  urbis  autem  nomine  annalium  com- 
mentatorem  occasionem  cepisse  de  acantho  arbore  memorandi. 

V  (331)  Cicero  de  re  p.  i  18,  30  'in  ipsius  paterno  genere  fuit  noster 
iUe  amicus,  dignus  huic  ad  imitandum,  «egregie  .  .  .  Sextus»,  qui  egregie 
cordatus  et  catus  fuit  et  ab  Ennio  dictus  est  non  quod  ea  quaerebat  quae 
numquam  inveniret,  sed  quod  ea  respondebat  quae  eos  qui  quaesissent  et 
cura  et  negotio  solverent.'  Idem  de  orat.  i  45, 198  ^ut  ille  qui  propter 
hanc  iuris  civilis  scientiam  sic  appellatus  a  summo  poeta  est  «egregie  . . . 
Sextus».'  Idem  Tusc.  disp.  i  9,18  'aliis  cor  ipsum  animus  videtur,  ex 
quo  excordes  vecordes  concordesque  dicuntur,  et  Nasica  ille  prudens  bis 
consul  Corculum  et  «egregie  .  . .  Sextus».'  Varro  de  1.  L.  vii  46  'apud 
Ennium  «iam  cata  signa  fere  sonitum  dare  voce  parabant»  (459).  cata  acuta: 
hoc  enim  verbo  dicunt  Savini;  quare  «catus  elius  Sextus»  non  ut  aiunt 
sapiens  sed  acutus,  et  quod  est  [529].'  Pomponius  in  digest.  i  2,  2,  38 
'Sextum  Aelium  etiam  Ennius  laudavit.' 

VI  (332)  Priscianus  i  p.  30, 4  H. '  finalis  dictionis  subtrahitur  m  in  metro 
plerumque,  si  a  vocali  incipit  sequens  dictio  .  .  .  vetustissimi  tamen  non 
semper  eam  subtrahebant.  Ennius  in  x  annalium  «insignita  (insignata 
Sang.  Lugd.  Halb.  fortasse  ex  insigneita)  .  . .  delectos  (dilectus  Lugd. 
Carolir.  dilectus  Sang.)  b.  t.  potentes».'  Cf.  Varro  de  1.  L.  v  142  ^eius 
(moeri)  summa  pinnae  ab  his  quas  insigniti  milites  in  galeis  habere 
solent.'  sed  ea  vi  insignita  milia  militum  ab  Ennio  dici  dubito. 


-XII 


332  militum  octo;  cf.  Lachmannus  ad  Lucr.  n  466;  militum  ad 
octo  Fr.  Marxius 


60  ANNALIUM  LIB.  X 

vn 

334  «SoUicitari  te  Tite  sic  noctesque  diesque 

335  «0  Tite  si  quid  ego  adiuero  curamve  levasso 
Quae  nunc  te  coquit  et  versat  in  pectore  fixa, 
Ecquid  erit  praemi? 

338  Ille  vir  haud  magna  cum  re  sed  plenus  fidei 

vm 

339  Hinc  Nox  processit  stellis  ardentibus  apta. 

IX 

340  Veluti  si  quando  vinc^is  venatica  veZox 

Vn  (334)  Cicero  Cat.  mai.  1, 1  '«oTite  si  quid  ego  (ego  plerique  te 
Par.)  adiuero  (adiuvero  Leid.  Paris.  adiu*ero  Ashburn.  adiuto  alii) 
c.  levasso  (levavero  Leid.)  quae  .  .  .  fixa  ecquid  erit  praemi  (et  quid  e. 
premii  vel  pretii  nonnuUi)».  licet  enim  mihi  versibus  eisdem  adfari  te, 
Attice,  quibus  adfatur  Flamininum  «iUe  vir  .  .  .  fidei»,  quamquam  certo 
scio,  non  ut  Flamininum  «sollicitari  .  .  .  diesque».  Catonem  suum,  non  En- 
nium  dicit  Cicero  ad  Att.  xvi  3,1  et  11,  3.  Donatus  in  Ter.  Phorm.  prol.  34 
'  adiutans :  sic  maluerunt  veteres  quam  adiuvans  dicere.  Ennius  «o  Tite  si  quid 
ego  te  adiuto  c.  1.».'  Ennii  versum  habet  unus  cod.  Ricc.  cf.  "Wessnerum  mus. 
Rhen.  lii  p.  80. 

Vin  (339)  Macrobius  Sat.  vi  1,  9  'axem  humero  torquet  stellis  arden- 
tibus  aptum  (Aen.  iv  482).  Ennius  in  i  [xxiii]  et  in  tertio  [xn];  in  x  «hinc 
. . .  apta».' 

IX  (340)  Festus  p.  188,  17  Th.  'nittit  canis  in  odorandis  ferarum  vesti- 
gis  leviter  ganniens,  ut  Ennius  in  1.  x  «veluti  si  quando  vincuUs  venatica 
veneno  xapta  solet,  si  forte  ex  nare  . .  .  nictu  ululatque  ibi  acuta  et»  unde 
ipsa  gannitio.'  Paulus  ^nittit  canis  in  odorandis  ferarum  vestigiis  leviter 
ganniens.  Ennius  «nare  . . .  nictit  ululatque»  unde  et  gannitio.'  Osber- 
nus  panorm.  (thes.  nov.  Lat.)  A.  Mai  class.  auct.  viii  p.  372  'hinc  etiam  nicto 


334  noctesque  diesque  Cicero  qmque  praeter  consuetudinem  sed 
Ennii  memor  ut  videtur  scripsit  de  fin.  i  i6,  51  easque  ipsas  sollici- 
tudines  quibus  eorum  animi  noctesque  diesque  exeduntur,  quam- 
quam  Madvigius  aliter  sentit,  sed  vide  Friedlaenderi  prooem.  JRegimont. 
a.  i  860  p.  m.  oi^vQai  Si  ol  ahl  q)&lvov6tv  vvKtEg  re  Koi  ijficcra  danQV- 
XsovGTj  Odyssea  335  adiuero;  cf.Ter.Phorm.  537;  CatuUus  66,  18 
non ita me  divi  vera  gemunt  iuverint  (lihri,  quod  esse iuerint  dehehai); 
Propertius  11  2^,  22  me  iuerint  (iuverint  Neap.  capiant  ceteri) 
336  coquit;  Vergilius  Aen.  vii  345  ardentem  curaeque  iraeque  coque- 
bant,  et  ira  saepius  coquere  dicitur  340  Sicuti  si  quando  Scaliger 

veluti  quando  Turnehus  vinclis  venatica  velox  apta  idem 


ANNALroM  LIB.  X  61 

341  Apta  solet,  si  forte  feras  ex  nare  sagaci 
Sensit,  voce  sua  nictit  ululatque  ibi  acute 

X 

343  Aspectabat  virtutem  legionis  sua« 

Expectans  si  mussaret  [dubitaret],  quae  denique  causa 

345  Pugnandi  fieret  aut  duri  finis  labor^s. 

XI 

346  horitotur 
Induperator 

xn 

348  Regni  versatum  summam  vewere  columnam 

as,  cii  vel  nictui,  quod  proprie  pertinet  ad  canes,  quando  bestiarum  vestigia 
insequuntur ;  unde  et  Caecilius  de  quodam  cane  bene  inquit  «nictit  holetque^.' 
Cf.  Goetzius  melet.  Festin.  (ind.  schol.  len.  1885/86)  p.  viii  adn.  C.  Gl.  L. 
VI  1  p.  738. 

X  (343)  Servius  Vatic.  in  georg.  iv  188  p.  334,  22  Thil.  'mussant  hic 
murmurant.  quae  vox  ponitur  et  in  tacendi  significatione,  ut  apud  Ennium 
in  XVII  [vi],  interdum  et  pro  dubitare  ut  [Aen.  xii  657].  mussant  autem  mur- 
murant  Ennius  in  x  sic  ait  «aspectabat  v.  legionis  sive  spectans  si  mussaret 
dubitaretque  denique  causam -p.f.  aut  duri  labores^.'  Nestor  Novariensis 
ed.  Ven.  a.  1496  p.  68  'musso  cum  duplicato  s  etiampro  murmuro  ponitur 
auctoribus  Festo  (p.  127  Th.)  et  Nonio  (p.  427).  Ennius  «aspectabat  v.  1.  suae 
exspectans  si  mussitarent».' 

XI  (346)  Diomedes  i  p.  382,  24  K.  ^hortatur  quod  vulgo  dicimus  ve- 
teres  nonnuUi  horitur  dixerunt  ut  Ennius  sexto  decimo  annalium  [xxiij.  idem 
in  decimo  «horitur  induperator»  quasi  specie  iterativa.' 

Xn  (348)  Donatus  in  Ter.  Phorm.  ii  1,  57  '  columen  vero  familiae:  co- 
lumen  culmen.  an  columen  columna?  .  .  .  Horatius  contra  pro  columine  co- 
lumnam  (carm.  i  35, 14)  «iniurioso  ne  pede  proruas  stantem  columnam»,  En- 
nius  X  «regni  v.  s.  vero  columnam».' 


341  feras  addidit  0.  Muellerus  A.  s.  cani'  forte  feram  si  ex 

Scaliger,  Turnebus,  sed  pluralis  feras  Festi  verhis  commendatur;  aliquid 
coloris  duxisse  simile  videtur  exlliad.  x  183  wg  ^e  v,vv£g  ntql  ^rika  Sv- 
6cc>Qri(}Co6i.v  iv  avXrj  d'r}Qbg  aKOvCavreg  KQarsQOcpQOvog,  o6xe  aa&^  vXrjv 
eQpfjxai  dc  oQeCcpt'  jtoXvg  d^  oQVfiaydbg  in  avra  nrl  342  nictit;  cf. 

492  acute  ^Sca^er,  TMme6M5:  acuta  et  343  legioni' suai  .Ber^- 
Mus  legionis  Suspectans  lanus  Dousa  344  mussaret  [dubitaret] 

quae  denique  causa  idem  et  nisi  quod  pausa  BergJcius  345  duri 

pausa  laboris  Dousa  duri  fini'  laboris  BergTcius  346  horitatur 

Hugius:  horitur  Ego  verba  in  duos  distribui  versus,  et  induperator, 
etsi  his  terve  extremo  loco  positum,  primum  non  deterius  oMinehat  quam 
70  indotuetur  ibi,  334  sollicitari  te  348  venere  Ilhergius:  vero 


Q2  ANNALIUM  LIB.  X 

xm 

349  Aegro  corde  comis  passis 

350  passis  late  palrais  pater 

XIV 

351  pinsimt  terram  genibus 

XV 

352  Et  simul  mibuit  ceu  lacte  et  purpura  mixta. 

XTTT  (349)  Nonius  p.  370,22  'passum  dispersum  solutum.  Virgilius 
Aeneidos  lib.  i  (480)  «crinibus  Iliades  passis».  Terentius  in  Phormione  (106) 
«capillus  passus,  nudus  pes,  ipsa  borrida».  Caecilius  synaristosis  «heri  vero 
prospexisse  eum  se  (ex  tegulis :  haec  nuntiasse  et  flammeum)  expassum  domi». 
parcere  est  veniam  dare.  Virgilius  lib.  vi  [853].  LucUius  lib.  xxx  [955  L.].  pas- 
sum  extensum  patens :  unde  et  passus  dicimus  quod  gressibus  mutuis  pedes 
patescunt.  Ennius  annalium  lib.  x  «aegro  corde  comis  passis  late  palmis 
pater».  passis  ait  palmis  patentibus  et  extensis.  Naevius  Iphigenia  «passo 
vel  hoc  vicinum  aquilone  hortum  fer  foras».' 

XrV  (351)  Diomedes  i  p.  373,  5  K.  ^apud  veteres  reperimus  etiam  n 
littera  addita  pinso  quod  est  tundo  et  pinsit  secundum  tertium  ordinem  ut 
Ennius  decimo  annalium  «pinsimt  (pinsui  Mon.)  t.  genibus».'  Cf.  scen.  411. 

XV  (352)  Nonius  p.  483,  3  Uacte  nominativo  casu  ab  eo  quod  est  lac 
Ennius  lib.  x  (Bamb.  xi  ceteri)  «mi  (et  si  Par.)  mulier  erubuit . . .  mixta».' 

349  sqq.  Quae  continm  ordine  scripta  swnt  in  libris  quia  in  unum 
versum  non  coeunt,  dispescui  in  duos,  imperfectum  utrumque;  et  quia 
credi  non  potest  quod  fuerunt  qui  crederent  Ennium  comis  et  palmis 
passis  diversa  notione  coniu/nctim  dixisse,  propter  his  positum  passis 
(comis  passis  et  passis  1.  pahnis)  verisimile  est  accidisse  ut  duo  fragmenta 
coalescerent  in  u/num:  id  quod  Quicheratum  quoque  intellexisse  video. 
alterum  passis  late  palmis  pater,  cui  explicatio  adhaeret  passis  ait  pal- 
mis  patentibus  et  extensis  falso  reiecta,  quamquam  iam  sciri  non  potest, 
huicine  libro  adscriptum  fuerit,  ceterum  verum  videtur,  et  poterat  orat 
addi  {cf.  2o);  sic  VergiUus  pater  Anchises  passis  de  litore  palmis  nu- 
mina  magna  vocat  {Aen.  in  263);  Cicero  pro  Sest.  55,  117  stantes  ei 
manibus  passis  gratias  agentes;  idemque  in  Arateis  (de  nat.  deor.  11 
43, 1 1 1)  passis  pahnis  dixit  quod  Graece  est  ccficpoTiQag  %HQag  xavvovTi 
ioiKcog;  neque  secus  xsiQS  TtBxdGGag  a(ig)OTSQag  et  similia  apudHomerum 
et  alios,  saepe  cum  prccandi  notione  coniuncta.  prius  autem  fragmenfim, 
quod  fuisse  puto  aegro  corde  comis  passis,  et  quod  ne  suo  quidem  loco 
apud  Nonium  hdberi  videtur,  poterat  coniwnctum  esse  cum  351  pinsunt 
terram  genibus,  ad  eum  modum  quo  Livius  scribit  xxvi  9,  7  in  tcr- 
rore  Hannibdlico  matronae  .  .  .  crinibus  passis  aras  verrentes  nixae 
genibus  supinas  manus  ad  caelum  tendentes  .  352  Et  simul  erubuit 
Gulielmius  (cf  128):  essi  mulier  erubuit 


i 


ANNALIUM  LIB.  X  63 


GBAECOKTJM 


XVI 

353  cursus  quingentos  saepe  veruti 

xvn 

354  fiere 


ANNALIUM  LIB.  XI 

I 

355  Quippe  solent  reges  omnes  in  rebus  secundis  rLAMiNnfi 

^^  °  KES   ET 

n 

356  Contendunt  Graecos,  Graios  memorare  solent  sos, 

Imgasi  longos  per 

XVI  (353)  Festus  ex  apogr.  1.  xx  p.  570,  27  Th.  'veruta  pila  dicuntur, 
quod  .  .  habent  praefixa.  Ennius  li.  x  « —  cursus  q.  s.  veruti».'  Paulus  Weruta 
pila  dicuntur,  quod  velut  verua  habent  praefixa.'  Lucretius  rv  409  'quos 
tibi  tum  supra  sol  montis  esse  videtur  comminus  ipse  suo  contingens  fer- 
vidus  igni,  vix  absunt  nobis  missus  bis  mille  sagittae,  vix  etiam  cursus 
quingentos  saepe  veruti.'  Nihil  impedit  quominus  idem  versus  apud  Ennium 
fuisse  credatur  quem  habet  Lucretius;  cf.  149  et  Lachmannum  ad  Lucr.  iv 
126  p.  222. 

XVn  (354)  Macrobii  excerpta  Bob.  Gr.  L.  K.  v  p.  645,  9  '  a  fio  fiere  esse 
deberet;  et  licet  usus  aliter  optinuerit  (fieri  enim  nunc  dicitur),  Ennius 
tamen  in  x  annalium  «fiere»  dixit,  non  fieri.'  Cf.  ad  v.  15;  'fiere'  exLaevio 
affert  Gellius  xix  7, 10. 

LIB.  XI  I  (355)  Festus  p.  340,  22  Th.  '  quippe  significare  quod  ni 
(^quippe  significat  quidni'  Paulus)  testimonio  est  Ennius  L  xl(xi  Ursinus) 
«quippe  .  . .  secundis».  idem  1.  xvi  [ii].' 

n  (356)  Festus  p.  428, 17  Th.  'sos  pro  eos  antiqui  dicebant,  ut  Ennius 
1. 1  [xvii]  et  1.  III  [v].  1.  VII  [xviii].  l.  XI  «contendunt  graios  grecos  m.  s.  sos».' 

Ibidem  p.  400, 19  Th.  decem  versuum  non  nisi  extremae  syllabae  legi 

possunt  ' s  appellat  Enni  | (c)os  grai  memo  | ngua  longos 

per  I ispani  non  Ro  | cum  Romulus  ur  | inae  locutus  sit 

I gentis  fuerit  |  —  —  nione  mutata  |  —  —  icat  origo  eius  | 

surpatio.'  quae  omnia  videntur  ad  unam  causam  pertinere,  quae  est  de  com- 
munione  linguae  vel  gentis  et  nationis,  sed  refingi  tenor  non  potest :  nisi 


356  Non  Graios  Graecos  quod  altero  loco  habet  Festus,  nec  Grae- 
cos  Grai  quod  indicat  altero,  sed  Graecos  Graios,  qu^d  olim  in  ipso  codice 
scriptum  putahant^  verum  est;  et  est  Graii  nationis  nomen,  ut  Naevius 
Graii  atque barbari  (^Cic.  or.  55, 152),  Cicero  de re p.  137,58  si  ut  Graeci 
dicunt,  omnes  aut  Graios  esse  aut  barbaros  eqs.  et  saepe  similitcr 


64  ANNALIUM  LIB.  XI 

m 

Pergama 
358  Quae  neque  Dardaniis  campis  potuere  perire 
Nec  cum  capta  capi  nec  cum  combusta  cremari 

IV 

360  «malo  cruce»  fatur  «uti  des, 

luppiter, 

V 

362  Pendent  peniculamenta  unum  ad  quemque  pedum 

VI 

363  Tum  clipei  resonunt  et  ferri  stridit  acumen. 

quod  duos  esse  versus  Ennianoa  intelligitur,  iunctos  fortasse  hoc  modo :  «con- 
tendunt  Graecos  . .  .  (eadem  usos  li)ngua  longos  per  (temporis  tractus)» ;  et 
'  temporis  tractus '  iam  Ursinus.  tertius  videtur  ille  quidem  idem  esse  cum 
eo  quem  Charisius  plenum  citavit  'Hispane  non  Romane  memoretis  loqui 
me'  (lib.  inc.  xxxix),  sed  eum  in  hoc  nexu  locum  habuisse  nimis  est  in- 
certum. 

in  (358)  Macrobius  Sat.  vi  1,  60  'num  capti  potuere  capi?  num  in- 
censa  cremavit  Troia  viros?  (Aen.  vii  295).  Ennius  in  undecimo  (decimo 
Angl.  X  in  ras.  Par.)  cum  de  Pergamis  loqueretur  «quae  .  .  .  cremari  (cre- 
mare  Neap.)».' 

IV  (360)  Nonius  p.  195,  12  '  crux  generis  feminini  saepe.  masculini 
Ennius  annali  lib.  xi  «malo  .  .  .  luppiter».'  Cf.  Festus  ex  apogr.  1.  xii 
p.  138,  24  Th.  ^«malo  cruce»  masculino  genere  cum  dixit  Gracchus  .  .  .  tam 
repraesentavit  antiquam  consuetudinem  quam  hunc  frontem  atque  hunc 
stirpem  idem  antiqui  dixerunt  et  rursus  hanc  lupum,  hanc  metum  (cf.  ad  vi 
fr.  iv).  item  cum  idem  .  .  .  ait  «eo  exemplo  instituto  dignus  fuit  qui  malo 
cruce  periret».' 

V  (362)  Nonius  p.  149,31  '  peniculamentum  a  veteribus  pars  vestis 
dicitur.  Ennius  lib.  xi  (xii  m.  pr.  Leid.)  annalis  «pendent .  .  .  pedum».  Luci- 
lius  lib.  xviin  (493  L.)  «penulamento  vere  reprehendere  noli».' 

VI  (363)  Priscianus  viii  p.  445,  7  H.  'sono  sonas  et  sonis.  Ennius  in  xi 
annalium  «iMW  clipei  (clepei  pauci)  resowawi  aes  (resonunt  aes  Carolir.) 


360  i^mf  des, luppiter,  interitum  sive  exitium  {cf.  scen.  2^2);  nam 
structurae  genus  Gracchi  exemplum  supra  allatum  prodit ;  et  erat  haec, 
ut  opinor,  exsecratio  sui,  ut  in  foedere  feriendo  (des  luppiter  interitum 
si  fallo),  similis  illi,  non  compar,  quam  Paulus  Festip.  82,9  Th.  affcrt  si 
sciens  fallo,  tum  me  Dispiter  . .  bonis  eiiciat  ut  ego  hunc  lapidem;  Livius 
IX  5,  3;  I  24,  8;  Cic.  ad  fam.  vii  1,2;  Soph.  Phil.  1 341  362  Sup- 

pleri  poterat  pedum  nunc;  ceterum  recte  unum  quemque  pedum,  ut  quis- 
que  dierum  Horatius  sat.  n  3,  124;  sententia  autem plana:  ad  unum 
quemque  pedum  dicit  pro  uni  cuique  ad  pedem  p.  p. 


ANNALIUM  LIB.  XI  65 

vn 

364  Missaque  per  pectus  dum  transit  striderat  hasta 

vm 

365  Alte  delata  petrisqne  ingentibus  teeta 

IX 

366  rimantur  utrique 


ANNALIUM  LIB.  XII 

I 
367  Omnes  mortales  victores,  cordibus  vivis 
Laetantes,  vino  curatos,  somnus  repente 
In  campo  passim  mollissimus  perculit  acris. 


f.  s.  acumen».'  Idem  ix  p.  473,  23  H.  ^sonui  sonitum  .  .  .  haec  tamen 
ipsa  et  secundum  tertiam  vetustissimi  protulisse  inveniuntur  coniugationem, 
utEnnius  in  xi  annali  «fwncclipei  (clepei  i>a,uci)  resonunt  et  t.  s.  acumen». 
idem  in  xiv  [iv].' 

Vn  (364)  Priscianus  viii  p.  419,  16  H.  'a  strido  quoque  alii  stridui, 
alii  stridi  protulerunt.  Ennius  in  annalium  xi  «missaque  .  . .  hasta».' 

Vin  (365)  Festus  ex  apogr.  1.  xrv  p.  250,14  Th.  'petrarum  genera 
sunt  duo,  quorum  alterum  naturale  saxum  prominens  in  mare,  cuius  Ennius 
meminit  L.  xi  «alte  delata  ceterisque  i.  tecta»  et  Levius  in  Centauris  «ubi 
ego  saepe  petris».' 

IX  (366)    Paulus  Festi  p.  383,  7  Th.  ^  rimari  est  valde  quaerere  ut  in 

rimis  quoque.'  Festus  haec  principia  versuum  habet  ^|  ri  quaere |  qui 

te  rimat  —  —  |  Ennius  1.  x(i) |  utrique».'   Fuit  igitur  fortasse,  ut 

Baehrensius  edidit,  'rimantur  utrique.' 

LIB.  Xn  I  (367)  Priscianus  v  p.  153, 11  H.  'acer  et  alacer  et  saluber 
et  celeber  quamvis  acris  et  alacris  plerumque  faciant  et  salubris  et  celebris 
feminina,  in  utraque  tamen  terminatione  communis  etiam  generis  inveniuntur 
prolata  .  .  .  Ennius  in  xvi  [xiv].  idem  in  xii  «omnes  mortales  (omnis  mor- 
talis  plerique)  .  .  vivis  (huius  Par. R  Sang.  Halb.) .  .  .  acris».'  Idem  vi 

p.  230,  5  H.  ^  alacer  alacris,  acer  acris.  et  sciendum,  quod  in  utraque  tenni- 
natione  utriusque  generis  inveniuntur  haec  .  . .  Ennius  in  xii  «omnes  mor- 
tales  (omnis  mortalis  nonnuUi) .  .  vivis  (huius  m.  pr.  Halb.) . .  .  acris».' 


365  petrisque  A.  Augustinus:  ceterisque  Praeterea  nihil  mo- 

vendum  quamvis  in  ohscura  sententia  duxi  Hauptio  oUemperans  opp.  ii 
p.  429  367  vivis;  imis  fueru/nt  olim  et  nuper  qui  mallent 

Ennius  ed.  Vahlen.  5 


66  ANNALIUM  LIB.  XH 

n 

PRAECONIA  370  Unus  homo  nobis  cunctando  restituit  rem. 

FABnMAXIMI  ^-r  •  11111 

ISon  emm  rumores  ponebat  ante  salutem. 
372  Ergo  postque  magisque  viri  nunc  gloria  claret. 

m 

M'  Curius 
M'cuBn     373  Quem  nemo  ferro  potuit  superare  nec  auro 


n  (370)  Macrobius  Sat.  vi  1,23  'unus  qui  nobis  cunctando  restituit 
rem  (Aen.  vi  846).  Ennius  in  xn  (vii  Salisb.)  «unus  homo  .  .  .  rem».'  Ci- 
cero  de  off.  i  24,84  'quanto  Q.  Maximus  melius,  de  quo  Ennius  «umishomo 
. . .  non  enim  .  . .  ergo  postque  magisque  (magis  que  Herb.  Bem.  a  b) . . . 
claret».'  Idem  Cat.  mai.  4,10  'hic  (Q.  Fabius)  et  bella  gerebat  ut  adules- 
cens  cum  plane  grandis  esset  et  Hannibalem  iuveniliter  exultantem  patien- 
tia  sua  moUiebat:  de  quo  praeclare  familiaris  noster  Ennius  «unus  homo 
(unus  qui  Leid.  Yoss.  Ashb.  unus  homo  quiPar.)  nobis  . . .  non  enimr.  po- 
nebat  (ponebant  Voss.etm.pr.Par.)...  ergopostque. . .  claret».'  Servius 
in  Aen.  vi  845  (tu  Maxumus  iUe  es,  unus  qui  nobis  cunctando  restituis  rem) 
'iUe  est  de  quo  ait  Ennius  «unus  gwi  n. c.  restituit  (restituis  nonnuUi)  rem». 
sciens  enim  VergiUus  quasi  pro  exemplo  hunc  versum  posuit.'  Servium  ex- 
scripsit  mythogr.  Vatic.  i  fab.  224  (A.  Mai  class.  auct.  in  p.  79).  Livius 

XXX  26,  7  "■  eodem  anno  Q.  Fabius  Maximus  moritur  .  .  .  ^  cautior  tamen  quam 
promptior  hic  habitus;  et  sicut  dubites,  utrum  ingenio  cunctator  fuerit  an 
quia  ita  beUo  proprie  quod  tum  gerebatur  aptum  erat,  sic  nihU  certius  est 
quam  «unum  hominem  nobis  cunctando  rem  restituisse»,  sicutEnnius  ait.' 
Cf.  xLiv  22, 10.  Cicero  ad  Atticum  ii  19, 2  'Bibulus  in  caelo  est,  nec  quare 
scio,  sed  ita  laudatui-  quasi  «unus  homo  nobis  c.  restituit  rem».'  de  qua  forma 
cf.  quae  dixi  ad  scen.  fab.  inc.  xxi.  Suetonius  Tiber.  21  (ex  epistola  Au- 
gusti  ad  Tiberium)  '  ii  quoque  qui  tecum  fuerunt  omnes  confitentur,  versum 
iUum  in  te  posse  dici  «unus  homo  n.  vigilando  r.  r.».'  Ovidius  fast.  ii  240 
'  unus  de  Fabia  gente  relictus  erat:  sciUcet  ut  posses  olim  tu,  Maxime,  nasci, 
cui  res  cunctando  restituenda  foret.'  Seneca  de  benef.  iv  27,  2  'quid  ergo? 
et  Fabius  qui  «cunctando  restituit  rem»  temerarius  est?'  Serenus  Sam- 
monicus  lib.  med.  (P.  L.  M.  ni  Baehr.)  1092  ^nterdum  existit  turpi  verruca 
papiUa.  hinc  quondam  Fabio  verum  cognomen  adhaesit,  qui  solus  patriae 
cunctando  restituit  rem.'  Polybius  iii  105,8  'rotg  (ihv  ovv  nuQ'  avrbv 
Ysvoiiivoig  zbv  v.ivdvvov  ■^v  ivccQyhg  oxl  Sia  ^hv  triv  Mccqkov  rdXftar  ccnol- 
oiXs  Tcc  oXcc,  di-a  dh  ttjv  svXcc^siav  tov  ^a^lov  6i6(oGtai  xai  tiqo  tov  xai  vvv.^ 

in  (373)  Cicero  de  re  p.  iii  3,  6  '  ex  qua  vita  (civUem  dicit)  sic  summi 
viri  omantui-,  ut  vel  M'  (M.  cod.)  Curius,  «quem  . . .  auro».' 


371  Noenum iac7w?a«nM5  adLucr.m.  ig8;quod  curpro  vero  non 
hahendum  videatur  dixi  in  mus.  Rhen.  xvip.  584;  de  toto  genere  vide 
nwnc  F.  Leonem  quaest.  Flaiit.  p.  305  372  Hunc  versum  integrum 

esse  et  quo  modo  accipiendus  sit,  significavi  in  actis  a<:ad.  ad  \  c.  p.  y  n. 


ANNALIUM  LIB.  XH  67 

IV 
Carus  fuit  Africano  superiori  noster  Ennius,  itaque  etiam  in  sepulcro 
Scipionum  putatur  is  esse  constitutus  ex  marmore:  cuius  laudibus  certe 
non  solum  ipse  qui  laudatur  sed  etiam  populi  Romani  nomen  ornatur.  in 
caelum  huius  proavus  Cato  tollitur:  magnus  honos  populi  Romani  rebus 
adiungitur.  omnes  denique  illi  Maximi,  Marcelli,  Fulvii  non  sine  communi 
omnium  nostrum  laude  decorantur.  ergo  illum  qui  haec  fecerat,  Rudinum 
hominem,  maiores  nostri  in  civitatem  recepenint. 

V 
Claudium  et  Tuditanum  consules  sequuntur  Q.  Valerius  et  C.  Mami-  ENNITJS  de 
lius  (Manilius  libri)  quibus  natum  esse  Q.  Ennium  poetam  M.  Varro  in  '^'-'^''^ 
primo   de  poetis  libro   scripsit  eumque   cum  septimum  et  sexagesimum 
(s..agesimum  cum  interstitio  ii  vel  iii  vel  iv  litterarum  nonnuUi  libri) 

annum  haberet,  duodecimum  (*xii  eraso  x  Voss.  min.)  annalem  scripsisse 
idque  ipsum  Ennium  in  eodem  libro  dicere. 

VI 
374  Sicut  fortis  equus,  spatio  qui  saepe  supremo 
Vicit  Olympia,  nunc  senio  confectus  quiescit 

vn 

376  Messapus 

IV  Cicero  pro  Archia  9,  22 :  cuius  verba  hic  inserenda  duxi,  quam- 
quam  singuli  quos  appellat  et  suis  nimirum  locis  laudati  fuerant. 

V  Gellius  XVII  21,  43.  Cur  et  hoc  testimonium  de  Ennii  aetate  et  prae- 
conium  Fabii  (ii),  e  duodecimo  annali  citatum  utrumque,  huic  annali  reser- 
vandum  duxerim  rationesque  quas  habeant  hae  duae  reliquiae  inter  se 
tantopere  discrepantes  cum  hoc  libro  exposui  in  actis  acad.  a.  1886  ('tJber 
die  Annalen  des  Ennius ')  p.  6  sqq.  ibidem  p.  8  sqq.  significavi  ex  incertis 
quae  cum  illis  duobus  apte  coniungi  potuerint,  quorum  nonnulla  hoc  loco 
ponere  non  dubitavi. 

VI  (374)  Cicero  Cat.  mai.  5,  14  'sua  enim  vitia  insipientes  et  suam 
culpam  in  senectutem  conferunt,  quod  non  faciebat  is  cuius  modo  men- 
tionem  feci  Ennius  «sicut  (plerique;  sicuti  Par.  Ashb.)  .  .  .  quiescit».  equi 
fortis  et  victoris  senectuti  comparat  suam.  quem  quidem  probe  meminisse 
potestis:  anno  enim  undevicesimo  post  eius  mortem  hi  consules,  T.  Flami- 
ninus  et  M'Acilius,  facti  sunt,  ille  autem  Caepione  etPhilippo  iterum  con- 
sulibus  mortuus  est,  cum  ego  quinque  et  sexaginta  annos  natus  legem  Voco- 
niam  magna  voce  et  bonis  lateribus  suasi.  sed  annos  septuaginta  natus 
(tot  enim  vixit  Ennius)  ita  ferebat . . .  paupertatem  et  senectutem  ut  eis  paene 
delectari  videretur.'  Cf.  acta  acad.  a.  1886  s.  c.  p.  9  sq. 

VII  (376)  Servius  in  Aen.  vii  691  '  at  Messapus  equum  domitor  Nep- 
tunia  proles :  hic  Messapus  per  mare  ad  Italiam  venit  .  .  .  ab  hoc  Ennius 
dicit  (commemorat)  se  originem  ducere,  unde  nunc  (698.  699)  et  cantantes 
inducit  eius  socios  et  eos  comparat  cycnis.'       Cf.  Silius  It.  xii  393  'Ennius, 


374  Sicine  Havetus 


ET  HANNIBAL 

I — lY 


68  ANNALIUM  LIB.  XH 

vm 

377  Nos  sumus  Romaiii^  qui  fuimus  ante  Rudini 


ANNALIUM  LIB.  Xin 

I 

ANTiocHus  373  «Isque  Hellesponto  pontem  contendit  in  alto. 

n 

379  «Contempsit  fontes  quibus  exerugit  aquae  vis 

antiqua  Messapi  ab  origine  regis,  miscebat  primas  acies,  Latiaeque  super- 
bum  vitis  adornabat  dextram  decus:  hispida  teUus  miserunt  Calabri:  Ru- 
diae  genuere  vetustae :  nunc  Rudiae  solo  memorabile  nomen  alumno.  is  prima 
in  pugna '  eqs.  Suidas  s.  v.  "Evviog  (i  2  p.  262  Bemh.)  sive  Aelianus  apud 

Suidam  '  6  TtoLrirrig  6  MsaeccTtLos'  Cf.  Crusius  mus.  Rhen.  xLvn  p.  61  sq. 
Gellius  xvji  17, 1  'Quintus  Ennius  tria  corda  habere  sese  dicebat,  quod  lo- 
qui  Graece  et  Osce  et  Latine  sciret.'  Quibus  de  origine  Messapia  expositis 
adhaerebant  in  contrarium  illa  opinor  «at  nunc  Nos  sumus  Romani  qui 
fuimus  ante  Rudini». 

Vin  (377)  Cicero  de  orat.  iii  42,  168  'videtis  profecto  genus  hoc  to- 
tum,  cum  inflexo  immutatoque  verbo  res  eadem  enuntiatur  omatius.  cui 
sunt  finitima  .  .  cum  inteUegi  volumus  . .  .  aut  ex  uno  plures  «at  Romanus 
homo  .  .  .  trepidat»  (547),  aut  cum  ex  phmbus  inteUegitur  unum  «nos  .  .  . 
Rudini  (sic  optLmi,  rutili  vel  rutuli  et  similiter  ceteri)».'  Cf.  iv  extr. 

LIB.  XTTT  I  (378)  Varro  de  1.  L.  vii  21 '  Cassi  «EUespontum  et  claustra», 
quod  Xerses  quondam  eum  locum  clausit ;  nam  ut  Ennius  ait  «isque . . .  alto».' 

n  (379)  Macrobii  exc.  Bob.  G.  L.  K.  v  p.  651,  35  'eracto  etiam  a  quo 
principaH  veniat  quaeritur  et  est  a  verbo  eragit.  Ennius  «contempsit  f. 
quibus  exerugit  (sic  cod.)  a.  vis».'  Eiusdem  exc.  Paris.  ibid.  p.  626,  21  ^emc- 
tat  frequentativum  est  a  principali  erugit  aquae  vis».'  Defectus  ex  dupliei 
'erugit'  ortus,  qui  non  fugit  editores,  ex  altero  loco  suppletur  "'emgit. 
[Ennius  «contempsit  f.  quibus  exeragit]  aquae  vis».'  Cf.  Paulus  Festi  p.  58, 
30  Th.  '  eragere  semel  factum  significat,  quod  eractare  saepius.  iUud  enim 
perfectae  formae  est,  hoc  frequentativae.' 


377  fuvimus  Lamhinus  379  quibus  ex  erugit  Keilius  (velut 

Lucretius  vi  788  terris  ex  omnia  surgunt,  Varro  Atac.  in  expl.  in  Donat. 
G.L.K.  iw  p.  564,  17  huic  similis  curis  ex  perdita  lamentatur);  ego 
(quia  erugo  eructo  adivam  vim  Jiabet)  proposui  olim  quibu'  sese  erugit 

lustinus  XXXI  5,  7  quod  Hannibdli  cum  Antiocho  de  helli  Bomani 
rationibus  agenti  liaec  verba  tribuit  sin  quis  illis  Italia  velut  fonte  vi- 
rium  cesserit,  proinde  falli  ac  si  quis  amnes  non  ab  ipsis  fontium  pri- 
mordiis  derivare  sed  concretis  iam  aquarum  molibus  avertere  vel  ex- 
siccare  velit,  inde  locum  et  sententiam  versus  Enniani  cognosci  putavi 
{prooem.  iSgz/^i  p.  12  sqq.) 


ANNALIUM  LIB.  Xm  69 

in 

380  «satin  vates  verant  aetate  in  agunda? 

IV 

381  «Hannibal  audaci  cum  pectore  de  me  hortatur, 
Ne  bellum  faciam,  quem  credidit  esse  meum  cor 

383  Suasorem  summum  et  studiosum  robore  belli. 


ANNALIUM  LIB.  XIV 

I 
384  Verrunt  extemplo  placide  mare:  marmore  flavo  antioch^um 


Caeruleum  spumat  sale  conferta  rate  pulsum 

ni  (380)  Gellius  xviii  2, 12  'hoc  quaesitum  est,  verbum  verant,  quod 
significat  vera  dicunt,  quisnam  poetarum  veterum  dixerit .  . .  ^*'  nemo  enim 
tum  commeminerat,  dictum  esse  a  Q.  Ennio  id  verbum  in  tertio  decimo  an- 
nalium  in  isto  versu  «satin  .  . .  agunda».' 

IV  (381)  Gellius  vi  2,  3  'scripsit  autem  Caesellius,  Q.  Ennium  in  xiii 
(xii  m.  pr.  Vat.)  annali  cor  dixisse  genere  masculino.  ^  verba  Caesellii  sub- 
iecta  sunt:  masculino  genere,  ut  multa  alia,  enuntiavit  Ennius ;  nam  in  xiii 
annali  quem  cor  dixit.  ^  ascripsit  deinde  versus  Ennii  duo  «Hannibal  audaci 

cum  p.  dehortatur  ne  .  . .  cor».  ®  Antiochus  est  qui  hoc  dixit  Asiae  rex ^ 

hoc  Caesellius  quidem,  sed  aliud  longe  Ennius.  ®  nam  tres  versus  sunt,  non 
duo,  ad  hanc  Ennii  sententiam  pertinentes,  ex  quibus  tertium  versum  Caesel- 
lius  non  respexit  «Hannibal  audaci  dum  p.  de  ine  hortatur  ne  . . .  robore 
belli».'  Nonius  p.  195, 20  '  cor  generis  est  neutri,  ut  dubium  non  est.  mas- 
culini  Ennius  lib.  xiii  (xii  m.  pr.  Harl.)  «Annibal  laudacium  p.  de  me  hor- 
tatur  ne  .  . .  cor».' 

LIB.  XIV  I  (384)  Gellius  ii  26, 21  '  sed  cum  omnialibens  audivi  quae 
peritissime   dixisti,  tum  maxime  quod  varietatem  flavi  coloris  enarrasti 


I — rx 


380  De  sententia  cf.Diodori  exc.viii  SnaQendXet  xa  nXii&ri  firi  nqoa- 
ixsiv  roig  fidvtBGi.  (j^^fd/afovcjt'  Kdl  yaQ  nal  inl  r&v  iSiav  ^icov  avrovg 
nXei^rotg  afnaQrrifiaGi  neQtninreiv,  &g  firj  dvvafievovg  nQOtdic&at  rb 
fiiXlov  KrX.  Enniana  Hannihalis  esse  Antiochum  dedocentis  fortasse  haec 
Plutarchi  de  exilio  1 6  p.  6o6  c  indicare  posswnt  ri  de  ^Avvi^ag  6  KaQ- 
%r)d6vtog  om  iiQ^tjro  naQQTicia  nQog  ^Avriojipv  ^aCtlia  ovra  q>vyag  rov; 
onrjvina  natQov  dtdovrog  iniXevev  avrbv  entyetQetv  rotg  noXefiiotg'  rov 
Sh  &v6afiivov  aat  ra  6nXayyva  %(oXvetv  (pdonovrog ,  eneri(ir}6ev  elndtv 
'(Jt>  ri  KQiag  Xiyet  Gnonetg,  ov  ri  vovv  ei(ov  av&Qoonog'  381  hori- 

tainr  BergMus         383  studiosum  robore  h.  e.  ecpti^evov  iQQcofiivatg 
384  placidum  Parrhasius       flavo  Caeruleimi:  STpxLma.i  EibhecMus  mus. 


70  ANNALIUM  LIB.  XIV 

n 

386  Labitur  uncta  carina,  volat  super  impetus  undas 

m 

387  Cum  procul  aspiciunt  hostes  accedere  ventis 
Navibus  velivolis 

rv 

389  Litora  lata  sonunt 

V 

390  rumpia 

fecistique  ut  intellegerem  verba  illa  ex  annali  quarto  decimo  Ennii  amoenis- 
sima,  quae  minime  intellegebam  «verrunt  .  . .  spumat  mare  .  .  pulsum»; 
**  non  enim  videbatur  caeruleum  mare  cum  marmore  flavo  convenire.  -^  sed 
cum  sit,  ita  ut  dixisti,  flavus  color  e  viridi  et  albo  mixtus,pulcherrune  prorsus 
spumas  virentis  maris  flavom  marmor  (flavum  vel  flavo  marmor  libri) 
appellavit.'  Priscianus  v  p.  171, 11  H.  'hic  et  hoc  sal . . .  etiam  hoc  sale 
Ennius  protulit  in  xiiii  (xvii  Sang.)  annalium  «caeruleum  s.  sale  . .  pulsum» 
pro  mare  (pro  ma*  +  re  ex  manere  Halb.  Lugd.  per  mare  ceteri  fere 
cum  arte  Bernensi  Hagen.  anecd.  Helv.  p.  112,  5,  sed  haec  ad  Ennii  versum 
referri  de  Krehlii  Hertziique  opinione  non  possunt).' 

n  (386)  Macrobius  Sat.  vi  1,51  'labitur  uncta  vadis  abies(Aen.  viii  91). 
Ennius  in  xiin  «labitur  . . .  undas».'  Cf.  478  'labitur  uncta  carina'  et  Aen. 
IV  398  'natat  uncta  carina.' 

ni  (387)  Macrobius  Sat.  vi  5, 10  'despiciens  mare  velivolum  (Aen.  i 
224).  Livius  (Laevius  Ribbeckius)  in  Helena «tu  qui  permensus ponti ma- 
ria  alta  velivola».  Ennius  in  xini  «cum  . . .  velivolis».  idem  in  Andromache 
(i)  «rapit  ex  alto  naves  velivolas».'  Servius  in  Aen.  i  224  '  velivolum 

duas  res  significat,  et  quod  velis  volatur  ut  hoc  loco  et  quod  velis  volat,  ut 
Ennius  «naves  (navius  Cass.  m.  pr.)  velivolas»  qui  et  proprie  dixit.' 
Cf.  Buechelerus  carm.  epigr.  1533,  2. 

IV  (389)  Priscianus  ix  p.  474,  2  H.  '  sonui  sonitum  .  .  .  haec  tamen 
ipsa  et  secundum  tertiam  vetustissimi  protulisse  inveniuntur  coniugationem, 
ut  Ennius  in  xi  annali  [vi].  idem  in  xini  (viii  Lugd.)  «litora  1.  sonunt».' 

V  (390)  Gellius  x  25,4  'itemrumpia(rupialibri  sed  supra2  rumpiae 
vel  rupiae)  genus  teli  est  Thraecae  nationis  positumque  hoc  vocabulumin 
Quinti  Enni  annalium  xiv.'         Cf.  Livius  xxxi  39, 11  (ad  a.  u.  554)  'Thracas 


Bhen.  x  277  n.  flavo:  Caeruleum  spumat  vulgo.  Cicero  quidem  teste 
Nonio  p.  162,  29  quid  mare  nonne  caeruleum?  at  eius  unda  cum  est 
pulsa  remis  purpm-ascit.  sed  VergiUus  Aen.  viii  672  (de  clipeo)  sed 
fluctu  spmnabant  caemla  cano;  Seneca  Agani.  441  dirimuntque  canae 
caeinilum  spumae  mare ;  Silius  1575  fugiunt  tumido  per  spmnea  caeru- 
la  velo.  neutrum  prdbavi,  sed  Gellii  verhis  accurate  excussis  non  videtur 
satisfacere  nisi  ea  quam  nunc  expressi  distinctionem 


ANNALIUM  LIB.  XIV  71 

VI 
391  «Nunc  est  ille  dies  cum  gloria  maxima  sese 
Nobis  ostendat  si  vivimus  sive  morimur. 

vn 

393  Horrescit  telis  exercitus  asper  utrimque. 

VIII 

394  Infit  «0  cives  quae  me  fortuna  ferocis 
Contudit,  indigno  bello  confecit  acerbo 

quoque  rumpiae  ingentis  et  ipsae  longitudinis  inter  obiectos  undique  ramos 
impediebant.' 

VI  (391)  Priscianus  x  p.  501, 14  H.  '  deponentia  in  rior  desinentia  orior 
et  morior  tam  secundum  tertiam  quam  secundum  quartam  coniugationem 
declinaverunt  auctores  . . .  Ennius  inxmi  annalium  «nunc . . .  sese  (in  . . .  sese 
om.  Sang.)  nobis  ostendat  (ostendit  Lugd.  et  corr.  Reg.  ostentat  unus 
Krehlii) . .  .  morimur».' 

Vn  (393)  Macrobius  Sat.  vi  4,  6  '  tum  ferreus  bastis  horret  ager  (Aen. 
XI  601).  horret  mire  se  habet,  sed  et  Ennius  in  quai-to  decimo  «horrescit . .  . 
utrimque»  et  in  Erechtheo  (iv)  «arma  arrigunt,  horrescimt  tela»  et  in  Sci- 
pione  (viii)  «sparsis  hastis  longis  campus  splendet  et  hon-et»  (cf.  ibi  adno- 
tata).  sed  et  ante  omnes  Homei-us  (II.  xiii  339)  ^(pQi^sv  6h  jxa^i]  qjd^iai^i^Qo- 
tog  iyxslr]6i  (liaxQ^g  ag  slxov  rcciisGixQoag).^  Vergilius  etiam  Aen.  vii  526 
"■horrescit  strictis  seges  ensibus'  et  xii  663  'strictisque  seges  mucronibus 
horret  ferrea.'  Unde  origo  magis  metaphorae  perspicitur:  cf.  Lycophronis 
Alex.  252  ■ititpQLv.av  mats  Xrilov  yvcci  X6y%citg  icnoGtiX^ovtsg  et  Holzingeri  comm. 

VTH  (394)  Priscianus  x  p.  518, 14  H.  '  vetustissimi  tamen  tam  produ- 
cebant  quam  corripiebant  supradicti  verbi,  id  est  (tundo)  tutudi,  paenulti- 
mam.  Ennius  in  xiiii  «infit . . .  fero  sic  contudit .  . .  acervo  (acerbo  Lugd.)». 
ecce  hic  corripuit.  idem  in  xvi  [v];  idem  in  annalibus  [448].  hic  produxit 
paenultimam.'  Cf  Paulus  Festi  p.  80, 15  Th.  'infit  incipit.'  Gellius  xix  7, 
10  inter  Laeviana  refert  'item  fiere  (fieri  duo,  fuere  vel  fliere  ceteri)  in- 
pendio  infit,  id  est  fieri  inpense  incipit.'  Itaque  Vergilius  'ita  farier  infit' 
(Aen.  XI  242);  'solio  rex  infit  ab  alto'  (xi  301);  al.  et  Livius  Hum  ita  Tullus 
infit'  (i  28,  4);  'ibi  infit'  (iii  71,  6). 


394  ferox  sic  Columna  ferocem  lanus  JDousa,  et  contundere  fero- 
cem  de  more  dicitur:  Verg.  Aen.  i  263  populosque  feroces  contundet; 
Tih.  m  6, 1 3  illa  ferocem  contudit;  Gicero  de  re  p.yi  i,  i  qui  contuderit 
. . .  ecfrenatam  illam  ferociam;  Livius  xxvii  2, 2  ferocem  victoria  Han- 
nibalem  contudisset;  ihid.  12,  1 1  contunderent  ferociam  hostis;  al.  sed 
tamen  malui  in  similem  sententiam  ferocis  efficere  ex  ferosic  h.  e.  quae 
fortuna,  quae  esse  ferocis  solet,  me  contudit  395  Contudit  indigne 
et  bello  Columna 


AMBBACIA 


72  ANNALIUM  LIB.  XIV 

IX 
396  Omnes  occisi  obcensique  in  nocte  serena 


ANNALIUM  LIB.  XV 
I 

FULvn  EES  M.  Fulvius  Nobilior  . . .  consul  Aetolos  . .  proeliis  frequentibus  victos  et 

in  Ambraciam  oppidum  coactos  in  deditionem  accepit . .  de  quibus  triumpha- 
vit:  quam  victoriam  per  se  magnificam  Q.  Ennius  amicus  eius  insigni  laude 
celebravit. 

n 

397  Malos  defindunt,  fiunt  tabulata  falaeque 

m 

398  Occumbunt  multi  letum  ferroque  lapique 
Aut  intra  muros  aut  extra  praecipe  casu. 

IV 
De  Pandaro  et  Bitia  aperientibus  portas  locus  acceptus  est  ex  libro 
quinto  decimo  Ennii  qui  induxit  Histros  duos  in  obsidione  erupisse  porta 
et  stragem  de  obsidente  hoste  fecisse. 

IX  (396)  Festus  ex  apogr.  1.  xiv  p.  236,6  Th.  '  ob  praepositione  anti- 
quos  usos  esse  pro  ad  testis  est  Ennius  quom  ait  L.  xiiii  «omnes  . .  .  serena» 
id  est  accensi,  et  in  Iphigenia  [xiii].' 

LIB.  XV   I  Aurelius  Victor  de  vir.  illustr.  52.  Cf.  Symmachus  ep.  i  20,2. 

n  (397)  Nonius  p.  114,  7  'falae  tun-es  sunt  ligneae.  Ennius  lib.  xv  «ma- 
los  defindunt . .  falaeque  (falae  quae)».  haec  sunt  et  in  circo,  quae  apud  veteres 
propter  spectatores  e  lignis  erigebantur.'  Cf.  Pauhis  Festi  p.  63,  7  Th. 

'falae  dictae  ab  altitudine,  a  falado,  quod  apud  Etruscos  significat  caelum.' 

III  (398)  Priscianus  vi  p.  281,  7  H.  '  vetustissimi  etiam  praecipis  gene- 
tivum  qui  a  nominativo  praeceps  est  secundum  analogiam  nominativi  pro- 
tulerunt .  .  .  Ennius  in  xv  annali  «obcumbunt  (occumbunt)  m.  letum  (loetum 
vel  laetum) . . .  casu».'  Ars  anon.  Bern.  Hagen.  anecd.  Helv.  p.  122, 16  'anti- 
qui . . .  dicebant  praeceps  praecipis.  Ennius  «praecipe  casu».'  Priscianus 
VI  p.  250,  9  H.  '  vetustissimi  tamen  etiam  huius  lapis  protulerunt.  Ennius  in 
XV  (v  Bamb.)  annali  «occumbunt  m.  letum  (loetum  vel  laetum)  f.  lapique».' 

IV  Macrobius  Sat.  vi  2,  30  '  sunt  alii  loci  plurimorum  versuum  quos 
Maro  in  opus  suum  cum  paucorum  immutatione  verborum  a  veteribus  trans- 
tulit ...  ^^in  principio  Aeneidos  tempestas  describitur  et  Venus  apud  lovem 


397  AifHndxmt  Merula,  quod  non  melius  quam  defindunt  librorum 
intelligitur;  malim  defigunt;  malis  enim  defixis  fieri  possu/nt  tabulata  et 
per  tabulata  exstrui  falae 


ANNALIUM  LIB.  XV  73 

V- 

400  succincti  corda  machaeris 

VI 

401  Undique  conveniunt  velut  imber  tela  tribuno: 
Configunt  parmam,  tinnit  hastilibus  umbo; 

403  Aerato  sonitu  galeae,  sed  nec  pote  quisquam 

Undique  nitendo  corpus  discerpere  ferro. 
405  Semper  abundantes  hastas  frangitque  quatitque. 

Totum  sudor  habet  corpus,  multumque  laborat, 

Nec  respirandi  fit  copia:  praepete  ferro 
408  Histri  tela  manu  iacientes  sollicitabant. 

queritur  . .  .  hic  locus  totus  sumptus  a  Naevio  est  ex  primo  libro  belli  Punici 
. . .  ^*  item  de  Pandaro  et  Bitia  aperientibus  portas  (Aen.  ix  672)'  eqs. 

V  (400)  Servius  in  Aen.  ix  675  'armati  fen'0:  aut  bene  instructi  armis 
aut,  ut  Asper  dicit,  ferrea  corda  habentes  i.  e.  dura  et  cruenta  cogitantes, 
utEnnium  sit  secutus  qui  ait  «succincti  c.  macheris  (suaintus  maceriis 
Flor.)».' 

VI  (401)  Macrobius  Sat.  vi  3, 1  'sunt  quaedam  apud  Vergilium  quae 
ab  Homero  creditur  transtulisse;  sed  ea  docebo  a  nostris  auctoribus  sumpta, 
qui  priores  haec  ab  Hbmero  in  carmina  sua  transtulerant  ...  *  Homerus 
de  Aiacis  forti  pugna  ait  (II.  xvi  102)  Al'ag  S'  ovxer'  ^fij-fi-vs"  ^id^aro  yag 
§sXhG6iv.  Sdybvci  fitv  Zr\v6g  ts  voog  xal  Tg&sg  uyavol  ^cillovrsg'  Ssivr]v  Sh 
tisqI  KQordcpoLGi  (pasivri  TtriXT]^  ^cclXo^svr]  Kccvaxrjv  ^%£"  ^dXXsro  S'  atsl  ycccTC 
(pdXaQ'  sv7Coiri&''  ^  ^'  dQLarsQov  mfiov  Eiiafivsv  ^^nsSov  alsv  ^^cov  odxog  aloXov 
ovS'  iSvvavro  d^cp'  avtoi  TtsXsfii^at  iQsiSovrsg  ^sXesaatv  aisl  S'  dQyaXsca 
%%sr'  da&iiari,  KCiS  Ss  ol  iSQoig  itdvroQ^sv  ix  ^sXscov  qssv  daTtsrog,  ovSs  %r] 
slxsv  diijtvsvaai,  -Ttdvrrj  Si  Tcaxbv  xaxra  iatiJQixto.  ^  hunc  locum  Ennius  in 
quinto  decimo  (sic  vel  xv  plerique  xii  Par.)  ad  pugnam  Caelii  (c§lii  vel 
c  e  1  i i  libri)  tribuni  his  versibus  transfert  «undique  (401) .. .  sollicitabant  (408)». 
*  hinc  Vergilius  eundem  locum  de  inclusoTurno  gratia  elegantiore  composuit 
(Aen.  IX  803—811)  «ergo  nec  clipeo  iuvenis  subsistere  tantum  nec  dextra  valet, 
obiectis  sic  undique  telis  obruitur,  strepit  adsiduo  cava  tempora  circum 
tinnitu  galea  et  saxis  solida  aera  fatiscunt  discussaeque  iubae  capiti  nec 
sufficit  umbo  ictibus,  ingeminant  hastis  etTroes  et  ipse  fulmineusMnestheus. 
tum  toto  corpore  sudor  liquitur  et  piceum,  nec  respirare  potestas,  flumen 
agit,  fessos  quatit  aeger  anhelitus  artus».'       Enniana  nec  a  quinto  decimo 


401  Cf.  284  hastati  spargunt  hastas,  fit  ferreus  imber,  etAen.  xii 
284  402  astilibus /S'a?js&.  403  Aerato  sonitu  galeae,  quae  varie 
temptata  simt,  nec  recte  adnectuntur  superioribus  nec  satis  tuto  emen- 
dantur;  suspicor  desiderari  versum,  cui  illa  apte  adhaeserint;  ceterum 
cf.  II.  XII  160  405  abundantes  vel  habundantes  lihri  obundantes 

Pontanus 


I — IV 


74  ANNALIUM  LIB.  XV 

409  Arcus  subspiciimt,  mortalibus  quae  perhibentur 


ANNALIUM  LIB.  XVI 
I 

EXORDiUM  Q.  Eimius  T.  Caecilium  Teucrmn  fratremque  eius  praecipue  miratus 

propter  eos  sextimi  decimum  adiecit  annalem. 

n 

410  Quippe  vetusta  vinim  non  est  satis  bella  moveri 

m 

411  Reges  per  regnum  statuasque  sepulcraque  quaerunt, 
Aedificant  nomen:  summa  nituntur  opum  vi. 

IV 
413  Postremo  longinqua  dies  confecerit  aetas 

annali,  cui  Macrobius  tribuit,  segreganda  esse  et  cum  altera  eiusdem  Ma- 
crobii  narratione  (iv),  quam  ex  eodem  quinto  decimo  petiit  cum  eodemque 
libro  Aeneidos  composuit,  concilianda  probare  studui  in  actis  acad.  a.  1886 
(^Uber  die  Annalen  des  Ennius')  p.  18  sqq. 

Vn  (409)  Priscianus  vi  p.  259,5  H.  (arcus)  'invenitur  tamen  apud 
veteres  etiam  feminini  generis,  secundum  quod  bene  quartae  est  declina- 
tionis.  Ennius  in  xv  annali  «arcus  ubi  aspiciunt . .  perhibentur  (perhibe- 
tur  Halb.)».' 

LIB.  XVI  I  Plinius  nat.  hist.  vii  101  'fortitudo  in  quo  maxime  ex- 
stiterit  inmensae  quaestionis  est,  utique  si  poetica  recipiatur  fabulositas. 
Q.  (qua,  quae)  Ennius  .  .  .  annalem.' 

n  (410)  Festus  p.  340,  24  Th.  *■  quippe  significare  quod  ni  ('  quippe  sig- 
nificat  quidni'  Paulus)  testimonio  est  Ennius  L  xi  [i].  idem  1.  xvi  «quippe 
.  .  .  moveri>>.  item  alii  conplures.' 

m  (411)  Macrobius  Sat.  vi  1,17  'summa  nituntur  opum  vi  (Aen.  xu 
552).  Ennius  in  quarto  [ii]  et  in  xvi  «reges  .  .  .  opum  vi».' 

IV  (413)  Gellius  ix  14,5  'Q.  Ennius  in  xvi  annali  dies  scripsit  pro 
diei  in  hoc  versu  'postrema  . .  confecerit  (quod  fecerit  Bem.  Par.  Voss. 
mai.)  aetas\' 


409  Arcus  subspiciimt  scripsi:  arcus  ubi  aspiciunt;  cf.  acf.  acad. 
s.  c.p.  2/^  sq.  410  moveri  ne  quis  cuni  BergJcio  dubitet  vindicabit 

Bentleius  ad  Hor.  c.  in7,20  412  Aedificant  nomen  tutabar  pro- 

om.  1886/87  p. 6  413  Postremo.Ber^^Mws:  postrema  longinqua 
dies  aetas,  ut  Lucretius  1557  longa  diei  infinita  aetas  ante  acti  tem- 
poris  omnis         Sententia  quae  sit  ei  quo  inodo  cohaereat  cuni  411  sq. 


SINGULABIA 

V — IX 


ANNALIUM  LIB.  XVI  75 

V 

414  Ingenio  forti  dextra  latus  pertudit  hasta  certamina 

D  i-  STTJftTTT.  A  TJT  A 

VI 

415  Concidit,  et  sonitum  simul  insuper  arma  dederunt 

vn 

416  tamen  induvolans  secum  abstulit  hasta 
Insigne 

vm 

418  Tunc  timido  manat  ex  omni  corpore  sudor 

IX 

419  Matronae  moeros  complent  spectare  faventes. 

X 

420  Montibus  obsti^^is  obstantibus  unde  oritur  nox 

V  (414)  Priscianus  x  p.  518, 17  H.  '  vetustissimi  tamen  tam  produce- 
bant  quam  corripiebant  supradicti  verbi,  id  est  (tundo)  tutudi,  paenultimam. 
Ennius  in  xiiii  [viii].  ecce  hic  corripuit.  idem  in  xvi  «ingenio  .  .  .  hasta». 
idem  in  annalibus  [448].  hic  produxit  paenultimam. ' 

VI  (415)  Macrobius  Sat.  vi  1,24  'corruit  in  vulnus:  sonitum  super 
arma  dedere  (Aen.  x  488).  Ennius  in  xvi  «concidit . .  simul  (om.  Par.) .  .  dede- 
runt».' 

Vn  (416)  Macrobius  Sat.  vi  1,  53  '  apicem  tamen  incita  summum  hasta 
tulit  (Aen.  xii  492).  Ennius  in  xvi  «tamen  induvolans  (inde  volans  pauci) 
.  .  .  insigne».' 

VIII  (418)  Macrobius  Sat.  vi  1,  50  Hum  gelidus  toto  manabat  corpore 
sudor  (Aen.  iii  175).  Ennius  in  xvi  «tunc  (tum  Med.  2)  timido  .  .  .  sudor».' 

IX  (419)  Servius  Lemovic.  in  georg.  i  18  p.  135, 16  Thil.  'favens  pro 
volens  .  .  .  favere  enim  veteres  etiam  velle  dixerunt.  Ennius  «m.  moeros .  . 
faventes».'  Idem  Vatic.  in  georg.  iv  230  p.  338,  17  Thil.  'ore  fave  .  .  .  po- 
nitur  eadem  vox  et  pro  velle  aput  eundem  Ennium  in  xvi  (xiii  Ursinus) 
«matrone  melos  .  .  faventes»  id  est  volentes.' 

X  (420)  Festus  ex  apogr.  1.  xiv  p.  220,25  Th.  '  obstitum  obliquum 
{'obstitum  oblicum'  Paulus).  PJnnius  L.  xvi]  «m.  obstitis  . . .  nox»  et  in  L.  viii 
[xi].'  Obstipum,  non  obstitum  a  grammatico  explicari  et  allatis  testibus 
restituendum  esse  Gifanius  intellexit. 


praeter  cetera  Ausonlus  potest  declarare  epitaph.  31,9  p.  79  SchenJcelii 
miremvir  periissehomines?  nionumenta  fatiscunt:  mors  etiam  saxis  no- 
minibusque  venit;  cf.  Lucretius  v  31 1  414  dextrum  Merula 

asta  Bern.  cf.  Varro  dc  l.  L.v  115  asta  quod  astans  solet  ferri 
418  manat  pro  manavit  Lachmannus  ad  Lucr.  v  396         toto  Merula, 
cf.  406         420  obstipis  Gifanius 


DE  BELLO 
GEBENDO 

XIII — XXI 


76  ANNALroM  LIB.  XVI 

XI 

421  Quos  ubi  rex  epulo  spexit  de  cotibus  celsis 

xn 

422  Qui  clamos  oppugnantis  vagore  volanti 

xm 

^^^^^T?^n  ^^^  Primus  senex  bradys  in  regimen  bellique  peritus 

XTV 
424  «Aestatem  autumnus  sequitur,  post  acer  hiemps  it 

XI  (421)  Festus  p.  490,  31  Th.  'spicit  quoque  sine  praepositione  dixe- 
runt  antiqui . . .  et  spexit.  Ennius  1.  xvi  €quos  ubi  rex////oulo  spexit  de  contibus 
celsis».'  Varro  de  1.  L.  vi  82  'spectare  dictum  ab  antiquo  quo  etiam  En- 
nius  usus  «vos  epulo  postquam  spexit».' 

Xn  (422)  Festus  ex  apogr.  lib.  xx  p.  570, 8  Th.  p.  81  Moimnseni  'vagorem 
pro  vagituEnnius  I.  xvi  «qui  clamos  (sic  Vat.  S  Leid.Y  Mommseni  clamor 
Vat.  R) . .  volanti».'  Paulus  'vagorem  pro  vagitu  Ennius  posuit.' 

XTTT  (423)  Festus  p.  386,  4  Th.  ^regimen  pro  regimento  usurpant  poe- 
tae.  Ennius  1.  xvi  «primus  s.  bradyn  . . .  peritus».' 

XIV  (424)  Priscianus  v  p.  153, 9  H.  *■  acer  et  alacer  et  saluber  et  celeber 
quamvis  acris  et  alacris  plerumque  faciant  et  salubris  et  celebris  feminina, 
in  utraque  tamen  terminatione  communis  etiam  generis  inveniuntur  pro- 
lata. . . .  Ennius  in  xvi  «aestatem  autumnus  sequitur  post  a.  hiems  (hiemps)». 
idem  in  xii  [i].'  Servius  in  Aen.  vi  685  'et  sciendum  antiquos  et  alacris 
et  alacer  et  acris  et  acer  tam  de  masculino  quam  de  feminino  genere  di- 
xisse.  nunc  masculino  utrumque  damus,  de  feminino  alacer  et  acer  num- 
quam  dicimus,  licet  Ennius  dixerit  «aestatem  autumnus  post  acer  hiemps 
(hiems)  it  (sic  Carol.  Sang.  Mon.  sit  reliqui)»;  nam  inde  est  alacer.' 
Explan.  in  Donat.  G.  L.  K.  iv  p.  491,  26  'quaeritur  utrum  acris  dicamus  an 
acer:  Ermius  enim  dixit  «post  acer  hiems»,  item  (fortasse  hiems  it,  et) 
Horatius  (c.  i  3, 1)  «solvitur  acris  hiems».' 


421  populos  conieci  olim;  Epulo  BergJcius  opp.  ip.  252  sq.,  quem 
esse  eundem  vult  cum  eo  quem  lAvius  (xn  1 1,  i)  Aepulo  {sic  cod^  ap- 
pellat  quo  se  principes  Histrorum  et  regulus  ipse  Aepulo  receperat;  ex 
eoque  Florus  i  26  (11  10),  3  ipse  rex  Aepulo  (apulo  Ubri);  idem  Lud. 
Havetus  Vhistoire  Bomaine  dans  le  dernier  tiers  des  annales  d'Ennius 
(bibliofheque  dc  Vecole  des  hautes  etudes  fasc.  xxxv,  Paris  1878  j?.  21 
sqq.);  contra  quos  dixi  in  actis  acad.  a.  1886  (^Uber  die  Annalen  des 
Ennius')  p.28  sqq.  et  ego  rem  non  wno  nomine  admodum  dubiam  in  me- 
dio  relinquo  cautibus  edideram,  cotibus  cum  aliis  maluit  BergMus, 
montibus  olim  Laetus  422  clamos.-  conl.  Quintiliano  i  4, 13  Lach- 
ma/mus  ad  Lucr.  VI1260  423  bradus  Merula,  bradys  0.  Muel- 

lerus;  ceterum  oratio  proba,  de  qua  vide  acfa  acad.  s.  c.p.2y        424  fit 
Fabricius 


ANNALIUM  LIB.  XVI  77 

XV 

425  «post  aetate  pigret  sufferre  laborem 

XVI 

426  «hebem 

xvn 

427  «Navorum  imperium  servare  est  in(?uperantum 

xvni 

428  «Non  in  sperando  cupide  rem  prodere  summam 

XIX 

429  «Spero  si  speres  quicquam  prodesse  potis  sunt 

XX 

430  «Quo  res  sapsa  loco  sese  ostentatque  iubetque 

XXI 

431  «Si  luci,  si  nox^  si  mox,  si  iam  data  sit  frux 

XV  (425)  Nonius  p.  219, 12  'pigret  Ennius  lib.  xvi  «post  aetate  (Wolf. 
et  e  corr.  Harl.  potestate  ceteri)  p.  sufferre  (supferre  Leid.  m.  pr.)la- 
borem*.' 

XVI  (426)  Charisius  i  p.  132,  6  K.  'hebem.  Caecilius  in  ' Tno^oXi^aioi 
(81  R.)  «subito  res  reddent  hebem».  Ennius  xvi,  ubi  Fl.  Caper:  non  ut  ad- 
iunctivo  sed  appellativo  est  locutus.'  Cf.  Paulus  Festi  p.  71,  21  Th.  'hebes 
retunsi  acuminis.' 

XVn  (427)  Festus  p.  172, 2  Th.  '  navus  celer  ac  strenuus  a  navium  velo- 
citate  videtur  dictus.  Ennius  1.  vi  [iii]  et  1.  xvi  «navorum  . . .  insuperantum».' 

XVin  (428)  Festus  p.  284, 32  Th.  ''prodita  memoriae  porro  dat,  et  fal- 
lit,  item  ex  interiore  loco  procedit.  item  perdit,  ut  Ennius  1.  xvi  «non  in  .  .  . 
summam».'  Paulus  '^prodit .  .  .  item  perdit,  ut  Ennius  «non  in  .  .  .  summam».' 

XIX  (429)  Festus  p.  492,  7  Th.  *■  speres  antiqui  pluraliter  dicebant,  ut 
Ennius  1.  ii  [vii]  et  1.  xvi  «spero  .  .  .  potis  sunt».' 

XX  (430)  Festus  p.  476,  28  Th.  '  sas  Verrius  putat  significare  eas  teste 
Ennio  qui  dicat  in  1. 1  [lii],  cum  suas  magis  videatur  significare,  sicuti  eius- 
dem  1.  VII  fatendum  est  eam  significari  cum  ait  [ii].  idem  cum  ait  sapsam 
pro  ipsa  nec  alia,  ponit  in  1.  xvi  «quo . . .  iubetque».'  Paulus  ^  sapsa  ipsa  idem 
Ennius  «quo  .  .  .  ostentat».' 

XXI  (431)  Priscianus  vi  p.  278, 13  H.  'frux  etiam  frugis  facit  genetivum, 


425  Possis  Post  exacta  aetate,  ut  Terentius  adelph.  870  nunc 
exacta  aetate,  et  multi  similiter  427  induperantum  ^ca%er:  insupe- 
rantum  428  Non  in  sperando  vindicdbam  Herm.  xvii  p.  596 

431  Simile  non  pa,r  Homericum  sGasrai  1)  Tjmg  ^  dsikr}  rj  (isaov  r/fta^, 
Callimachi  aU'  9)  vvh,  i)  svdtog  ^  sGsx'  Tjag;  denique  Vergilii  Aen.  iv  627 


ixsroiAE 

XXII — XXV 


78  ANNALIUM  LIB.  XVI 

xxn  • 

432  prandere  iubet  horiturque 

xxm 

433  «Nox  quando  mediis  signis  praecineta  volabit 

XXIV 

434  interea  fax 
Oecidit  oceanumque  rabra  tractim  obruit  aethra. 

XXV 
436  Hic  insidiantes  vigilant,  partim  requiescunt 
Tecti,  cum  gladiis,  sub  scutis  ore  faventes. 

XX\T 
438  Lumen  scitus  agaso 

quia  &7t6  rov  cpQvyca  Graeco  verbo  nascitur.  Ennius  in  xvi  (xvii  Lugd.  Carol.) 
annali  (annalium  Carol.)  «si  luci  si  nox  (s.  1.  si  solis  nox  Lugd.  Sang. 
Carol.) .  . .  frux>>.  idem  in  vnii  prb  frugi  homo  frux  ponit  quod  est  adiecti- 
vum  [ix].  Cf.  Gellius  viii  1  'hestema  noctu  rectene  an  cum  vitio  dicatur 
.  .  .  item  quod  decemviri  in  xii  tabulis  nox  pro  noctu  dixerunt.'  Ex  Gellio 
Macrobius  Sat.  i  4, 19  'quod  decemviri  in  duodecim  tabulis  inusitatissime 
nox  pro  noctu  dixerunt.  verba  haec  sunt  <<si  nox  furtum  factum  sit».' 

XXn  (432)  Diomedes  i  p.  382,  22  K.  'hortatur  quod  vulgo  dicimus  ve- 
teres  nonnulli  horitur  dixerunt,  ut  Ennius  sexto  decimo  annalium  «prandere 
i.  horiturque».  idem  in  decimo  [xi].' 

XXni  (433)  Paulus  Festi  p.  345, 10  Th.  'quando  cum  gravi  voce  pro- 
nuntiatur  significat  idem  quod  quoniam  et  est  coniunctio;  quando  acuto 

accentu  est  temporis  adverbium.'  Festus  ^ nuntiatur  significat  | 

ut  Plautus  . . .  et  Ennius  1.  xvi  «Nox  . . .  volabit».' 

XXIV  (434)  Macrobius  Sat.  vi  4, 19  "^et  quod  dixit  «nec  lucidus  aethra 
siderea  polus»  (Aen.  iii  585)  Ennius  prior  dixerat  in  sexto  decimo  «interea 
. . .  aethra».' 

XXV  (436)  Servius  Vatic.  in  georg.  jy  230  p.  338,  15  ThU.  'ore  fave 
cum  religione  ac  silentio  accede:  in  xvi  Ennius  «hic  insidiantes  .  .  requi- 
escunt  tecti  gladiis  . .  ore  faventes».  ponitur  eadem  vox  et  pro  velle  aput 
eimdem  Ennium  in  xvi  [ix].'  Servius  Lemovic.  in  georg.  1 18  p.  135, 17  Thil. 
'favere  veteres  etiam  velle  dixerunt.  Ennius  [419].  nonnumquam  favere  et 
pro  tegere  (tacere  corr.  Daniel)  ponitur,  ut  idem  Ennius  (en  inris  Lemov. 
corr.  Daniel)  «ore  faventes».' 

XX\T;  (438)  Pestus  p.  488,  32  Th.  ''(scitae)  —  bona  facie  a(li)as  bonis  | 
oetis  usurpantur.  Te  j Ennius  in  1.  =vi  (fenestra  videtur  periisse 


434  sq.  Cf.  Wilamomtsius  Herm.  xvm^.  420  436  Hic  insi- 
diantes  post  Rutgersium  {var.  lect.  vi  15  p.  596)  tuetur  H.  A.  Kochius 
cxerc.  crit.  p.6         437  cum  addidit  Baehrensius 

\ 


ANNALIUM  LIB.  XVII  79 


ANNALIUM  LIB.  XVII 

I 

439  It  eques  et  plausu  cava  concutit  ungula  terram. 

n 

440  Tum  cava  sub  monte  late  specus  intus  patebat 

m 

441  dux  ipse  vias 

IV 

442  ToUitur  in  caelum  clamor  exortus  utrisque 


X,  ut  fuerit  in  1.  xvi)  «lumen  | scitus  agaso».'  Cf.  Paulus  Festi  p.  19, 

9  Th.  'agasones  equos  agentes,  id  est  minantes  (cf.  idem  p.  17, 17  Th.).' 

LIB.  XVn  I  (439)  Macrobius  Sat.  vi  1,  22  '  quadrupedante  putrem  so- 
nitu  quatit  ungula  campum  (Aen.  viii  596).  Ennius  in  vi  [224].  idem  in  viii 
[vi].  idem  in  xvii  (xvi  vel  sexto  decimo  Med.  duo)  «it . . .  terram».' 

n  (440)  Nonius  p.  222,33  ^specus  genere  masculino  ....  feminino 
Ennius  annalium  lib.  xvii  «concava  sub  montis  latet  (late  Harl.  e  corr.)  s.  m- 
tus  patebat  (petebat  Leid.  Flor.  m.  pr.  Harl.  e  corr.)».  Accius  niptris  (Pacuv. 
252  R.)  «inde  advenio  montem  aetam  scruposam  specum».'  Priscianus 

VI  p.  260,  2  H.  ''hoc  specus  melius  .  .  .  feminino  tamen  hoc  nomen  quoque 
genere  invenitur ....  Ennius  in  xvii  annalium  «tum  cava  sub  nionte  late  s. 
intus  patebat».  Pacuvius  in  niptris  «advenio  in  scrupulosam  specum».'  Eadem 
arsBern.  Hagen.  anecd.  Helv.  p.  102,27  nisi  quod  "'Ennius  «tum  cavo  .  .  .  inter 
patebat».'  Festus  p.  510,30  Th.  'specus  feminino  genere  pronuntiabant 
antiqui  ut  metus  et  nepos,  tam  hercules  quam  masculino  stirps  et  frons,  ut 
Ennius  ntum  causa  sub  monte  alte  s.  inius  patebat».  et  Pacuvius  in  Chryse 
(99  R.)  «est  ibi  sub  eo  saxo  penitus  strata  harena  ingens  specus».' 
Servius  in  Aen.  vii  568  ""hic  specus  horrendum:  hoc  nomen  apud  maiores 
trium  generum  fuit.  Ennius  feminino  posuit.' 

in  (441)    Priscianus  vi  p.  199,  4  H.  'primae  declinationis  femininorum 

genetivum  etiam  in  as  more  Graeco  solebant  antiquissimi  terminare 

Ennius  in  xvii  annali  «dux  ipse  vias»  pro  viae.'  Inde  ars  Bern.  Hagen.  anecd. 
Helv.  p.  94, 10  'Ennius  dixit  «dux  ipse  vias».' 

IV  (442)  Macrobius  Sat.  vi  1,  21  'toUitur  in  caelum  clamor  cunctique 
Latini (Aen.  xi  745).  Ennius  in  xvii  (v 1 1  Salisb.)  «toUitur . .  clamor  e.  utrisque». ' 


440  Malim  Cum  cava  montei  0.  Muellerus  montis  latere 

Fruterius ;  puto  sub  montem  cava  specus  i.  e.  xoikov  aitEog  Odys- 

seae  442  clamos  Laclimavmus  ad  Lucr.  vi  1260,  cf.  ^22 

utrimque  Merula 


80  ANNALIUM  LIB.  XVH 

V 
443  Concurrunt  veluti  venti  cum  spiritus  austri 
Imbricitor  aquiloque  suo  cum  flamine  contra 

445  Ind;*  mari  magno  fluctus  extollere  certant 

VI 

446  «Noenw  decet  mussare  bonos  qui  facta  labore 
JVixi  militiae  peperere 

vn 

448  «viresque  valentes 

Contudit  crudelis  hiemps 


V  (443)  Macrobius  Sat.  vi  2,  28  '  diversi  magno  ceu  quondam  turbine 
venti  confligunt  zephyrusque  notusque  et  laetus  Eois  eurus  equis  (Aen.  ii 
416).  Ennius  in  xvii  «concurrunt .  . .  contra  inde  m.  magno  .  .  certant».' 

YL  (446)  Servius  Vatic.  in  georg.  n'  188  p.  334,  22  Thil.  '"mussant  hic 
murmurant :  quae  vox  ponitur  et  in  tacendi  significatione,  ut  apud  Ennium 
in  xvii  mon  possunt  mussare  boni,  qui  factam  1.  enixi  militiam  peperere».' 
Paulus  Festi  p.  127, 7  Th.  'mussare  murmurare.  Ennius  [182].  vulgo  vero 
pro  tacere  dicitur,  ut  idem  Ennius  «non  decet  mussare  bo^ios».^  Hunc  versi- 
culum  non  diversum  esse  ab  eo  quem  Servio  debemus  0.  Muellerus  inteUexit 
ad  Festum  p.  384.  Servius  in  Aen.  xii  657  ''Ennius  mussare  pro  tacere 
posuit.' 

Vn  (448)  Priscianus  x  p.  518,  19  H.  '  vetustissimi  tamen  tam  produce- 
bant  quam  corripiebant  supradicti  verbi,  id  est  (tundo)  tutudi,  paenultimam. 


444  contra  Ji.  e.  alter  contra  alterum,  lU  Propetiius  n  i,  45  nos 
eontra  angusto  versantes  proelia  lecto,  ubi  Lachmannus ;  Lucretius  iv 
843  at  contra  confen-e  manu  certamina  pugnae,  Flautus  Amph.  227  tu- 
bae  contra  utrimque  occanunt;  cf.  prooem.  1881/82  p.  17.  II.  xii  377 
6vv  8^  i^dXovro  fidxsGd-at  ivavriov,  w^ro  d'  ccvriq.  Vergilius  autem  cum 
scribit  Aen.  x  355  sqq.  magno  discordes  aethere  venti  proelia  ceu  tollunt 
animis  et  viribus  aequis:  non  ipsi  inter  se,  non  nubila,  non  mare  cedit; 
anceps  pugna  diu;  stant  obnixa  omnia  contra:  haud  aliter  Troianae 
acies  aciesque Latinae  concurrunt,haeret  pede  pes  densusque  viro 
vii-,  et  illum  usum  secutus  est  et  totam  fere  imaginem  expressit,  ut  JEn- 
nianis  quoque  hoc  exemplo  t;. 57 2  pes  premitur  pede  et  armis  arma  terun- 
tur  adJiaeresccre  potuerit;  sed  cf.  ad  154  445  Indu  H.  Stephanus 

endo  Gifanius:  inde;  cf.  Lachmannus  adLucr.  vi  890  Lucretius  n  i 
mari  magno  turbantibus  aequora  ventis  446  Noenu  decet  scripsi 

non  decet  hic  Merula  facta  labore  Nixi  militiae  lanus  Dousa.  facta 
dicit  ut  var.  20.22;  cf  Plin.  epist.  11  7,2  qui  decus  istud  sudore  et  san- 
guine  et  factis  adsequebantur 


ANNALIUM  LIB.  XVII  81 

vm 

450  «neque  corpora  firma 

Longiscunt  quicquam 

IX 
452  «Cum  soles  eadem  facient  longiscere  longe 

X 

An  vero  M.  ille  Lepidus,  qui  bis  consul  et  pontifex  maximus  fuit,  non    LEPIDI  ET 
solum  memoriae  testimonio  sed  etiam  annalium  litteris  et  summi  poetae        suea 
voce  laudatus  est  quod  cum  M.  Fulvio  collega,  quo  die  censor  est  factus,  a.  u.  c.  dmxv 
homine  inimicissimo,  in  campo  statim  rediit  in  gratiam. 


ANNALIUM  LIB.  XVIII 


453  Degrumare  forum 

Ennius  in  xiiii  [viii].  ecce  hic  corripuit.  idem  in  xvi  [v].  idem  in  annalibus 
(in  ann.  om.  Sang.)  «viresque  .  .  .  hiemps  (hiems)».  hic  produxit  paenulti- 
mam.' 

Vin.  IX  (450.  452)  Nonius  p.  134, 19  "  longiscere  longum  fieri  vel  fran- 
gere.  Ennius  lib.  xvii  «neque  . . .  quicquam».  idem  «cum  sola  est  eadem  facient 
(sic  Leid.  Paris.  faciunt  Wolf.  Harl.  faciunt  Flor.  Escur.)  1.  longe».' 

X  Cicero  de  prov.  cons.  9,  20.  Cf.  Livius  xl  45,  6  sqq.  Varro  apud  Fes- 
tum  p.  398,  1  Th. 

LIB.  XVin  I  (453)  Nonius  p.  63,  8  'grumae  sunt  loca  media  in  quae 
directae  quattuor  congregantur  et  conveniunt  viae.  est  autem  gruma  men- 
sura  quaedam  qua  fixa  viae  ad  lineam  diriguntur,  ut  est  agrimensdrum  et 
talium.  Ennius  lib.  xviii  gruma  derigere  dixit  <idegrumari  (degrumare 
Par.  m.  pr.)  ferrum».  Lucilius  lib.  iii  (86  L.)  «viamque  degrumabis,  uti  castris 
mensor  facit  olim».'  Nonius,  ne  quid  ei  iniuria  adimatur,  ita  loqui- 

tur :  Ennius  '  gruma  derigere '  '  degmmare '  dixit  (hoc  verbum  illa  vi  posuit) ; 
et  hic  quidem  'degrumare  forum',  ut  Lucilius  'degi-umare  viam',  uterque 


451.  452  languescunt  et  languescere  (illud  fortasse  vi  aetiva)  in- 
telligi  tam  apertum  est  quam  langiscunt  langiscere  (^qu^d  propositum 
est  et  prohatum)  rcctius  scribi  quam  longiscunt  longiscere  dubium;  satis 
sit  memorasse  vocivus  et  vacuus  et  id  genus  vocabulorum ;  cf.  arcli.  lexi- 
cogr.  11  j).  473  452  soles  edidi  olimpro  sola  est  {ut  in  JBemh.  empta 
est  scriptum  est  pro  emptas  Ter.  hec.  57;  cf.  Cic.  de  leg.  p.  111,5);  eadem 
autem,  scil.  corpora  450,  mutari  non  debuit  453  Degrumare  forum 
scripsi;  cf.  Hyginus  de  limit.  p.  180,  9  Lachm.  in  castris  gi-oma  ponitur 
in  tetrantem,  qua  velut  ad  forum  conveniatur 

Ennius  ed.  Vahlen.  6 


82  ANNALIUM  LIB.  XVin 

n 

454  aere  fulva 


ANNALIUM  LIB.  INC. 

I 

455  Sed  sola  terrarum  postquam  permensa  pammper 

n 

456  «0  genitor  noster  Satumie,  maxime  divum 

m 

457  luppiter  hic  risit  tempestatesque  serenae 
Risemnt  omnes  risu  lovis  omnipotentis. 

eodem  sensu.  Cf.  Paulus  Festi  p.  68,  30  Th.  '  groma  appellatur  genus 

machinulae  cuiusdam  quo  regiones  agri  cuiusque  cognosci  possunt,  quod 
genus  Graeci  yvm^iova  dicunt.'  Gellius  ii  20,  6  (ex  oratione  Scipionis  Aemi- 
liani)  'in  his  regionibus  excelsissimo  loco  grumam  statuere  aiebat;  inde 
derigere  viam'  eqs.  sic  enim  haec  Madvigius  recte,  puto,  restituit. 

n  (454)  Gellius  xiii  21, 14  'contra  vero  idem  Ennius  in  annali  duo- 
devicesimo  «aere  fulva^  dixit,  non  fulvo,  non  ob  id  solum  quod  Homerus 
rjiga  §cc&Elav  dicit,  sed  quod  hic  sonus  opinor  vocabilior  visus  et  amoenior.' 
Idem  n  26, 11  'fulvus  autem  videtur  de  rufo  atque  viridi  mixtus  in  aliis 
plus  viridis,  in  aliis  plus  rufi  habere;  sic  poeta  (Vergilius)  verborum  dili- 
gentissimus  fulvam  aquilam  dicit  et  iaspidem  ....  sicque  (sic  Q.  olim  corr.) 
Ennius  in  annalibus  «aere  fulvo»  dixit.' 

LEB.  mC.  I  (455)  Festus  p.  426, 33  Th.  '  solum  terram  Ennius  1.  ra  [iv] ; 
et  aliubi  «sed  . . .  parumper».'  Cf.  Varro  de  1.  L.  v  22  'tera  terra  et  ab  eo 
poetae  appellarunt  summa  terrae  quae  sola  teri  possunt  «sola  terrae».' 

n  (456)  Priscianus  xvii  p.  205,  20  H.  '  tertia  vero  possessiva  etsi  na- 
turam  habeat,  ut  per  vocativum  dici  possit  .  .  .  possumus  enim  etiam  ad 
alienam  possessionem  dirigere  sermonem,  ut  «o  .  .  Satumie  (saturne  Parr. 
R  et  0  Bem.)  m.  divum»  .  .  .  usus  tamen  deficit.'  Ennii  versum  esse,  cui 
editores  adscribunt,  probabile  fit  simUiter  composito  v.  491  'optima  caeli- 
colum,  Saturnia,  magna  deamm.'  Ille  vero  expressus  est  ex  familiari  Pal- 
ladis  appellatione  lovis  Homerica  m  ndtsQ  rj^i^tsQS  KqovLSti,  vitats  kqsi- 
ovtav,  cuius  versus  parte  prima  ApoUonius  Alex.  de  constr.  m  9  p.  220,  5 
Bekk.  in  eadem  qua  Priscianus  disputatione  usus  est. 

in  (457)  Servius  in  Aen.  i  254  p.  94,  25  Thil. '  subridens :  laetum  osten- 
dit  lovem  et  talem  qualis  esse  solet  cum  facit  serenum;  poetamm  enim  est 


455  terrai  Lambinus,  vehit  terrae  sola  Catullus  63,  7  (cf.  Varro 
supra  adscr.),  sed  sola  terranun  ultimanun  Cicero  pro  Balho  5, 13 
permensa  parumper  ut  "ji 


ANNALIUM  LIB.  INC.  83 

IV 

459  lam  cata  signa  tere  sonitum  dare  voce  parabant. 

V 

460  Exin  per  terras  postquam  celerissimus  rumor 

VI 

461  rex  deinde  citatus 
Convellit  sese 

VII 

463  «Quis  pater  aut  cognatus  volet  «^os  contra  tueri 

vni 

464  «J.versabMntur  semper  vos  vostraque  vulta 


elementorum  habitum  dare  numinibus,  ut  supra  de  Neptuno  dictum  est.' 
Quibus  haec  Danielin.  add.  'Ennius  «luppiter  . . .  omnipotentis».' 

IV  (459)  Varro  de  1.  L.  vii  46  '  apud  Ennium  «iam  .  .  fer§  .  .  .  para- 
bant»:  cata  acuta;  hoc  enim  verbo  dicunt  Savini.'  Cf.  ad  v.  331  et  529. 

V  (460)  Priscianus  vii  p.  334,  22  H.  (celeris) '  ex  quo  celerissimus  pro 
celerrimus  superlativum  protulerunt.  Gn.  Matius  in  Iliade  «celerissimus  ad- 
volat  Hector».  Ennius  in  annalibus  «exin  .  .  .  rumor».' 

VI  (461)  Servius  Danielin.  in  Aen.  xi  19  p.  480,  6  Thil.  'vellere  signa: 
. .  .  vellere  proprie  dixit,  quia  Romana  signa  figebantur  in  castris  ....  alii 
vellere  movere  accipiunt.  Ennius  «rex . .  .  sese».' 

Vn  (463)  Varro  de  1.  L.  vii  12  Hueri  duo  significat,  unum  ab  aspectu 
ut  dixi,  unde  est  em  (Ennii  olim  corr.)  illud  [scen.  187J  et  «quis  .  . .  nos 
c.  tueri».' 

Vin  (464)  Nonius  p.  230,  15  Wultus  masculino  genere  appellatur .  .  . 
neutro  Lucretius  lib.  iv  [1213];  Ennius  mdversabantur  semper  vivos  vostra- 
que  vulta».' 


459  fere  Laetus  fera  0.  Mmllerus         Cf.  aeternis  sonitum  dare 
vocibus  Varro  Atac.  G.  L.  K.  vi p.  6o,  22  463  vos  olim  corr. 

Versum  hexametrum  esse  etiarrmu/nc  addubitari  alienaque  coniectari  ex 
hexametro  ut  nescio  quem  tragicum  efficiant,  paene  mirum  est;  contra 
jposteriore  hrevi  Ennium  posuisse  {cf.  ann.  563  e^  inc.  30)  et  Hauptius 
statuit  (opp.  I  p.  iiy)  et  RibbecMus  eamque  rem  accurate  edocuit  Use- 
nerus prooem.  Gryph.  1 866  p.  10  sq.  Conf.  ut  contra  intueri  fas  es- 
set  Liviusi  16,  6;  quem  neque  tueri  contra  neque  affari  queas  Accius 
53822.  464  Avorsabuntur/ScaZi^er  y os  luMius  463. 464f/i 
duo  versus  recte  olim  db  edd.  in  unum  connexi:  quo  confirmatur  ea  quam 
posui  scriptura  vos  et  vos  vostraque  et  aversabuntur  {cf.  Festus  p.  420, 
19  Th.)  ut  volet;  ad  raptum  Sabinarum  iidem  rettuleru/nt,  non  inepte, 
sed  ut  ea  res  mera  opinatione,  nullo  testimonio  niteretur.  vos  vostraque 

6* 


84  ANNALIUM  LIB.  INC. 

IX 
465  «Audire  est  operae  pretium  procedere  recte 
Qui  rem  Romanam  Latiumque  augescere  vultis 

X 

467  «tibi  vita 

Seu  mors  in  mundo  est 

XI 

469  Cum  sese  exsiccat  somno  Romana  iuventus 

xn 

470  Omnes  corde  patrem  debent  animoque  benigno 
Circum  swm 

IX  (465)  Porphyrio  in  Hor.  sat.  i  2,  37  ^  audire  est  operae  pretium 
procedere  recte  qui  moechis  non  vultis  ut  omni  parte  laborent :  m-bane  abu- 
titur  Ennianis  versibus  «audire  .  .  .  augescere  vultis»;  sed  illud  urbanius, 
quod  cum  Ennius  «vultis»  dixerit,  hic  «non  vultis»  intulerit.'  Similiter  Acro. 

Nonius  p.  478,  20  'nutritur  et  nutricatur  pro  nutrit  et  nutricat.  Yarro 
testamento  Ttsgi  St.cc&rjxT]g  «e  mea  ^Llocpd-oviDc  natis  quos  Menippea  heresis 
nutricata  est  tutores  do  qui . . .  alciscere  vultis».'  Horatii  versum  potius 
quam  Ennii  significat  Marius  Victorinus  G.  L.  K.  vi  p.  67,  7  '  quartam  speciem 
addiderunt,  quam  Graeci  dicimt  KQ&aiv^  id  est  cum  unius  litterae  vocalis  in 
duas  syllabas  fit  communio,  ut  «audire  .  . .  recte».' 

X  (467)  Charisius  ii  p.  201, 15  K.  'in  mundo  pro  palam  et  in  expedito 
ac  cito.  Plautus  .  .  [Pseud.  499].  Caecilius  .  .  .  [276.  278  R.].  Ennius  «tibr . . . 
est».'  Cf.  Paulus  Festi  p.  77,  34  Th.  'in  mundo  dicebant  antiqui  cum 
aliquid  in  promptu  esse  volebant  intellegi.'  Annalibus  inseri  iubet 
G.  Hermannus  Eurip.  Alcest.  p.  xx. 

XI  (469)  Lactantius  in  Stat.  Theb.  vi  27  'et  comu  fagiebat  somnus 
inani :  .  .  .  sic  a  pictoribus  simulatur,  ut  liquidum  somnum  e  comu  super 
dormientes  videatur  eflfundere.  sic  Ennius  «cum . . .  Romana  (perfusa  mem- 
br.  Barthii)  iuventus».' 

Xn  (470)  Donatus  in  Ter.  Phorm.  v  9,  39  '  faxo  tali  sum  mactatum : 
summo  (sic  Vat.  Ricc.  Ox.  'sum'  modo  Wessneras)  pro  eo  quod  est  eum 


vulta,  cuius  ri&og  locutionis  fadle  sentitur,  ex  eo  genere  est  dicendi  quod 
tetigi  in  prooem.  1 885/86  p.  i^  et  Guil.  Heraeus  vind.  Livian.  i  (1889) 
|).  15  sq.  Ennii  cf.  scen.  186  et  ann.  107  466  Cf.  Horatius  c.  s.  66 

remque  Romanam  Latiumque  felix  altenom  in  lustrimi . .  prorogat 
469  somno  sese  exsiccat  Columna,  Merula  exsiccat;  cf.  Vergilius 

Aen.  ni  5 1 1  fessos  sopor  inrigat  artus ;  et  quae  Macrohius  Sat.  vr  i ,  44 
componit  'placidam  per  membra  quietem  irrigat'  {Aen.i  691);  Furius 
in  primo  'mitemque  rigat  per  pectora  somnum' ;  et  Lucretius  in  quarto 
(907)  'nunc  quibus  ille  modis  somnus  per  membra  quietem  inrigat' 
470  sq.  venerari  Omnes  . . .  Circum  sum  fundi  Plashergius 


ANNALIUM  LIB.  INC.  85 

xin 

472  Oscitat  in  campis  caput  a  cervice  revulsum 

Semianimesque  micant  oculi  lucemque  requirunt. 

XIV 

474  It  nigrum  campis  agmen 

XV 

475  redimmt 

In  patriam 

XVI 

477  Idem  campus  habet  textrinum  navibus  longis 

(eum  Vat.;  om.  Ricc.  Ox.).  sic  frequenter  veteres.  Ennius  «omnes  . .  debent . . 
circum  suam  (sicRicc.Ox.  circum  fini  cui  Vat.  circum  suas  Dresd.  cir- 
cum  f i . . .  Leid.)».'  circum  sum  poscit  grammatici  explicatio;  quae  mihi 
tam  obscura  est  quam  Enniani  versus  sententia:  nisi  quod  incredibile  est 
Terentium  sum  scripsisse  pro  eum. 

Xni  (472)  Servius  in  Aen.  x  396  ^  (nam  tibi,  Thymbre,  caput  Euandrius 
abstulit  ensis,  te  decisa  suum,  Laride,  dextera  quaerit)  semianimesque  mi- 
cant  digiti  ferrumque  retractant:  Ennii  est,  ut  «oscitat .  .  .  requirunt».  quem 
versum  ita  transtulit  ad  suum  carmen  Varro  Atacinus.'  Vergilii  versus 
plenius  adscripsi:  intelligitur  eum  de  decisa  dextera  exprimere  quod  cum 
Ennio  poterat  ad  caput  ense  ablatum  referre;  ceterum  nihil  his  Ennii  ver- 
sibus  communionis  est  cum  illis  de  pereunte  tubicine  (520;  cf.  acta  acad. 
a.  1886  'iJber  die  Annalen  des  Ennius'  p.  30  sq.  n.).  Sed  conferri  possunt, 
'oscitat'  ut  habeat  quo  referatur,  Aen.  x  554  'tum  caput  orantis  nequiquam 
et  multa  parantis  dicere  deturbat  terrae.' 

XIV  (474)  Servius  in  Aen.  iv  404  '  it  nigrum  campis  agmen  . .  .  hemisti- 
chium  Ennii  de  elefantis  dictum  quo  ante  Accius  est  usus  de  Indis.'  Nempe 
Vergilius  idem  de  formicis. 

XV  (475)  Paulus  Pesti  p.  401, 1  Th.  'redinunt  redeunt.'  Festus  ' 

Eimius  I inunt.  (redinunt  ut  e  codice  Ursinus)  in  | t.  eunt  feri  | 

~  — .'  Cf.  prodinunt  156;  Festus  p.  214,4Th.  'obinunt  obeunt';  idem 
p.  532,  24  inserinuntur  in  Odyssia  Livii;  idemp.  162,  24. 

XVI  (477)  Servius  Danielin.  in  Aen.  xi  326  p.  519,  5  Thil. '  quidam  texa- 
mus  proprie  dictum  tradunt  quia  loca  in  quibus  naves  fiunt  Graece  vavjti]- 
yia,  Latine  textrina  dici:  Ennius  dicit  «idem  (item  Flor.) . . .  Idngis».' 
Cicero  orat.  47, 157  '«idem  (isdem  interpolati)  campus  habet»  inquit  En- 
nius;  et  in  templis  idem  probavit  (probabit)  at  isdem  (eisdem  Abrinc.) 
erat  verius  nec  tamen  isdem  (eisdem  Abrinc.)  ut  opimius  male  sonabat 


473  Semianimes;  cf.  Aen.  iv  691  de  moribunda  Didone  oculisque 
errantibus  alto  quaesivit  caelo  lucem  ingemuitque  reperta.  Silius  Ital. 
VI  I  o  nec  cemere  deerat  frustra  seminecum  quaerentia  lumina  caelum 

475  redinunt  In  patriam  TJrsinus,  de  cuius  supjplemento  et  toto 
fragmento  dubitat  Flashergius 


86  ANNALIUM  LIB.  mC. 

xvn 

478  Labitur  uncta  carina  per  aequora  cana  celocis 

xvin 

479  Ingenti  vadit  cursu  qua  redditus  termo  est 

XIX 

480  Hortatore  bono  prius  quam  qui  finibus  termo 

XX 

481  Impetus  ^aut  longe  mediis  regionibus  restat 

XXI 

482  «Haud  temere  est  quod  tu  tristi  cum  corde  gubemas 

isdem  (eisdem  Abrinc).  impetratum  est  a  consuetndine  ut  peccare  sua- 
vitatis  causaliceret.'  Sic  haec  in  optimis  libris  tradi  F.  Heerdegenus  testa- 
tur  oratore  edito  a.  1884;  quem  vide  in  prolegom.  p.  xxxv  sq.  hunc  locum 
egregie  tractantem;  primus  enim  quid  sibi  vellent  illa  et  in  templis  idem 
probavit  probe  perspexit  et  inde  verba  sic  recte  edidit ' «isdem  campus  . . . 
et  in  templis  «eidem  probavit»;  at  isdem  erat  verius,  nec  tamen  eisdem 
ut  opimius:  male  sonabat  isdem';nisi  quod  Ennio  non  isdem  sed  idem 
reddendum  erat  ut  Ciceronis  ratiocinatio  constaret. 

XVn  (478)  Isidorus  orig.  xix  1,  22  'celoces  quas  Graeci  x.iXrirag  vo- 
cant,  id  est  veloces  biremes  vel  triremes  agiles  et  ad  ministerium  classis 
aptae.  Ennius  «labitur  uncta  (lavitur  cuncta  Wolf.)  c.  p.  aequora  cana 
celocis^.'  Inde  Osbemus  panorm.  (thes.  nov.  Lat.)  A.  Mai  class.  auct.  rai  p.  174 
'  celox  vel  celonis  velox  dicitur  navis.  Ennius  «labitur  . .  per  aeqiioraque  dlta 
celonis^.'  Cf.  W.  Meyerus  Spir.  mus.  Rhen.  xxix  p.  182;  C.  Gl.  L.  vi  p.  197.  In 
pavimento  Africano,  cuius  notitiam  Gauckleri  et  Dessavii  beneficio  accepi, 
ad  navis  simulacrum  adscriptus  est  versus  «labitur  . . .  aequora  cana  celocis». 

XVm.  XIX  (479. 480)  Festus  ex  apogr.  1.  xx  p.  550,  22  Th.  'termonem 
Ennius  Graeca  consuetudine  dixit,  quem  nos  nunc  terminum,  hoc  modo  «in- 
genti  . . .  termo  est»  et  «hortatore  . . .  quam  (quam  iam  Vat.  R  etSMomm- 
seni  qui  iam  ed.  pr.)  finibus  termo».'  Paulus  'termonem  Ennius  terminum 
dixit.'  Cf.  Varro  de  1.  L.  v  21  'apud  Accium  non  terminus  sed  termen: 
hoc,  Graeci  quod  tiQ(i,ova,  pote  vel  illinc'  Usenerus  in  Fleckeis.  annal.  cxvu 
(1878)  p.  51  sq. 

XX  (481)  Festus  p.  396, 1  Th.  'restat  pro  distat  ait  Ennius  ponere  cum 
his  dicat  «impetus  aut  longe  . .  restat».'  Paulus  'restat  Ennius  posuit  pro 
distat.' 

XXI  (482)  Servius  Danielin.  in  Aen.  ix  327  p.  339, 15  Thil.  'temere  . . . 
significat  sine  causa.  Ennius  «haud . . .  corde  (mente  'e  Servio  Danielis'  Me- 
rula)  gubemas».'  Cf.  'tristi  cum  corde  volutat'  Aen.  vi  185. 


478  Labitur  uncta  carina  ut  386  480  qui  addidi;  inteUigo 

qui  finibus  termo  fixus  erat,  et  de  finibus  cf.  certamen  navaJc  Vergilia- 
num  Aen.  v  139  sqq.         481  haud  Turnebus  haut  0.  Muellerus:  aut 

impetus;  cf.  386 


ANNALIUM  LIB.  mC.  87 

xxn 

483  «Dum  clavum  rectum  teneam  navemque  gubernem 

xxm 

484  cum  a  carcere  fusi 
CurruB  cum  sonitu  magno  permittere  certant 

XXIV 
486  Cumque  gubernator  magna  contorsit  equos  vi 

XXII  (483)  Isidoras  orig.  xix  2, 12  'clavus  est  quo  regitur  gubernacu- 
lum:  de  quo  Ennius  «ut  clavum  (clavum  om.  Wolf.) . .  navimque  (Wolf.  na- 
vemque  Bern.)  gubemem».'  Quintilianus  xi  17,  24  'nam  et  gubernator 
vult  salva  nave  in  portum  pervenire;  si  tamen  tempestate  fuerit  abreptus, 
non  ideo  minus  erit  gubernator,  dicetque  notum  illud  «dum  clavum  rectum 
teneam».' 

XXm  (484)  Schol.  Bern.  Hageni  Fleckeis.  ann.  suppl.  iv  p.  884  (cf.  p.  992) 
in  georg.  i  512  (ut  cum  carceribus  sese  eflfudere  quadrigae)  'carceribus  ia- 
nuis.  Ennius  ait  «cum  a  carcere  . . .  certant».' 

"XXIV  (486)  Charisius  iv  p.  272,27  K.  'metaphorae  quaedam  sunt  com- 
munes,  quae  a  Graecis  acoluthoe  appellantur,  ut  «Tiphyn  aurigam  celeris 
fecere  carinae»;  quia  quemadmodum  in  navi  auriga  dici  potest,  ita  et  in 
curru  gubernator,  ut  «cumque  g.  ma  c.  equos  ut  (sic  exc.  Leid.  magna  c. 
equos  vi  gubernator  Neap.)».'  Diomedes  ii  p.  457,  29  K.  'metapho- 

rae  quaedam  (sequentia  ut  apud  Charisium) . . .  ita  et  in  curru  communiter 
gubernator  (guberna  Par.  A  Mon.),  ut  «cumque  (cum  cumque  Par.  B)  g. 
magno  c.  e^wo»;  hic  gubernatorem  pro  auriga  posuit.'  Quintilianus  viii 
6,  9  '  translatio  . . .  cum  in  rebus  animalibus  aliud  pro  alio  ponitur,  ut  de  agi- 
tatore  «g.  magna  c.  equum  vi».'  Marius  Plotius  Sacerdos  G.  L.  K.  vi  p.  466, 
29  '  metaphora  .  . .  ab  animali  ad  animale  «atque  g.  magna  c.  equos  vi» ;  pro 
auriga  . .  posuit  gubernatorem.'  Ennii  versum  esse  post  I.  M.  Gesnerum 
H.  A.  Kochius  dixit  exercit.  crit.  p.  11.  Id  quod  confirmare  licet  Vergilii  ex- 
emplo,  qui  cum  in  certamine  navali  quod  Aen.  v  exponitur  a  v.  139  haec  scri- 
bat '  inde  ubi  clara  dedit  sonitum  tuba,  finibus  omnes,  haut  mora,  prosiluere 


483  Cf.  ArisUdes  Ehod.  1 3  (n^).  75,  22  Keil.)  rbv  tov  noXitov  xv- 
^eQvqrov  Xoyov,  og  sqiTj  xsifia^ofiEvrjg  avtca  trjg  vsoag  aal  KaradvGsG&at 
TiQOGdonSiv  tovto  6r)  tb  'd-QvXovjxsvov  ^aXX  w  Ilotsidav  i'6d'i  OQd^av  tav 
vavv  Y.atadvofov.'  De  quo  dicto  Hauptius  egit  opp.  11  j).  319  484  e 

carcere  Hagenus,  sed  conf.  Varr.  Menipp.  288  Buech.  currum  a  carcere 
intimo  missum  permittere,  quod  prave  coniecturis  temptant,  quo  sen- 
su  positum  sit,  vel  Livius  docere  potest,  equites  per  patentes  in  hostium 
acie  vias  permittere  equos  iubeat  xxix  2,8;  detraxit  frenos  equis  atque 
ita  concitatos  calcaribus  permisit,  ut  sustinere  eos  nuUa  vis  posset  vm 
30,  6;  XL,  40,  5 ;  cf  Non.  i^.  1 6 1,  33  486  Cumque  an  Atque  verius 

sit  amhiguMm;  permutcmtur  inter  se  etiam  alibi,  velut  Catull.  66, 45 

I 


88  ANNALIUM  LIB.  INC. 

XXV 

487  Cum  magno  strepitu  Volcanum  ventus  vegefeat 

XXVI 

488  Brundisium  pulcro  praecinctum  praepete  portu 

xxvn 

489  terrai  frugiferai 

suis;  ferit  aethera  clamor  nauticns,  adductis  spumant  freta  versa  lacertis. 
infindunt  pariter  sulcos  totumque  dehiscit  convulsum  remis  rostrisque  tri- 
dentibus  aequor.  non  tam  praecipites  biiugo  certamine  campum 
corripuere  ruuntque  effusi  carcere  currus,  nec  sic  immissis 
aurigae  undantia  lora  concussere  iugis  pronique  in  verbera 
pendent',  fit  probabile,  ut  mittamus  aliaquae  Ennii  admonent,  et  illa  duo 
fragmenta  xxiii.  xxiv  duo  similia  ex  eadem  comparatione  hausta  ad  ean- 
demque  rem  relata  exhibere,  h.  e.  item  ad  certamen  navale,  ex  quo  fr.  xvii — xx 
videntur  residua  esse.  Cf.  ad  vii  fr.  x,  et  communem  huius  comparationis  fon- 
tem  Odyss.  xiii  81  sqq. 

XXV  (487)  Festus  p.  140, 28  Th.  'metonymia  est  tropos,  cum  . .  .'signi- 
ficatur a  superiore  re  inferior,  ut  Ennius  «cum  .  . .  vegerat'».' 

XXVI  (488)  Gellius  vii  6, 2  *  in  his  Vergilii  versibus  (vi  14  sq.)  reprehendit 
lulius  Hyginus  «pennis  praepetibus»  quasi  inproprie  et  inscite  dictum  .  .  .  .  ® 
cur  autem  non  Q.  quoque  Ennium  reprehendit  qui  in  annalibus  non  pennas 
Daedali,  sed  longe  diversius  bmundisium  quid  (sic  Vat.V  diversius.  Brun- 
dusium  quid  Vat.w)  pulcro  . .  portus.  et  si  vim  potius  naturamque  verbi 
considerasset '  cet.  Brundisium  inquit  conieci  quaest.  Enn.  a.  1852 
p.  17;  ibidem  portust.  si;  portu.  sed  (vel  set)  si  Scioppius  et  Muellerus. 

Idem  IX  4, 1  '  cum  e  Graecia  in  Italiam  rediremus  et  Brundisium  iremus 
egressique  e  navi  in  terram  in  portu  illo  inclito  spatiaremur,  quem  Q.  Ennius 
remotiore  paulum  sed  admodum  scito  vocabulo  «praepetem»  appellavit, 
fasces  librorum  venalium  expositos  vidimus.' 

XXVn  (489)  Charisius  i  p.  19, 1  K.  'dicunt  quidam  veteres  in  prima 
declinatione  solitos  nomina  . . .  proferre  . .  dativo  per  i . . .  item  adhuc  mo- 
rem  esse  poetis  in  dativo  casu,  ut  «aulai  medio»  Vergilius  (Aen.  iii  354), 
«ten-ai  frugiferai»  Ennius  in  annalibus.'  Exc.  ex  Charis.  Bob.  p.  538,  27  K. 
'  adhuc  esse  morem  poetis  in  dativo  «aulai  medio»  dicere  et  «intus  aquai» 
(Aen.  VII  464) ;  «frugiferai»  Ennius  in  annalibus.'  Marius  Plotius  Sacerdos 
G.  L.  K.  VI  p.  449,  2  'diaeresis  est  cum  duae  vocales  in  syllabam  ductae  sin- 
gulare  pronuntiatae  dividuntur,  ut  «aulae  in  medio»  et  «frugae»,  «aulai»  et 
«frugai»  (frugiferae  et  frugiferai  Vindob.  edit.).'  Fragm.  Bobiens. 
de  nomine  et  pronom.  G.  L.  K.  v  p.  555, 3  '  legimus  apud  Lucretium  et  Vergi- 
lium  «terrai  frugiferai»  pro  terrae  frugiferae  et  «aulai  medio»  pro  aulae.' 
Cf.  I.  Beckeras  philol.  n  p.  55.  Martialis  epigr.  xi  90, 5  *■  attonitusque  legis 
«terrai  frugiferai»,  Accius  et  quidquid  Pacuviusque  vomunt.' 


487  vegebat  Scaliger'.  vegerat         Cf.  scm.  367 


ANNALIUM  LIB.  INC.  89 

xxvm 

490  Capitibiis  nutantis  pinos  rectosque  cupressos 

XXIX 

491  «Optima  caelicolum,  Saturnia,  magna  dearum 

XXX 

492  Multa  foro  pomt  et  agea  longa  repletur 

XXXI 

493  «Qui  vincit  non  est  victor  nisi  victus  fatetur 


XXVin  (490)  Gellius  xiii  21, 13  'Ennius  item  «rectos  cupressos  (cu- 
pressus  Pet.)»  dixit  contra  receptum  vocabuli  genus  hoc  versu  «capitibus 
nutantis  (nutantibus  Voss.  min.  m.  pr.)  pinos  r.  c».  firmior  ei  credo  et 
viridior  sonus  esse  vocis  visus  est,  rectos  dicere  cupressos  quam  rectas.' 
Nonius  p.  195,  24  'cupressos  generis  feminini,  ut  dubium  non  est.  mascu- 
lini  Ennius  «capitibus  nutantihus  p.  r.  c.».' 

XXIX  (491)  Priscianus  xvii  p.  192, 14  H.  (per  quinque  modos  varia- 
tionibus  usi  auctores)  '  per  species  ut  Ennius  (poetae  nomen  om.  plerique, 
habet  Vind.  S  et  a  corr.  Par.  R)  «optima . . .  dearum» ;  magna  dixit  pro  maxima, 
positivum  pro  superlativo,  cum  aptissime  superius  «optima  caelicolum»  di- 
xisset.' 

XXX  (492)  Isidorus  orig.  xix  2,  4  '  agea  viae  sunt  vel  loca  in  navi 
per  quae  ad  remiges  hortator  accedit;  de  qua  Ennius  «multa  f.  ponet  et 
(punit,  om.  et,  Wolf.)  agea  I.  repletur».'  Osbernus  panorm.  (thes.  nov. 
Lat.)  A.  Mai  class.  auct.  viii  p.  29  '  item  ab  ago  haec  agea,  eae,  i.  locus  in 
navi  per  quem  ad  remos  acceditur,  unde  Ennius  «multa  f.  ponens  ageaque 
1.  repletur».'  Cf.  Paulus  Festi  p.  8,  3  Th.  'agea  via  in  navi  dicta,  quod 
in  ea  maxime  quaeque  res  agi  solet.'  C.  GI.  L.  vi  p.  42.  Paulus  p.  59, 35  Th. 
'forum  sex  modis  intellegitur  . . .  quinto  locus  in  navi.  sed  tum  masculini 
generis  est  et  plurale.'  C.  GI.  L.  vi  p.  465. 

XXXI  (493)    Servius  in  Aen.  xi  306  (bellum  importunum  cum  gente 


490  Capitibus  nutantis;  quidquid  temptatum  est,  nihil  verisimilius 
quam  hu/nc  hexametrum  esse  a  quattuor  hrevihus  incipientem  et  nutantis 
(non  nutantibus)  verum;  suppleri  poterat  Evei-tunt,  ut  idem  tenor  fuerit, 
qui  est  V.  187  sqq.,  quos  versus  Macrohius  cum  Aen.  vi  179  sqq.  com- 
posuit;  sed  Vergilius  similia  hahet  xi  136  evertunt  actas  ad  sidera  pinos 
eqs.etSilius  x  533  devolvunt  quercus  et  amankem  litora  pinum  ac  ferale 
decus  maestas  ad  busta  cupressos  et  Statius  Theh.  vi  gg  492  ponit 

Columma,  cf.  SA^  493  nisi  victus  fatetur  scil.  se  victum  esse;  cf. 

Livius  XXXVI  45,6  postquam  confessionem  victis  satis  expresserunt; 
ihid.  XLii  47,  8  eius  demum  animum  in  perpetuum  vinci,  cui  confessio 
expressa  sit,  se  neque  arte  neque  casu  sed  collatis  comminus  viribus 
iusto  ac  pio  esse  bello  superatum;  m  28,  10;  iv  10,  3 


90  ANNALIUM  LIB.  INC. 

xxxn 

494  «Dum  quidem  unus  liomo  Romanus  toga  superescit 

xxxni 

495  Et  detondit  agros  laetos  atque  oppida  cepit 

XXXIV 

496  Bruttace  bilingui 

XXXV 

497  ratibusque  fremebat 
Imber  Neptuni 


deorum  invictisque  viris  gerimus  quos  nulla  fatigantproelia;  necvictipos- 
sunt  absistere  fen*o)  'invictisque  viris  gerimus:  atqui  supra  legimus  (ix  596) 
«bis  capti  Phryges».  sed  «invictis»  ideo  dicit,  quia  sequitur  «nec  victi .  . 
ferro».  «possunt»  autem  «absistere»  mire  ait  ac  si  diceret,  etiam  si  velint, 
eos  a  bellis  discedere  natura  non  patitur.'  add.  Danielin.  p.  516,  7  Thil.  'En- 
nius  «qui  vincit  (vicit  Flor.)  . . .  fatetur  (fateatur  Tur.)».  Varro  et  ceteri 
invictos  dicunt  Troianos,  quia  per  insidias  oppressi  sunt:  illos  enim  vinci 
adfirmant  qui  se  dedunt  hostibus.' 

XXXII  (494)  Festus  p.  434,  31  Th. '  superescit  significat  supererit.  En- 
nius  «dum  . .  homo  Eomanm  toga  superescit».'  Paulus  'superescit  supererit. 
Ennius  «dum  . .  homo  Bo7nae  superescit».' 

XXX TTT  (495)  Priscianus  ix  p.  482,4  H.  '  detondeo  detondi.  vetustissim 
tamen  etiam  detotondi  protulerunt.  Ennius  in  annalibus  «et  detotandit{de- 
tondit  corr.  Bamb.) . .  cepit  (coepit)».  at  Varro  in  magno  talento  «detoton- 
derat  forcipibus  vitiarium  feris».' 

XXXIV  (496)  Paulus  Festi  p.  25,  21  Th.  'bilingues  Bruttaces  Ennius 
dixit,  quod  Brutti  et  Osce  et  Graece  loqui  soliti  sint.'  Porphyrio  in  Hor. 
sat.  I  10,30  'Canusini  more  (bilinguis) :  bilinguis  dixit  quoniam  utraque 
lingua  usi  sunt,  sicut  per  omnem  illum  tractum  Italiae,  quoniam  ex  maiore 
parte  Graeci  ibi  incoluerunt,  ex  quo  magnae  Graeciae  nomen  accepit.  ideo 
ergo  et  Ennius  et  Lucilius  (llSlgL.)  «Bruttace  bilingui»  dixerunt.' 

XXXV  (497)  Servius  Danielin.  in  Aen.  xi  299  p.  515,  5  Thil.  'fremunt 
ripae :  antiqui  aquae  sonitus  fremitus  dicebant.  Ennius  <<  ratibusque  .  .  Nep- 
tani».'  Idem  Lemovic.  in  georg.  i  12  p.  134, 17  Thil.  'cui  prima  fremen- 
tem  fudit  equum  . . :  ...  nonnuUi  vero  ob  hoc  «cui  prima  frementem  fudit 
aquam»  legunt,  quod  veteres  murmura  aquae  fremitum  dicebant.  Ennius 
[scen.  384]  et  denuo  «ratibusque  . .  Neptuni».' 


494  Dum  quidem  vinus;  Lachmawnus  ad  Lucr.  n  466,  Leo  quaest. 
Flaut.  i).  305  R.  toga;  simUi  vi  Horatius  c.  m  5, 10  anciliorum  et 

nominis  et  togae  oblitus         495  Deque  totondit  Merula 


ANNALIUM  LTB.  INC.  91 

XXXVI 

499  Tonsillas  rapimit,  configunt  litus,  aduncas 

XXXVII 

500  Moribus  antiquis  res  stat  Romana  virisque. 

XXXVIII 

501  Septingenti  sunt  paulo  plus  aut  minus  anni, 
Augusto  augurio  postquam  inclita  condita  Roma  est. 

XXXVI  (499)  Isidorus  orig.  xix  2,  14  '  tonsilla  uncinus  ferreus  vel  lig- 
neus,  ad  quem  in  litore  defixum  funes  navium  illigantur:  de  quo  Ennius 
«tonsillas  rapiunt  (haec  vulg.  ex  dett.,  tonsillasapiunt  Wolf.  tonsilla 
sapiunt  Bern.) . .  aduncas  (Bern.  aduncius  Wolf.)».'  Cf.  Paulus  Festi 

p.  281,  13  Th.  'prymesius  palus,  ad  quem  funis  nauticus  religatur,  quem  alii 
tosillam  dicunt.'  Idem  p.  539,  9  Th.  'tonsiUa  palus  dolatus  in  acumen  et 
cuspide  praeferratus,  qui  navis  religandae  causa  in  litore  figitur.  Accius 

(574  R.)  «tacete  et  tonsillas  litora  in  lecta  edite».'  Festus  ' (ess)e  Ver- 

rius  palum  dolatum  | cuspide  praeferratum,  ut  existi  | (e)m  cum- 

figi  in  litore  navis  re  |  —  (c)a(usa).  Pacuvius  in  Medio  (218  R.)  «acces  |  — 
(ea)m  et  tosillam  pegi  laeto  in  litore  |  —  (Phi)nidis  «tacete  et  tonsillas  lito  | 
—  (edo)  edite».'  Cf.  Mommsenus  Festi  cod.  quat.  xvi  act.  acad.  a.  1864  p.  64. 
Detosilla  et  tonsillaformis  agitGuil.  Schmitziusmus.Rhen.  xvip.486sq. 

XXXVn  (500)  Augustinus  de  civ.  dei  ii  21  p.  81,  30  Domb.  '  sicut  etiam 
ipse  TuUius  non  Scipionis  nec  cuiusquam  alterius  sed  suo  sermone  loquens 
in  principio  quinti  libri  (de  re  publica)  commemorato  prius  Ennii  poetae 
versu,  quo  dixerat  «moribus  a.  res  stat  (restat  Corb.  m.  pr.)  R.  virisque», 
quem  quidem  ille  versum,  inquit,  vel  brevitate  vel  veritate  tamquam  ex 
oraculo  quodam  mihi  esse  eflFatus  videtur.'  de  eius  versus  sententia  deinde 
plura  exsequitur.  Vulcacius  Gallicanus  Avid.  Cass.  5,  7  ex  epistula  divi 
Marci '  neque  enim  milites  regi  possunt  nisi  vetere  disciplina.  scis  enim  ver- 
sum  a  bono  poeta  dictum  et  omnibus  frequentatum  «moribus  a.  res  stat 
(restat  Bamb.  et  m.  pr.  Palat.)  R.  virisque».' 

XXXVin  (501)  Varro  rer.  rust.  iii  1,2  'etenim  vetustissimum  oppidum 
cum  sit  traditum  Graecum  Boeotiae  Thebae,  quod  rex  Ogygos  aedificarit, 
in  agro  Romano  Roma  quam  Romulus  rex:  nam  in  hoc  nunc  denique  est, 
ut  dici  possit,  non  cum  Ennius  scripsit  «septingenti .  .  .  Roma  est».  ^  Thebae 
quae  ante  cataclysmon  Ogygi  conditae  dicuntur,  eae  tamen  circiter  duo 
milia  annoi-um  et  centum  sunt.'  Suetonius  Octav.  7  'ut  Augustus  potius 
vocaretur  non  tantum  novo  sed  etiam  ampliore  cognomine,  quod  loca  quo- 
que  religiosa  et  in  quibus  augurato  quid  consecratur  augusta  dicuntur  ab 
auctu  vel  ab  avium  gestu  gustuve,  sicut  etiam  Ennius  docet  scribens  «au- 
gusto  . . .  Roma  est».'  Haec  postrema  a  quod  aliena  manu  Suetonianis  ad- 
nexa  esse  statuunt. 


499  tonsillas  dici  aduncas  ipse  interpretando  patefacit  Isidorus, 
nec  impedit  positus  {cf.  prooem.  1 88o  p.ij  et  1 886/87  ^.18  n.);  confi- 
gunt  litus  ut  configunt  parmam  402 


92  ANNALIUM  LIB.  INC. 

XXXTK 

503  Hispane,  non  Romane,  memoretis  loqui  me. 

XL 

504  Illyrii  restant  sicis  sybinisque  fodantes 

XLI 

505  Succincti  gladiis  media  regione  cracentes 

XLH 

506  levesque  secuntur  in  hastis 

XLHI 

507  Incedit  veles  vulgo  sicilibus  latis 

XLIV 

508  tergus  igitur  sagus  pinguis  opertat 

XXXIX  (503)    Charisius  ii  p.  200,  22  K.  'Hispane  Eimius  anna  lib  (cf. 

p.  240,  6)  «hispane  . . .  me».'         Festus  p.  400,  22  Th. ' s  appellat  Enni 

I (c)os  grai  memo  | ngua  longos  per  [ ispani  non  Ro  | ' 

Has  esse  pariiculas  versus,  quem  Charisius  plenum  habet,  agnovit  Colunma: 
cf.  ad  lib.  XI  fr.  u. 

XL  (504)  Paulus  Festi  p.  500, 8  Th. '  sybinam  appellant  Illyri  telum 
venabuli  simile.  Ennius  «Illyrii  . . .  fodentesy>.' 

XLI  (506)  Paulus  Festi  p.  37, 24  Th.  'cracentes  graciles.  Ennius  «stic- 
cincti  g.  media  r.  cracentes».'  Osbemus  panorm.  (thes.  nov.  Lat.)  A.  Mai 
class.  auct.  vm  p.  151  'cracentes  gracOes  exiles.  Ennius  «stmt  multi  g.  mea 
dia  I.  cracentes».'  Cf  C.  Gl.  L.  vi  p.  283. 

XLH  (506)  Servius  Danielin.  in  Aen.  v  37  p.  594, 12  Thil.  'in  iaculis 
in  hastis.  Ennius  «levesque  . .  hastis».' 

XLin  (507)  Paulus  Festi  p.  500, 18  Th.  'siciles  hastarum  spicula  lata, 
Ennius  «incedit . . .  latis».' 

XLIV  (508)  Nonius  p.  223,  30  '  sagum  generis  neutri  ut  plerumque. 
masculini  Ennius  «tergus . . .  opertat».'  Cf.  Servius  Danielin.  in  Aen.  i  211 
p.  81, 18  Thil.  'tergus  tergoris  . .  tergum  tergi  . .  sed  haec  a  veteribus  con- 
fundebantur,  ut  alibi  (Aen.  i  368)  «taurino  quantum  possent  circumdare 
tergo».  item  in  nono  (761)  «ingerit  hastas  in  tergus».'  Cf  Ribbeckius  ad  h.  1. 
Eadem  Charisius  i  p.  71,  20  et  p.  146,  3  K. 


504  fodantes  Merula  coll  Paido  Festi  j?.  59,  25  Th.  fodare  fodere; 
fodentes  Gregorium  Turonensem  scripsisse  docet  Bonnetus  Le  Latin  de 
Gregoire  de  Tours  p.  428  n.  506  Livius  vin  8,  5  leves  qui  hastam 

tantum  gaesaque  gererent  vocabantur  507  Livius  xxxvm  21,13  ^ 
velitibus  trucidabantur.  hic  miles  tripedalem  parmam  habet  et  in  dex- 
tera  hastas,  quibus  eminus  utitur,  gladio  Hispaniensi  est  cinctus  eqs. 
Cf.  XXVI  4,  4  508  tergimi  lunius  508.  509  Diodorus  v  30»  i 


ANNALIUM  LIB.  INC.  93 

XLV 

509  sagus  caemlus 

XLVI 

510  spiras  legionibus  nexit 

XLVII 

511  vertunt  crateras  aenos 

XLVIII 

512  dictis  Romanis  incurtt  iram 

XLIX 

513  .     irarum  effunde  quadrigas 

XLV  (509)  Charisius  i  p.  105, 18  K.  'saga  neutro  genere  dicitur.  sed 
Afranius  in  deditione  masculine  dixit  «quia  quadrati  sunt  sagi»  et  Ennius 
«sagus  cerulus».'  Cf.  inc.  de  dub.  nom.  G.  L.  K.  v  p.  591, 9  ^  sagus  generis  mas- 
culini,  ut  Afranius  «quia  quadrati  sunt  sagi».' 

XLVI  (510)  Festus  p.  490, 19  Th.  '  spira  dicitur  .  .  .  Ennius  quidem  ho- 
minum  multitudinem  ita  appellat,  cum  ait  «spiras  1.  nex».'  Paulus  'spira 
dicitur .  .  .  Ennius  vero  hominum  multitudinem  spiram  vocavit. ' 

XLVn  (511)  Servius  in  Aen.  ix  163  '(fusique  per  herbam  indulgent 
vino  et)  vertunt  crateras  aenos :  potant(es  exhauriunt) ;  et  est  hemistichium 
Ennianum. ' 

XLVm  (512)  Servius  in  Aen.  i  69  p.  39,  27  Thil.  'incute  vim  ventis: 
duplex  sensus  est:  incute  enim  si  inice  significat,  ventis  dativus  est  casus, 
hoc  est  parva  est  eorum  etiam,  tu  eis  da  magnam  vim ;  si  autem  fac,  septi- 
mus  casus  est  et  erit  sensus  fac  vim  Troianis  per  ventos,  hoc  est  per  ventos 
vim  in  Troianos  incute.  Ennius  «dictis  R.  inculit  iram».'  cum  alia  tum  ex- 
emplum  Ennianum  non  exstat  nisi  in  Danielino. 

XLIX  (513)  Servius  in  Aen.  xii  499  (saevam  nullo  discrimine  caedem 
suscitat  irarumque  omnes  eflfundit  habenas)  ^  irarum  habenas :  potestatem 
f acultatem  . .  .  et  hic  moderate  locutus  est :  nam  Ennius  ait  «irarum  effunde 


(de  Gallis)  InmoQTtovvxav  81  Gayovg  Qa^Scorovg  iv  (isv  roig  x^ifi&ei  Sa- 
Cstg,  %axa  8e  xb  d-SQog  ipiXovg,  TtXtv&loig  nvKvotg  Kal  Ttolvav&iat  8tst- 
krjnfiivovg ;  ibid.  33^^  («^^  Celtiberis)  (poQovSt  d'  ovxot  adyovg  (liXavag 
XQa^stg  nat  7taQanXiq6ioi>  E^ovxag  xb  SQtov  xatg  atystatg  d'Qt^iv.  Polyhius 
III 6  2 , 5  510  nex  h.  e.  nexit,  non  nexunt  quod  vulgdbatur  aitstQag 
(manipulos)  saepe  Polybius  velut  in  Harmibalico  bello  iii  i  lo,  6.  1 1 3,  3. 
114,4  512  incutit  Commelinus:  inculit  Cf.  II.  xi  291  wg  si- 

jrcbv  ihxQvvs  [livog  %ai  &v{ibv  SKccarov ;  Aen.  x  367  dictis  virtutem  ac- 
cendit  amaris;  Liv.  xxiv  16,  i  ea  demum  vox  ira  animos  accendit;  xl 
27,  8  imperator . .  quibuscumque  irritamentis  poterat  iras  militum  acu- 
ebat;  Enmanis  adnecti poterat  554  quo  tam  temere  itis?  coU.  Aen.  x  368 


94  .ANNALIUM  LIB.  INC. 

L 

514  Et  tum  sicut  equus  qui  de  praesepibus  fartus 

Vincla  suis  magnis  animis  abrupit  et  inde 

Fert  sese  campi  per  caerula  laetaque  prata, 
517  Celso  pectore  saepe  iubam  quassat  simul  altam, 

Spiritus  ex  anima  calida  spumas  agit  albas 

LI 
519  Cumque  caput  caderet,  carmen  tuba  sola  peregit 
Et  pereunte  viro  raucum  sonus  aere  cucurrit 

LII 

521  Corpore  tartarino  prognata  Paluda  virago, 
Cui  par  imber  et  ignis,  spiritus  et  gravis  terra 

quadrigas  (sic  Flor.  nam  Ennius  effundit  irarum  quadrigas  dixit 
ceteri)».' 

L  (614)  Macrobius  Sat.  vi  3,  7  'Homerica  descriptio  est  equi  fugientis 
in  haec  verba  (II.  vi  506)  ag  S'  ors  rig  eturbg  iTCnog,  aKoarrjaag  inl  cpdrvrj, 
Ssc^ibv  &Tf0QQ'^^ccg  &£irj  nBdioio  ■x.Qoaivcov,  Eicod^wg  XovsG&ai  ivQQStog  Ttora- 
fioto,  kvSlocov  vipov  Sh  KCCQr]  i%Et,,  aiKfl  Ss  %atrai  cofioig  cciGffovraf  6  S'  ayXai- 
rjqpt  nsTtOL&wg,  piftqpa  k  yovva  cpiQSi  (isrd  r'  ijd^sa  v.al  voybbv  imtcov.  Ennius 
hinc  traxit  «et  tum  .  .  .  albas  (518)»,  Vergilius  (Aen.  xi  492)  «qualis  ubi  ab- 
ruptis  fugit  praesepia  vinclis»  et  cetera.' 

LI  (519)  Lactantius  in  Stat.  Theb.  xi  56  (stabat  in  Argolicae  ferratp 
margine  turris  egregius  lituo  dextri  Mavortis  Enipeus  hortator:  sed  tunc 
miseris  dabat  utile  signum  .  .  cum  subitum  obliquo  descendit  ab  aere  vulnus 
. .  fugit  in  vacuas  iam  spiritus  auras,  iam  gelida  ora  tacent:  carmen)  tuba 
sola  peregit:  Ennius  «cumque  (eminus  add.  PaiT.  a  et  b)  c.  caderet  (ca- 
dere  Monac.) . .  sola  peregit(s.  p.  om.  Par.  b) . . .  raucum  (Par.  a,  ra  cu  Monac. 
raucus  Par.  b) .  .  cucurrit».' 

Ln  (521)  Probus  in  Verg.  ecl.  6,  31  p.  18,  13  Keil.  ''si  ergo  caelum  pro 
igni  acceperimus,  superest,  ut  in  eo  quod  ait  «spiritus  intus  alit»  aerem  dic- 
tum  praesumamus.  hic  est  etiam  qui  nobis  vivendi  spirituum  commeatum 
largitur.  hoc  illud  et  Ennius  appellavit  in  annalibus  «corpora  tartareo  p- 
palude  virago  . . .  terra».'        Van-o  de  1.  L.  vii  37  '«corpore  tartarino  p.pa- 


515  animis  om.  Par.  517  equus  ille  iubam  quatiens  Cic. 

Arat.  (de  nat.  deor.  ii  43,  1 1 1);  tumidus  quatiensque  decoras  curvata 
cervice  iubas  Claudian.  x  290  519  Sil.  Ital.  iv  1 69  {in  pugna  Tici- 

nensi)  nam  tibi,  dum  stimulas  cornu  atque  in  proelia  mentes  accendis 
renovasque  viros  ad  vulnera  cantu,  haesit  barbaricmn  sub  anhelo  gut- 
ture  telum  et  clausit  raucum  letali  vulnere  mvirmur.  at  sonus  extremo 
morientis  fusus  ab  ore  flexa  pererravit  mutis  iam  cornua  labris.  Cf.  ad 
fr.  XIII  et  act.  acad.  a.  1 886  ('  Uher  die  Annalen  des  Ennius')  p.  30  sq.  n. 


ANNALIUM  LIB.  INC.  95 

Lin 

523  rigido 

LIV 

524  Inde  Parum  ulabant 

LV 

525  Surum  unum  unus  ferre,  tamen  defendere  possent 

LVI 

526  Eripuere  patres  pueris  plorantibus  offam 

luda  virago».  taa^arino  dictum  a  tari;aro  . . .  paluda  a  paludamentis ;  haec 
insignia  atque  ornamenta  militaria.'  Cf.  Festus  ex  apogr.  1.  xix  p.  546, 
2  Th.  'tartarino  cum  dixit  Ennius,  horrendo  et  ten-ibili  Verrius  vult  accipi, 
a  tartaro,  qui  locus  est  apud  inferos.'  Paulus  'tartarino  hon-endo  et  ter- 
ribili.' 

Lm.  LIV.  LV  (523.  524.  525)  Festus  p.  400, 28  Th.  'rigido  | Ennius 

locatus  (iocatus  con.)  videtur  | (l)i.  est  enim  a  manis  (maris  corr.) 

no  I re  usus  est,  et  1.  n  (xxi)  | i  caerula  prata» :  cae  | et  alibi 

«inde  Parum| (i)ilabant»,  Parum  insulam  ]  refert.  item  «wwit  usuru  surus 

ferre  .  .  possunt».  suri  autem  sunt  rustes  (fustes  corr.)  et  hypocoristicos 
surculi.'  Paulus  p.  425, 1  Th.  ''surum  dicebant,  ex  quo  per  deminutionem 
fit  surculus.  Ennius  ^unus  surus  surum  ferret  .  .  possent>.'  Festus  'surum 

dicebant  ex  qu(o) | su  est  plau  | non  est  tibi».  | (u)m, 

item :  nam  qui  | cus  surculis  | (ru)m.  tum  poli  | aut  asulae  | 

rus  surum  | re possent».'       In  primo  testimonio  Festi,  quod  quat- 

tuor  habet  versus  Ennianos,  omnia  obscura,  et  quam  istam  iocationem 
dicat  Ennii,  et  quomodo  exorsus  arigido  et  ad  caerula  et  suros  pro- 
fectus  haec  omnia  uno  capitulo  comprehenderit:  itaque  supplementa  facta 
irrita  sunt.  De  rigido  cf.  Fest.  p.  384,  2  Th.  et  ibid.  Paul.  Ceterum  hoc  frag- 
mentum  primo  libro  adscribi  poterat  ex  ordine  quem  Festus  solet  servare. 

LVI  (526)  Plinius  nat.  hist.  xviii  84  'pulte,  non  pane,  vixisse  longo 
tempore  Romanos  manifestum,  quoniam  et  pulmentaria  hodieque  dicuntur 
et  Ennius  antiquissimus  vates  obsidionis  famem  exprimens  «offam  eripuisse 
plorantibus  liberis  patres»  commemorat.' 


525  Surum  unum  unus  ferre  effeci  ex  duplici  mem&ria  quae  est 
unum  surum  surus  f.  aut  imus  surus  surum  f.  sententia  sic  suppleta  si 
vellent  onmes  puerique  senesque  Surum  unimi  unus  ferre,  tamen  defen- 
dere  possent,  depalis  (cf.  inc.  35  exPaulo  p.  41,23^/^.  crebrisuro  apud 
Ennium  significat  vallum  crebris  suris  id  est  palis  munitimi)  sive  val- 
lis  interpretatus  qms  milites  Romani  ferre  debebant,  ut  Livius  exponit 
XXXIII  5, 4  sqq.  Surus  si  primam  brevem  hdbuit,  quod  Stoivasserus  sta- 
tuit,  poterat  esse  Unu'  surum  unum  ferre  526  Hexametrum  restituit 
Bergikim  (opp.  i  p.  258  n.),  id  quod  non  umo  modo  licebat:  cf.  Ilbergius 
exercit.  crU.  p.  8 


96  ANNALIUM  LIB.  INC. 

Lvn 

527  Tum  tonuit  laerum  bene  tempestate  serena. 

LVm 

528  Tantidem  quasi  feta  canes  sLne  dentibus  latrat 

LIX 

529  Tunc  coepit  memprare  simul  cata  dicta 

LX 

530  Inde  loci  lituus  sonitus  effudit  acutos. 

LXI 

531  Clamor  ad  caelum  volvendus  per  aethera  vagit. 

LVn  (527)  Cicero  de  div.  ii  39, 82  '  ad  nostri  augurii  consuetudinem 
dixit  Ennius  «tum  .  .  .  serena».'  Cf.  Nonius  p.  408,  3  'Varro  Endemioni- 
bus  (iii  B.)  «dum  sermone  cenulam  variamus,  interea  tonuit  bene  tempestate 
serena».'  Vergilius  Aen.  ix  627  'de  parte  serena  intonuit  laevum';  n  693  cum 
Servio.  De  bene  cf.  ad  i  fr.  xxv. 

LVlil  (528)  Varro  de  1.  L.  vn  32  '  dubitatur . . .  utrum  primum  una  canis 
aut  canes  sit  appellata;  dicta  enim  apud  veteres  una  canes,  itaque  Ennius 
scribit  «tantidem  q.  fgta  .  .  .  latrat».' 

LEK  (529)  Varro  de  1.  L.  vii  46  'apud  Ennium  [459].  cata  acuta;  hoc 
enim  verbo  dicunt  Savini;  quare  «catus  Aelius  Sextus»  (331) . . .  et  quod  est 
«tunc  cepit  memorari  s.  cata  dicta»  accipienda  acuta  dicta.' 

LX  (530)  Paulus  Festi  p.  83, 16  Th.  'lituus  appellatus,  quod  litis  sit 
testis.  est  enim  genus  bucinae  incurvae,  quo  qui  cecinerit  dicitui-  liticen. 
Ennius  «inde  . . .  acutos».' 

LXI  (531)  Varro  de  1.  L.  vn  103  *  multa  ab  animalium  vocibus  tralata 

in  homines,  partim  quae  sunt  aperta . . .  [584] ^^*  minus  aperta  ut . . .  Ennii 

[inc.  7  ann.  585.  586].  eiusdem  ab  edo  «clamor  . .  .  ethera  vagit».'  Ad  lx 
et  Lxi  conf.  Aen.  v  139  (in  certamine  navali  de  quo  ad  xxrv)  'inde  ubi  clara 
dedit  sonitum  tuba,  finibus  omnes  . .  prosiluere  suis ;  ferit  aethera  clamor 
nauticus.' 


528  Tantidem  quasi ;  cf.  Lachmannus  ad Lucr.  11453        529  me- 
morare  Scaliger:  memorari  memorare  est  dicere,  ut  saepius;  cf. 

Paul.  Fest.  i?.  8g,  37  Th.  C.  Gl.  L.  vi  ^?.  690  A  tunc  incepisse  ver- 

sum  probdbilius  et  in  medio  desiderari  vocem,  qua  addita  cum  versu 
simul  fulciatur,  velut  simul  lacrimans;  orare  cum  lacrimis  coepere  Li- 
viu^  v  30,  4;  XiyovTog  nal  TtoXXcc  fisra^v  t&v  Xoyav  tKyiovxoq  daKQva 
Dionys.  Hal.  ix  10,1 ;  et  simul  dicens  libellum  ei  porrigit  Apuleius  me- 
tam.  VI  7  531  Clamos  Lachmannus  ad  Lucr.  vi  1260;  cf.  supra 

^22  volvendus  EXLGao^isvoq,  cf.  Ritschelius parerg.  p.  2^]  n.;  Lucr.  vi 
179  plumbea  vero  glans  etiam  longo  cursu  volvenda  liquescit;  v  514 
Munro  per  aera  Lachmannus  l.  c.  sed  cf.  II.  xvii  42  5  atSrjQsiog  d ' 
OQVfiaySbg  ;jaA.xfoy  ovQavbv  Iks  81^  ai&SQog  ciTQvysroio ;  n  458 


ANNALIUM  LIB.  INC.  97 

LXII 

532  «Pandite  sulti  genas  et  corde  relinquite  somnum. 

LXm 

533  Invictus  caw^s  nare  sagax  et  vmbus  fretus 

LXIV 

534  Aut  permarceret  paries  percussus  trifaci 

LXn  (532)  Festus  p.  510,  21  Th.  'sultis  si  voltis  significat,  composito 
vocabulo,  ita  ut  alia  sunt,  si  audes,  sis,  si  vis  . . .  Ennius  «pandite  sultigenias 
et  .  .  somnum».'  Paulus  'sultis  si  vultis.  Ennius  «pandite  sultigenas  et  .  . 
somnum».'  Paulus  p.  66,  37  Th.  'genas  Ennius  palpebras  putat  cum  di- 
cit  hoc  versu  «pandite  mlpigenas  et  .  .  somnum».' 

LXni  (533)  Festus  p.  470, 3  Th.  '  sagaces  appellantur  multi  ac  soUer- 
tis  acuminis.  Afranius  in  Brundisina  (15  R.)  «quis  tam  sagaci  corde  atque 
ingenio  unico».  Lucretius  1.  ii  (840)  «nec  minus  haec  animum  |  cognoscere  — 

—  I  etiam  canem |  «invictus  ca |  ribus  fretus».'  Paulus  ^sagaces 

appellantur  sollei-tis  acuminis,  unde  etiam  canes  indagatores  sagaces  sunt 
appeUati.'  Cf.  Cicero  de  div.  i  31,65  'sagire  enim  sentire  acute  est; 

ex  quo  sagae  anus  quia  multa  scire  volunt  et  sagaces  dicti  canes.'  Paulus 
p.  337, 2  Th. '  praesagire  est  acute  sentire.  unde  sagae  dictae  anus  quae  multa 
sciunt  et  sagaces  canes  qui  ferarum  cubilia  praesentiunt.'  Ennii  hexa- 
metrum  cum  Dacerio  agnovit  0.  Muellerus. 

LXrV  (534)  Paulus  Festi  p.  559, 7  Th.  'trifax  telum  longitudinis  trium 
cubitoram  quod  catapulta  mittitur.  Ennius  «aut  permarceret  (sic  Guelf.Voss. 
permaceret  vulg.) . .  trifaci».' 


532  sulti  sine  s  scriptum  fuit,  cf.  Lachmannus  ad  Lucr.  i  i86 

533  canis  atque  sagax  et  viribus  supplevit  Dacerius;  sed  malui  nare 
sagax,  velut  Silius  iii  296  exigit  Umber  nare  sagax  e  calle  feras  aut 
Claudianus  xxiv  299  hae  pedibus  celeres,  hae  nare  sagaces;  Ovidius 
autem  halieut.  75  laus  prima  canum  quibus  est  audacia  praeceps  ve- 
nandique  sagax  virtus  viresque  sequendi.  viribus  fretus  est  quod  alKL 
TtETCotd-dog  apud  Homerum.  sed  atque  sagax  et  naribus  fretus  quad  nuper 
coniecerwnt  non  potest  placere.  ex  nare  sagaci  sensit  supra  341 

534  permarceret  de  quo  restituendo  cogitaram  ante  quiprimus  codd.  fide 
recuperavit  Thewrewkius  (^'Festusstudien'  1882  p.  12  vel  ^  Ungarische 
Mevue'  iSSzp.Sy^attuUtetiam  ex Petronio  $5 Syri  versumlivixurisie  rictu 
Martis  marcent  moenia.*  quo  ducelicet  nostri  sententiam,  declarare:  quam 
esse  sic  ratiocinantis puto  ^aut(si  hoc  ita  esset)paries  quidem  trifaciper- 
cussus  permarceret,  homo  luxuria  ac  desidia  corruptus  non  marceret\ 
Sic  marcendi  verhum  cum  Lucretius  posuit  m  946  annis  corpus  iam 
marcet  tum  Livius  xxiii  45,  2  et  qui  pugnent,  marcere  Campana  luxu- 
ria,  et  saepius ;  lustinus  XXX  1,3  depositis  militiae  studiis  otio  ac  desidia 
corrupti  marcebant.  Biomedes  np. 450, 28  E.  «marcido  dies  sole  pallet», 
cum  marceant  terrena' 

Ennius  ed.  Vahlen.  7 


98  ANNALITJM  LIB.  INC. 

LXV 

535  Cum  illud  quo  iam  semel  est  imbuta  veneno 

LXVI 

536  Sicu^  siquis  ferat  vas  vini  dimidiatum 

LXVn 

537  Atque  atque  accedit  muros  Romana  iuventus 

Lxvrn 

538  fortunasque  suas  coepere  latrones 
Inter  se  memorare 

LXV  (535)  Festus  ex  apogr.  1.  xx  p.  574,  2  Th.  p.  83  Mommseni  'bant 
(not.Victor.  dicebant  Urs.  venenumnominabantVat.  SLeid.Y^antiqui, 
cuius  color  inficiendo  mutatur  (mutabur  not.  Victor.  mutabatur  SY)  ut 
Ennius  cum  ait  «cum  illud  .  .  .  veneno».' 

LXVI  (536)  Gellius  iii  14,  4  'Van-o  .  .  .  disserit  ac  dividit  subtilissime, 
quid  dimidium  dimidiato  intersit,  et  Q.  Ennium  scienter  hoc  in  annalibus 
dixisse  ait  «sicuti  .  . .  dimidiatum» ;  sicuti  pars  quae  deest  ei  vaso  non  di- 
midiata  dicenda  est  sed  dimidia.' 

LXVn  (537)  Gellius  x  29,  2  '  atque  particula  . . .  si  gemina  fiat,  auget 
incenditque  rem,  de  qua  agitur,  ut  animadvertimus  in  Q.  Enni  annalibus, 
nisi  memoria  in  hoc  versu  labor  «atqm  (laboratque  duo)  atque  accedit 
. .  iuventus».'  cui  significationi  contrarium  est  quod  itidem  a  veteribus  dic- 
tum  est  deque.'  Nonius  p.  530,  3  'atque  particula,  si  diligentius  intel- 

legitur,  multam  habet  significantiam,  ut  vel  illud  est  Enni  «atque  accendit 
. .  iuventus»,  quod  est  festine  et  intrepidanter  accendit.'  Cf.  Vergilius 

Aen.  XI  597  '  at  manus  interea  muris  Troiana  propinquat ' ;  ibidem  608  '  iam- 
que  intra  iactum  teli  progressus  uterque  constiterat ' ;  ubi  haec  est  Servii 
adnotatio  'intra  iactum  teli:  unde  possit  hasta  emissa  in  hostem  venire. 
hinc  traxit  Statius  ut  diceret  (Theb.  vi  354)  «(finem  iacet  inter  utrumque) 
quale  quater  iaculo  spatium,  ter  arundine  vincas».  et  Enniana  est  omnis  haec 
ambitiosa  descriptio.'  Haec  descriptio  inde  a  v.  597  exordiii  videtur,  et  in 
superiore  parte  ad  Ennianam  imitationem  redeunt  et  hic  versus  ipse  et  v. 
601,  vide  ad  Scip.  fr.  vin  et  ann.  393. 

LXVni  (538)  Nonius  p.  134, 29  'latrocinari  militare  mercede.  Plautus 


535  Cum  illud;  hiatum  tollas  scribmdo  aut  Cur  illud  aut  Cumq; 
illud;  de  qm  dixi  inprooem.  1892/93  p.j  sqq.  ihidem  sententiam  expli- 
cui  eamque  ad  Beguli  orationem  captivorum  redemptionem  dissuadentis 
rettuli:  in  qua  eadem  v.  534  locum  hdbere  potuit  536  Sicut  cum 

parte  deterimum  Ladim^nnu^  ad  Lucr.  n  536:  sicuti  537  Atque 

atque;  cf.  Woelfflinus  de  getnin.  serm.  Lat.  relat.  acad.  Bavar.  a.  1882  i 
^.471.  Seneca  de  ira  m  42,  4  stat  supra  caput  fatum  .  .  .  propiusque 
ac  propius  accedit;  nec  absonum  TtQOTtQoxvhvdo^svog  et  simiUaHomeri- 
ca  meminisse         538  suas  Mercerus:  quas 


ANNALIUM  LIB.  INC.  99 

LXIX 

540  Effudit  voces  proprio  cum  pectore  sancto 

LXX 

541  Contremuit  templum  magnum  lovis  altitonantis 

LXXI 

542  qui  fulmine  claro 
Omnia  per  sonitus  arcet,  terram  mare  caelum 

LXXn 
544  Quae  valide  veniunt  falarica  missa 

....  Ennius  «fortunasque  quas  coepere  (cepere)  1.  i.  se  memorare  (se  rare 
Flor.  m.  pr.  Leid.)».'         Cf.  59. 

LXIX  (540)  Servius  in  georg.  ii  424  *  (ipsa  satis  tellus,  cum  dente  reclu- 
ditur  unco,  sufficit  umorem  et)  gravidas,  cum  vomere,  fruges :  cum  abundat, 
nam  hoc  dicit:  subministrat  fruges  vomere,  id  est  per  vomerem:  Ennius 
«eflEudit  (effundit  Mon.) . .  .  sancto»  id  est  proprio  pectore:  nam  cum  va- 
cat.'  Servius  prave  versum  Vergilii  interpretatur:  est  enim  'cum  vomere  re- 
cluditur'  ut  v.  423  ^cum  dente  recluditur';  sed  abundantiam  quam  dicit 
cum  praepositionis  Ennio  haud  infrequentem  tetigi  mus.  Rhen.  xiv  p.  566. 
Cf.  V.  175. 

LXX  (541)  Varro  del.L.vii  7  'quaqua  intuiti  erant  oculi  a  tuendo  pri- 
mo  templum  dictum;  quocirca  caelum,  qua  attuimur(h.  e.  qua  at  tuimur 
ut  ait  Lachmannus  ad  Lucr.  v  1033),  dictum  templum  sic  «contremuit .  . . 
altitonantis»  id  est  ut  ait  Naevius  hemisphaerium '  eqs. 

LXXI  (542)  Servius  Danielin.  in  Aen.  i  31  'arcebat:  prohibebat.  signi- 
ficat  autem  et  continet.  Ennius  «qui  . . .  arcet»  id  est  continet.'  Cf.  Paulus 
Festi  p.  11,  29  Th.  'arcere  est  continere.  unde  et  arcus  in  aedificiis  dictus 
est  quia  se  ipse  continet.'  Ibid.  36  'arcere  prohibere  est.'  Probus  in  Verg. 
ecl.  6,  31  p.  20,  25  Keil.  'plane  trinam  esse  mundi  originem  et  Lucretius 
confitetur  dicens  (v  92)  «principio  maria  ac  terras  caelumque  tuere,  quoinim 
naturam  triplicem,  tria  corpora,  Memmi,  tris  species  tam  dissimiles,  tria 
talia  texta»  et  alio  loco  «omnia  per  sonitus  arcet  terram  mare  caelum».  Afra- 
nius  etiam  in  augure  (8  R.)  «modo  postquam  adripuit  rabies  hunc  nostrum 
augurem,  mare  caelum  terram  ruere  ac  tremere  diceres».'  Ex  duplici 
Servii  Probique  testimonio  illud  unum  fragmentum  quod  posui  constituit 
idque  Ennio  adscripsit  I.  Bernaysius  opp.  ii  p.  68;  idem  adLucretiimi  per- 
tinere,  quod  Lachmannus  statuit  ad  iv  126,  certe  ambiguum  est.  Cf.  scen. 
284  '  Sol,  qui  res  omnis  spicis,  quique  tuo  cum  lumine  mare  terram  caelum 
contines ' . 

LXXn  (544)  Nonius  p.  555,  16  'falarica  telum  maximum.  Virgilius  lib. 
viiii  (702)  «sed  magnum  stridens  contorta  falarica  venit  fulminis  acta  modo». 


543  personitans  Bernaysius,  sed  conf.  Lucretius  vi  400  cur  num- 
quam  caelo  iacit  undique  puro  luppiter  in  terras  fulmen  sonitusque 
profundit  54/      lut  alta  addendum  conieci  ratus  versum  mancum 


100  ANNALIUM  LIB.  INC. 

Lxxm 

545  Vix  solum  complere  cohum  terroribus  caeli 

Lxxrv 

546  Fortis  Romani  sunt  quamquam  caelus  profundus 

LXXV 

547  At  Romanus  homo,  tamen  etsi  res  bene  gesta  est, 
Corde  suo  trepidat 

LXXVI 

549  Ni  metus  uUa  tenet  virtutem^  rite  quiescunt  . 

Lxxvn 

550  Optima  cum  pulchris  animis  Romana  iuventus 

Ennius  «quae  (qua  duo  dett.)  valide  (valida  Bamb.  et  iidem  duo)  veniunt 
f.  missa».' 

LXXni  (545)  Isidoras  de  nat.  rer.  12,  3  p.  26, 10  G.  Beckeri  'partes 
autem  eius  (scil.  caeli)  haec  sunt  cohus  (chous  Bamb.  A  cous  Bamb.  B) 
axis  clima  cardines  convexa  poli  hemisphaeria.  cohus  (CchousA  cousB) 
est  quo  caelum  continetur.unde  Ennius  «vix  solum  c.  cohum  (chouAcousB) 
t.  caeli».'  Cf.  Paulus  Festi  p.  28,  3  Th.  ''cohum  poetae  caelum  dixerunt 

a  chao,  ex  quo  putabant  caelum  esse  formatum.'  Varro  de  1.  L.  v  135. 

LXXIV  (546)  Nonius  p.  197,  7  'caelum  neutro.  masculino  Lucretius 
[n  1097].  Varro  .  .  .  Ennius  «fortis  Romani  quamquam  caelus  profundus». 
idem  [26].'  Charisius  i  p.  72, 16  K.  'caelum  hoc  cum  sit  neutrvun,  etiam 
masculine  veteres  dixerunt;  et  Ennius  [27].  item  «quamquam  caelus  pro- 
fundus».'        Cf.  Aen.  i  58. 

LXXV  (547)  Cicero  de  orat.  iii  42,  168  '  videtis  profecto  genus  hoc  to- 
tum  cum  inflexo  immutatoque  verbo  res  eadem  enuntiatur  omatius:  cui 
sunt  finitima  .  .  cum  intellegi  volumus  . .  aut  ex  uno  plures  «at  (ut  integri) 
R.  h.  tamenetsi  (ita  pars  librorum  cum  Abrinc.  tametsi  reliqui  cum  Harl.) 
. .  .  trepidat»  aut  cum  ex  pluribus  intellegitur  unum  [377].' 

LXXVI  (549)  Nonius  p.  214,  10  ''metus  masculino.  feminino  Naevius 
.  . .  Ennius  «ni  . .  tenet  rite  (tennet  riae  Flor.  m.  pr.  Leid.)  virtute  quies- 
cunt».'  Festus  p.  402, 15  Th.  'recto  fronte  ....  antiquae  id  consuetudinis 
fuit,  ut  cum  ait  Ennius  quoque  [178]  et  [55]  et  [68]  et  «nulla  metus».'  Cf. 
ad  VI  fr.  IV  adscripta  et  scen.  407. 

LXXVn  (550)  Donatus  in  Ter.  Phorm.  m  1, 1 '  enimvero  Antipho  mul- 


non  depravatum  esse  ei  fulmina  valide  venientia  comparari  cum  falarica 
missa  utLucr.  vi  329,-  cf.  relat.  acad.  a.  1896  p.  727  546  sunt  add. 
Merula;  c/".  553  549  Nec  Mercerus  rite  in  virtute  lunius,  freti 
virtute  Mercerus;  cf.  rjvoQiri  nCavvoi  H.  manuum  freti  virtute  pedumque 
Lucretius  v  966.  Sed  ego  malui  transponi  virtutem  rite  Livius  xxxv 
27,  6  sopitis  vigilibus  ut  in  nullo  propinquo  metu 


1 


ANNALIUM  LIB.  INC.  101 

Lxxvni 

551  «nam  me  gravis  impetus  Orci 

Percutit  in  latus 

LXXIX 

553  Tanto  sublatae  sunt  agmine  tunc  lapides 

LXXX 

554  «quo  tam  temere  itis? 

LXXXI 

555  Olli  cernebant  magnis  de  rebus  agentes. 

tis  modis  cum  istoc  animo  (es  vituperandus) :  cum  istoc  animo  pro  huius 
animi.  Ennius  «optima  c.  p.  animis  (annis  Ricc.  Oxon.)R.  iuventus».' 

LXXVni  (551)  Servius  in  Aen.  i  81  p.  44, 18  Thil. '  cavum  (conversa  cus- 
pide  montem  impulit  in  latus);  ordo  est:  conversa  cuspide  cavum  montem 
in  latus  inpulit.  et  aHbi  (ii  51)  «in  latus».'  add.  Danielin.  'alii  in  latus  pro 
latus  accipiunt.  Ennius  «nam  . .  .  percutit  in  latus».' 

LXXIX  (553)  Nonius  p.  211,  9  'lapides  et  feminino  genere  dici  pos- 
sunt,  ut  apud  Eimium  «tanto  (toto  Wolf.  m.  pr.) . . .  lapides»  ad  Homeri  si- 
militudinem  qui  genere  feminino  lapides  posuit.' 

LXXX  (554)  Servius  Danielin.  in  Aen.  ix  327  p.  339, 14  Thil.  'temere 
significat  et  facile.  Plautus  [Bacch.  85].  significat  et  subito.  Ennius  «quod 
t.  temere  (te  in  re  Flor.)  itis  citate  catomerariis  (ita  Flor.  catomecariis 
Daniel).'  In  quo  particulam  eius  Catoniani  exempli  latere  olim  suspicatus 
sum  quod  una  cum  eodem  Plauti  Bacchidum  versu  plenius  attulit  Chari- 
sius  II  p. 221, 14 K.,  ut  inde  in  Servium  e  margine  inlata  esse  viderentur  Cato 
«temere  fieri»  et  in  illam  formam  depravata,  in  summa  reivere;  etinde 
profectus  Hauptius  in  illis  citate  catomecariis  glossae  quam  putabam 
marginalis  formam  suscitavit  hanc  citat  e  catone  caris:  quam  coniec- 
turam  et  mecum  ille  et  cum  KSilio  (ad  Char.)  communicavit ;  neque  his  prae- 
fero  a  Schoellio  prolata  nuper. 

LXXXI  (555)  Servius  in  Aen.  xii  709  '  inter  se  coisse  viros  et  cernere 
ferro :  vera  et  antiqua  haec  est  lectio.  nam  Ennium  secutus  est  qui  ait  «olli . . . 
agentes  (Mon.  agentis  Flor.  agentibus  vel  egentis  ceteri)».'        Cf.  119. 


552  Pertudit  putabam propter  414.  Cf.  Aen.  xii  507  Sucronem . . 
excipit  in  latus  553  Olim  divisi  versum  tanto  sublatae  sunt  Aug- 

mine  (c/".  testes  sunt  sat.  10)  augmine  Walcefieldus  adLucr.iv  574, 
quod  prohavi  nec  nwic  improho,  quia  nonnumquam  hahet  vim  oyxov  vel- 
utLucr.  ni  268  ex  his  omnibus  est  unum  perfectum  corporis  augmen: 
quod  si  est,  vi  potest  addi  in  extremo  versu  554  quo  Masvicius: 

quod         555  Lucretius  v  393  magnis  inter  se  de  rebus  cernere  certant 


102  ANNALIUM  LIB.  INC. 

Lxxxn 

556  Perque  fabam  repunt  et  mollia  crura  reponunt 

Lxxxm 

557  Interea  fugit  albus  iubar  Hyperionis  cursum 

LXXXIV 

558  Inde  patefecit  radiis  rota  candida  caelum 

LXXXV 

559  «Hos  pestis  necuit,  pars  occidit  illa  duellis. 

LXXXVI 

560  Omnes  mortales  sese  laudarier  optant. 


LXXXII  (556)  Servius  in  georg.  in  76  '(pecoris  generosi  pullus  in  ar- 
vis)  altius  ingreditur:  cum  exultatione  quadam  incedit.  mollia  crura  repo- 
nit:  Ennius  de  gruibus  (greibus  con-.  gregibus  Carolir.  A  quod  mirere 
potuisse  pro  vero  haberi)  «perque  (per  quam  Hamb.,  om.  Vat.  Carolir.  A) 
fabam  repunt  (f amam  rapuit  Carolir.  A)  et  m.  c.  reponunt  (propter  simili- 
tudinem  repunt  et  reponunt  verborum  in  uno  alterove  pars  omissa)».' 

Schol.  Bem.  Hageni  (Fleckeis.  annal.  suppl.  iv  p.  929)  ad  eundem  ver- 
sum  '  altius  cum  insultatione  quadam  incedit.  mollia  flexibilia,  et  Ennius  de 
gruibus  dicit.' 

LXXXin  (557)  Priscianus  v  p.  170,  7  H.  'iubar  quoque  tam  masculinum 
quam  neutrum  proferebant.  Ennius  in  annalibus  «interea . .  .  cursum».' 

LXXXTV  (558)  Isidorus  orig.  xvin  36,  3  ''ideo  rotis  quadrigas  currere 
dicunt  sive  quia  mundus  iste  circuli  sui  celeritate  transcmrit  sive  propter 
solem  quia  volubili  ambitu  rotat,  sicut  ait  Ennius  «inde  patefecit  (Voss. 
74  patef  acit  Wolfenb.  Bem.  101) . . .  caelum».'  Servius  in  Aen.  vi  748 

"^rotam  volvere  per  annos:  exegerant  statutum  tempus  per  annorum  volu- 
bilitatem.  est  autem  senno  Ennii.'  Cf.  Bellingius  de  Aen.  compos.  p.  82. 

LXXXV  (559)  Priscianus  ix  p.  470,  22  H.  ''proprie  necatus  ferro,  nectus 
vero  alia  vi  peremptus  dicitur.  Ennius  «hos  ' . .  dueUis».' 

LXXXVI  (560)  Augustinus  de  trin.  xiii  3,  6  'illud  etiam  quod  vetus 
poeta  dixit  Ennius  «omnes  . . .  laudarier  optant^  profecto  et  de  se  ipso  et 


556  fabam  non  fabas  dici  Varro  testis  est  de  l.  L.  ix  38  cf.  ihid.  63 

557  currum  L.  Muellerus  558  inde  patefecit  sed  scen.  1 76  vi 
patefecerunt  Lucretius  v  432  hic  neque  tum  solis  rota  cemi  lumine 
largo  altivolans  poterat  559  Cf.  quae  Livius  xxxvn  46,  i o  scrihit  ad 
a.  u.  c.  DLXiv  de  legatis  Pkicentinorum  querentibus  inopiam  colonorum, 
aliis  belli  casibus,  aliis  morbo  absumptis,  et  quae  simUia  Liviana  attuli 
inprooem.  1892/93  ^.  5.  Comparahilis  oratio  etiam  Claudiani  vni  467 
metitur  pellita  iuventus:  pars  morbo,  pars  ense  perit;  nam  eiusdem  gi- 
gantom.  (c.  m.  Lm)  113  diversa  sunt 


AmALIUM  LIB.  INC.  103 

LXXXVII 
561  Non  si,  lingiia  loqui  saperet  quibus,  ora  decem  sint, 
InwMmerum,  ferro  cor  sit  pec^sque  revinctum 

LXXXVin 

563  Contra  carinantes  verba  atque  obscena  profatus 

LXXXIX 

564  neque  me  decet  hanc  carinantibus  edere  chantis 


de  iis  quos  expertus  fuerat  coniecit  in  aliis.'  Idem  ep.  231,  3  "'ego  autem 
quod  ait  Ennius  <<fomnes  .  .  .  laudari  exoptant»  partim  puto  approbandum, 
partim  cavendum.' 

LXXXVII  (561)  Schol.  Bern.  Hageni  (Fleckeis.  annal.  suppl.  iv  p.  889) 
in  georg.  n  43  (non  ego  cuncta  meis  amplecti  versibus  opto,  non  mihi  si 
linguae  centum  sint  oraque  centum,  fen-ea  vox) '  non  mihi  et  reliqua.  Ho- 
mericus  sensus:  sic  nam  et  Ennius  «ora  decem».'  Idem  scholion  ex  Parisino 
cod.  7960  a  Mommseno  editum  mus.  Rhen.  xvii  p.  143  Ennii  versum  habet 
plenius  scriptum  in  hunc  modum  «mons  lingua  loqui  saperet  at  ora  x  sint 
in  metrum  ierro  cor  sit  pecusque  revinctum».  De  dicendi  genere  multum 
frequentato  Macrobius  Sat.  vi  3,  6  '  Homeri  est  (II.  ii  489)  ovS'  si'  \loi  d^Ku 
lihv  yXmaaai  Sena  Ss  (?rdfiar'  dev.  hunc  secutus  Hostius  poeta  in  libro  secun- 
do  belli  Histrici  ait  «non  si  mihi  linguae  centum  atque  ora  sient  totidem  ■ 
vocesque  liquatae».  hinc  Vergilius  ait  (Aen.  vi  625)  «non  mihi  si  linguae 
centum  sint  oraque  centum».'  Ad  quae  vide  Servium  quoque  et  Lachman- 
num  ad  Lucr.  p.  399.  Praeterea  Ovidius  saepe  similiter,  metam.  viii  533 ;  fast. 
II  119;  trist.  I  5,  53,  al.  (Hagen.  I.  c.  p.  721  sq.).  Denique  Silius  It.  iv  525  sqq. 
et  quae  ad  haec  adscribunt  docti.  Licentius  ap.  Augustin.  epist.  26  v.  133 
p.  94  Goldb.  '  non  si  mihi  .  .  .  centumque  per  ora  lingua  rigens  adamante 
fremat.' 

LXXXVin.  LXXXIX  (563.  564)  Servius  Danielin.  in  Aen.  viii  361  p.  253, 
15  Thil.  'lautis  mugire  carinis:  carinae  sunt  aedificia  facta  in  carinanim 
modum  ....  alii  dicunt  carinas  montem  nominatum  quod  ager  suburbanus 


561  Non  si  Mommseniis  quibus  (Ji.  e.  qb-)  scripsi(Herm.  xv 

p.265)  pro  at;  ut  in  Jiac  sententia  plerumque  linguae  et  ora  copulantur, 
sic  nunc  ora  decem  dicuntur,  quibus  lingua  loqui  saperet  562  Innu- 
merum  scripsi;  h.  e.  quibus  lingua  loqui  sapcret  innumerum  pectus- 
(j[ue  Jlfom>wsm*(s :  pecusque  563  De  contra  mdfe  a(?  463  aeque 
cum  Castricomio  Hauptius  opp.  xp.W]  obscena;  Festus  p.  212,^1 
Th.  verba  impudentia  elata  appellantur  obscena;  idem  p.  236,  i  apud 
antiquos  obscena  dicta  quae  mali  ominis  habebantur  564  Lucretim 

IV  970  naturam  quaerere  rerum  et  inventam  patriis  exponere  chartis 


104  ANNALIUM  LIB.  INC. 

XC 

565  Cum  legionibus  quom  proficiscitur  induperator 

XCI 

566  Flamma  loci  postquam  concussa  est  turbine  saevo 

xcn 

567  Huic  statuam  statui  maiorum  obatu  athenis 


ante  portas  carus  erat.  alii  lauta  loca  legatoram  .  .  alii  quod  ibi  Sabini  no- 
biles  habitaverint,  quoram  genus  invidere  (irridere  Masvicius)  et  carinare 
solebat.  carinare  (carine  Flor.)  autem  est  obtrectare  (est  autem  obtrec- 
tare  maledicere  Tur.).  Ennius  «contra. .  atque  o.  profatus»;  alibi  «neque 
me  . . .  chartis  (cartis)».'  Cf.  Paulus  Festi  p.  33, 13  Th.  '  carinantes  probra 
obiectantes,  a  carina  dicti,  quae  est  infima  pars  navis.  sic  illi  sortis  infimae.' 
C.  Grl.  L.  VI  p.  183  'carinantes  inludentes  (inridentes).' 

XC  (565)  Cassiodorius  G.  L.  K.  vii  p.  207,  2  ^  cum  praepositio  (cf.  ibid. 
p.  156,  3)  per  c  scribenda  est;  quum  adverbium  temporis,  quod  significat 
quando,  per  q  scribendum  est  discretionis  causa,  ut  apud  Ennium  «cum 
1.  quum  (cum  Bern.)  p.  imperator^.' 

XCI  (566)  Schol.  Bembin.  in  Ter.  haut.  ii  3, 16  post  Schopenum  ed.  ab 
Umpfenbachio  Herm.  ii  p.  368  'interea  loci :  loci  parhelcon.  nam  loci  omni 
significationi  addi  solet.  Ennius  «flamma  . .  concussa  preturbine  saevo».' 

XCII  (567)  Consentius  art.  de  barb.  et  metapl.  G.  L.  K.  v  p.  400,  9  'poe- 
tae  faciunt  metaplasmos  cum  ipsi  iam  scripturam  relinquunt  corraptam,  ut 
est  «relliquias  Danaum»  (Aen.  i  30)  et  «tanton  me  crimine  dignum  duxisti» 
(Aen.  X  667) :  addidit  enim  unam  litteram  per  metaplasmum  1,  item  contra 
(dempsit  unam  litteram  per  metaplasmum  e),  sicut  Lucilius  (1181bL.)  «ore 
corapto» :  dempsit  enim  unam  litteram  per  metaplasmum  r :  et  Ennius  «huic 
. .  maiorum  obatu.  (&  al.  m.  superscr.)  athenis» :  et  hic  quoque  per  metaplas- 
mum  dempsit  litteram  r.'  Cf.  Lachmannus  ad  Lucr.  vi  1135. 


565  induperator  edd.  cum  legionibus  saepe  Livius;  cf.  Lucre- 
tius  V  i2  2y  sq.  InteUigitur  vota  nuncupat  in  Capitolio  566  rogi 
Umpfenbachius  loci  tutatur  Studemumlus  Fleckeis.  arm.  xcvii  (i868) 
i'-  557^  sed  ut  ad  postquam  relatum  vellet:  quod  incredibile  est;  flam- 
ma  loci  dicit  dbu/ndanter  sed  non  prave  conclusast  turbine  Faernus 
concussast  turbine  UmpfenbacMus  concussa  e  turbine  uteet^  permu- 
tata  viderentur  Baehrensius ;  de  trochaico  versu  hariolatur  Berghius; 
cf.  487  et  II.  XX  492  Ttdvxr)  T£  KXovitov  ave^og  (pXoya  stXvcpa^et 
567  maiorem  borto  auream  ahenis  Lachmannus  l.  s.  c.  magis  mansuram 
auguro  ahenis  Ilbergius 


ANNALIUM  LIB.  INC.  105 

xcm 

568  Silvarum  saltus  latebras  lamasque  lutosas 

XCIV 

569  Atque  manu  magna  Romanos  inpulit  amnis 

XCV 

570  Pila  retunduntur  venientibus  obvia  pilis 

XCVI 

571  Decretum  est  stare  et  fossari  corpora  telis 

xcvn 

572  pes  premitur  pede  et  armis  arma  teruntur 

XCin  (568)  Commentator  Cruquii  in  Hor.  ep.  i  13,  10  (viribus  uteris 
per  clivos  flumina  lamas)  'lamas  lacunas  maiores  continentes  aquam  cae- 
lestem  seu  pluviam  . . .  Ennius  «silvarum  . .  .  lutosas».'  Eadem  fere  cum  versu 
Ennii  habet  Acronis  cod.  Paris.  y  Hauthalii.        Cf.  ad  cxxix. 

XCIV  (569)  Schol.  Veron.  in  Aen.  v  241  p.  95  Keil.  ii  p.  17  Hernn.  (et 
pater  ipse  manu  magna  Portunus  euntem  impulit)  '  Ennius  «atque  . . .  in- 
pulit  amnis».' 

XCV  (570)  Comm.  Bern.  in  Lucan.  i  6  Useneri  'infestisque  obvia  sig- 
nis  signa  pares  aquilas  et  pila  minantia  pilis:  Enni  versus  «pila  .  .  .  pilis».' 

XCVI  (571)  Varro  de  1.  L.  vii  100  'apud  Ennium  «decretum  est  stare 
corpora  telis».  hoc  verbum  Ennii  dictum  a  fodiendo;  a  quo  fossa.' 

XCVII  (572)  Bell.  Hispan.  31,  6  'ita  cum  clamor  esset  intennixtus  ge- 
mitu  gladiorumque  crepitus  auribus  oblatus,  inperitonim  mentes  tunore 
praepediebat.  ^  hic,  ut  ait  Ennius,  «pes  pede  premitur,  armis  teruntur  (fe- 


568  Silvarum  saltus  lamasque  lutosas  dicit  opinor  latebras ;  cf.georg. 
n  47 1  illic  saltus  ac  lustra  ferarum;  Paul.  Festip.  86,  8  Th.  lustra  sig- 
nificant  lacunas  lutosas  quae  sunt  in  silvis  aprorum  cubilia;  ibid.  83,  34 
lacuna,  id  est  aquae  coUectio,  a  lacu  derivatur,  quam  alii  lamam,  alii 
lustrum  dicunt  569  Cf.Il.  xv  694  rbv  de  Ze-ug  aiGev  oniG&ev  %eiQl  (jioi- 
Xa  fieYccXrj;  nec  fulminantis  magna  manus  lovis  Horatius  571  est 
fossari  Columna  est  stare  et  fossari  BergMus;  cf.  153  stare  et  spargere 
sese  hastis.  Bem  et  sententiam  potest  declarare  vel  narratio  Livii  xxxii 
25,  g.  10  572  Solutum  versum  non  umo  modo  reconcinnare  licet;  de 
nexu  vide  ad  154  et  ad  444,  De  orationis  colore  Tiaec  habet  Macrohius 
Sat.  VI  3, 5  Homerus  ait  {II.  xiii  131  cf.  xvi  2 1 5)  cc67clg  a^'  aGnid^  eQetSe, 
KOQvg  noQvv,  aveQa  d'  avi^Q.  Furius  in  quarto  annali  ^pressatiu"  pede 
pes,  mucro  mucrone,  viro  vir'.  hinc  Vergilius  ait  (x  361)  'haeret  pede 
pes  densusque  viro  \ir' ;idemque  genus  saepe  multi  secuti  sunt,  nmisine 
quodam  discrimine  in  u^u,  Silius,  Statius,  JAvius 

I 


106  ANNALIUM  LIB.  INC. 

xcvni 

573  Carbasus  alta  volat  paudam  ductura  carinam 

XCLX 

574  laetificum  gau 

C 

575  divum  domus  altisonum  cael 

CI 

576  endo  suam  do 

cn 

577  populea  fruns 

r  u  n  tu  r  Vind.)  arma»,  adversariosque  vehementissime  pugnantes  nostri  agere 
coeperunt.' 

XCVni  (573)  Vet.  schol.  in  Statii  Achill.  i  558  ap.  C.  Barthium  in  Stat. 
tom.  m  p.  1693  (iam  dextras  Ithacesia  carbasus  auras  poscit)  'carbasus  na- 
vis,  a  velo.  ut  Ennius  «carbasus  . . .  carinam».'  Cf.  Vergilius  Aen.  iv  417 
'vocat  iam  carbasus  auras';  georg.  ii  445  'pandas  . .  carinas.' 

XCIX.  C.  CI.  CII  (574.  575.  576.  577)  Ausonius  technopaegnion  13  gram- 
maticom.p.  139  Schenkelii  v.  3  'Ennius  ut  memorat  replet  (replea  Voss.  re- 
pleat  Schenkelius)  te  laetificum  gau,  livida  mens  hominum  concretum  felle 
coquat  pus.'  Apparet  replet  (repleat)  te  ad  Ennium  non  pertinere.  Ibid. 
v.  17  sqq.  ''unde  Rudinus  ait  «divum  domus  altisonum  cael»,  et  cuius  de 
more  quod  adstniit  ( a d d i d i t  Voss.)  «endo  suam  do»,  aut  de  fronde  (aud- 
defrode  Voss.,  efro  m.  alt.  in  ras.)  loquens  cur  dicit  «populea  fnins  (fros 
Voss.  frus  Til.  vulgo;  cf.  Schenkelii  adn.)».'  Versui  19  in  Cant.et  dett.versus 
qui  in  ceteris  3  est  hac  forma  '  et  quod  nonnumquam  px'aesumit  laetificum 
gau '  adnectitur.  Ad  ci  haec  sunt  grammaticonim  testimonia  Ennio  non 
nominato:  Charisius  iv  p.  278,  24  K.  'apocope  est  cum  ex  ultima  parte  lo- 
queUae  aut  littera  detrahitur  aut  syllaba:  littera  ut  [Aen.  x  480];  syUaba  ut 
«endo  siiam»  h.  e  modum  (itaNeap.  indo  ibam  pro  in  domum  ibam  ex- 
cei-pt.  Leid.).'  Diomedes  ii  p.  441,  34  K.  'apocope  est  . .  cum  aut  littera  de- 
trahitur  aut  syUaba:  littera  ut  [Aen.  x  480],  syllaba  ut  «endo  suam  do»  pro 
domum.'  unde  inteUigitur  apud  Charis.  quid  scriptum  fuerit.  Marius  Victo- 
rinus  6.L.K.  vi  p.  56, 9  '  apocope  . .  id  est  subtractio  syllabae  syllabarumve . . 
metro  cogente  facta,  quae  sive  in  verbo  sive  in  nomine  acciderit  pro  integra 


575  Cf.  Aen.  x  loo  sq.  tmn  pater  omnipotens,  rerum  cui  prima 
potestas,  infit:  eo  dicente  deum  domus  alta  silescit;  ut  forsitan  apud 
Ennium  quoque  fuerit  Quo  dicente  silet  divum  domus  a.  c.  576  Cf.  II. 
1533  slg  uXa  lcXxo  an  aiyX^qevrog  ^OXv^nov,  Zsvg  de  ibv  TTQog  S&fia 
577  cetera  populea  velatm*  fronde  iuventus  Aen.  v  134  m  certamine 
navali  de  quo  ad  fr.  xxiv;  populeas  inter  frondes  Aen.  x  190 


ANNALroM  LIB.  INC.  107 

cm 

578  «Ausus  es  hoc  ex  ore  tuo 

CIV 

579  urbes  magnas  atque  inperiosas 

CV 

580  «divumque  hominumque  pater  rex 

CVI 

581  patrem  divomque  hominumque 

parte  orationis  accipietur,  ut  «endo  sua  do  (utendo  suado  Pal.  ut  indo 
suado  Paris.)»  id  est  in  sua  domo.  item  «ac  famul  infimus  esset»  (cf.  ad  ix 
fr.  viii)  pro  famulo.'  Inc.  de  ult.  syll.  G.  L.  K.  iv  p.  263, 12  "■  apocope  est  inter- 
dum  aliquid  ultimae  parti  auferens,  ut  «namque  suam  do»  hoc  est  suam  do- 
mum.'  Consentius  art.  de  barb.  et  metapl.  Gr.  L.  K.  v  p.  388,  22  '  apocope  est  ♦ 
litterae,  ut . . .  syllabae,  ut  «endo  (syllabae  tetendit  Mon.)  suam  do»  pro 
domum.'  Haec  testimonia  omnia  ad  unum  idemque  exemplum  Ennii  'endo 
suam  do'  redire  apertum  videtur.  Varro  rer.  rust.  iii  17, 10  'iUe  inde 

endo  suam  domum,  nos  nostram.'  quod  ad  Ennianum  exemplum  dictum  esse 
Mercerus  adnotavit. 

Cin  (578)  Cicero  ad  Att.  vi  2,  8  '  ain  tandem  Attice  laudator  integri- 
tatis  et  elegantiae  nostrae,  «ausus  es  hoc  ex  ore  tuo»,  inquit  Ennius,  ut 
equites  Scaptio  ad  pecuniam  cogendam  darem,  me  rogare?' 

CIV  (579)  Cicero  de  re  p.  i  2,  3  'quemadmodum  «urbes  magnas  atque 
inperiosas»,  ut  (inperiosaistut  cod.  sed  coit.)  appellat  Ennius,  viculis 
et  castellis  praeferendas  puto,  sic'  eqs. 

CV  (580)  Varro  de  1.  L.  v  65  '  idem  hi  dei  Caelum  et  Terra,  luppiter 
et  luno,  quod,  ut  ait  Ennius  (var.  54),  «istic  est  is  luppiter  . .  .  iuvat».  quod 
hinc  omnes  et  sub  hoc,  eundem  appellans  dicit  «divumque  .  .  rex».  pater 
quod  patefacit  semen ;  nam  tum  est  conceptum  et  inde  cum  exit  quod  oritur.' 

CVI  (581)  Cicero  de  nat.  deor.  ii  2,  4  'quod  ni  ita  esset,  qui  potuisset 
adsensu  omnium  dicere  Ennius  (scen.  345)  «aspice  hoc  sublime  candens,  quem 
invocant  omnes  lovem»  illum  vero  et  lovem  et  dominatorem  rerum  et  omnia 
nutu  (m  0 tu  optimi,  corr.  in  dett.) regentem  et,  ut  idem Ennius, «patrem  divum- 
que  hominumque»  et  praesentem  ac  praepotentem  deum.'  Idem  ibid.  ii  25, 64 
'  sed  ipse  luppiter,  id  est  iuvans  pater,  quem  conversis  casibus  appellamus 
a  iuvando  lovem,  a  poetis  «pater  divomque  (di  vumque  Voss.  A,  e  corr.Vind.) 
hominumque»  dicitur '  ubi  deinceps  (25,  65)  ad  Ennii  versum  supra  allatum 
'aspice'  eqs.  redit.  Hinc,  non  aliunde,  Minucius  Felix  Octav.  19, 1  'audio 
poetas  quoque  unum  patrem  divum  atque  hominum  praedicantes.'  Cf. 

lib.  VI  175  'tum  cum  corde  suo  divum  pater  atque  hominum  rex  efiFatur'; 
et  haud  dubie  Ennius  saepius  in  annalibus  lovem  hunc  in  modum  similemve 
appellavit,  ut  frequens  est  Homericus  Ttcctrjg  6cvSq&v  ts  &£wv  ts  nec  semel 
Aeneis  'hominum  sator  atque  deorum.'  Livius  quoque  simili  formula  usus 
est  saepius.  Ut  nihili  sit,  quod  Bergkius  opp.  i  p.  309  leviter  admodum  iecit, 
a  Varrone  et  Cicerone  unum  versum  libri  vi  significari  et  haec  duo  quae  seor- 
sim  posui  fragmenta  uidla  esse. 


108 

AKNALIUM  LIB.  INC. 

cvn 

582 

oratores 

Doctiloqui 

cvm 

584 

animus  cum  pectore  latrat 

CIX 

585 

clamore  bovantes 

CX 

586 

pausam  facere  ore  fremend 

CVn  (582)  Varro  de  I.  L.  vii  41  'apud  Ennium  [207].  orator  dictus  ab 
oratione :  qui  enim  verba [orationum]  haberet  (verba  habere  recte  dicitur : 
cf.  Herm.  xxx  p.  26)  publice  adversus  eum  quo  legabatur  (legebatur  Flor. 
corr.  Scaliger)  ab  oratione  orator  dictus.  cum  res  maiore  ratione  legeban- 
tur  (corrigunt  maior,  vel  maior  erat,  orationi  legabantur)  potissi- 
mum  qui  causam  commodissime  orare  poterant.  itaque  Ennius  ait  «oratores 
doctiloqui».'  Van'onis  sententia  est,  qui  ad  rem  agendam  publice  quo  lega- 
rentur,  non,  ut  poterant,  legatos  sed  ab  orando  oratores  appellari  solitos.  sic 
Cato  apud  Festum  p.  202,  4  Th.  '  Aetolos  pacem  veUe:  de  ea  re  oratores  Ro- 
mam  profectos';  'bellum  coepit . . .  oratores  misit  Romam';  sic  saepe  Ver- 
gilius  velut  xi  100;  xi  330  'qui  dicta  ferant  et  foedera  firment  centum  ora- 
tores  ire  placet';  saepe  Livius,  'pacis  petendae  oratores  mitti',  vel  'de  pace 
oratores'.  Ceterum  ex  Van-one  intelligitur,  quod  Ennium  'oratores  docti- 
loqui '  dixisse  memorat,  aliam  occasionem  fuisse,  quam  qua  versum  priorem 
(207)  extulit. 

CVin.  CEX.  CX  (584.  586.  586)  Varro  de  1.  L.  vii  103  'multa  ab  anima- 
lium  vocibus  tralata  in  homines,  partim  quae  sunt  aperta,  partim  obscura 
perspicua  ut  Ennii  «animus  . .  latrat»  (Paulus  Festi  p.  87,  9  Th.  'latrare  En 
nius  pro  poscere  posuit') . .  . ;  ^"^  minus  aperta  ut . . .  Ennii  a  vitulo  [inc.  7] 
eiusdem  a  bove  «clamorem  bovantes»  (Paulus  Festi  p.  22,  7  Th.  'boare,  id 
est  clamare,  a  Graeco  descendit.'  Servius  in  georg.  ni  223;  C.  Gl.  L.  vi  p.  146) 
eiusdem  a  leone  «pausam  facere  fremendh ;  eiusdem  ab  edo  [631].' 


584  animusque  in  pectore  Scaliger,  velut  KQudiri  di  oi  evSov  vXcck- 
rei  Od.  XX  1 3  ct  saepe  ^vfibg  ivl  ar^q&eaaiv  (Bekkeri  sched.  Ham.  11  p.  1 76), 
animusque  in  pectore  praesens  Aen.  v  363;  sed  cimi  ne  moveatur  pro- 
hihetfortasseOd.xYi  141  mvE  kuI  ijad-^  ore  ^vfibg  ivl  ar-^&eaaiv  avcoyot 

585  clamore  Aldus  586  fecere  Bliolandellus,  Columna;  malui 
facere  ore  fremendi :  sic  saepe  locuti  sunt,  cuncti  simul  ore  fremebant 
Aen.  I  559,  V  385  cf  xi  132;  pausam  facit  ore  loquendi  Lucil.  16  L. 
finem  dedit  ore  loquendi  Aen.  vi  7  6,  sic  ore  locuta  est  Aen.  i  6 1 4 ;  cZe  quo 
Diomedes  11  p.  449,  20  K, 


ANNALIUM  LIB.  INC.  109 

CXI 

587  nostri  cessere  parumper 

cxn 

588  adgretus  fari 

cxm 

589  runata  recedit 

CXIV 

590  quo  sospite  liber 

CXV 

591  equitatus 
Ut  celerissimus 

CXVI 
593  lamque  fere  quattuor  partum 

CXI  (587)  Bell.  Hispan.  23, 2  'hic  dum  in  opere  nostri  distenti  essent, 
complures  ex  superiore  loco  adversariorum  decucurrerunt  nec  detinenti- 
bus  nostris  multis  telis  iniectis  complures  vulneribus  aflFecere. '  hic  tum,  ut 
ait  Ennius  (adtennius  plerique),  «nostri  (ita  unus  Dresd.  5,  nostris  ceteri) 
cessere  parumper».' 

CXn  (688)  Paulus  Festi  p.  5,  6  Th.  "  adgretus  apud  Ennium  «adgretus 
fari»  pro  eo  quod  est  adgressus  ponitur,  quod  verbum  venit  a  Graeco* 
surgo.'  Cf.  idem  p.  55,  3  Th.  'egretus  et  adgretus  ex  Graeco  sunt  ducta  a  sur- 
gendo  et  proficiscendo.' 

CXin  (589)  Paulus  Festi  p.  353,  1  Th.  'nina  genus  teli  significat.  En- 
nius  «runata  recedit»  id  est  proeliata.'  Ex  Festi  litteris  nihil  effici  potest. 

Cf.  C.  Gl.  L.  vii  p.  217. 

CXIV  (590)    Paulus  Festi  p.  431,  3  Th.  'sospes  salvus.  Ennius  tamen 

sospitem  pro  servatore  posuit.'  Festus  'sos |  omnes  ferre  auc | 

Afranius  in  ep |  servent  tuis ■  «maxime  Teu(cronim  ductor,  quo 

sospite)  I  numquam»  (Aen.  viii  470).  En 1  parentem  et  pa 1  sospitem» 

(scen.  406).  Acc |  rite  ad  patri |  set.  Ennius  vid |  ficare  cum 

dix I  liber».'  Ursinus  'quo  sospite  liber'  supplevit. 

CXV  (591)  Charisius  i  p.  83,  22  K.  'celer  celerior  celerrimus  (celeris- 
simus  Neap.)  facit  . .  nam  quod  Eiinius  ait  «equitatus  utcelerrimus^  bar- 
barismus  est.'        Cf.  460. 

CXVI  (593)  Charisius  i  p.  141,  25  K.  'partum  . . .  et  Ennius  «iamque 
f.  iiii  partum»,  quoniam  ab  hac  parte  facit  et  has  partes.' 


587  Cf.  Liv.xxxi  44,3  Romani  duce  ipso  praecipiente  parumper 

cessere,  ut  propiores  subsidiis  in  certamine  ipso  submittendis  essent 

591  equitum  celerissimus  ed.  princ.  equitatus  iit  c.  Baehrensius 

593  quattuor  bisyllabum,  cf.  ad  93;  dici  haec  videntur  de  vigiUis 

quae  inquattuor  partes,  ut  ait  Vegetius  epit.  rei  mil.  m  8,  era/nt  divisae 


110  ANNALIUM  LIB.  INC. 

CXVII 

594  furentibus  ventis 

cxvni 

595  «vestro  sine  momine,  venti 

CXIX 

596  fluctusque  natantes 

CXX 

597  «heia  machaeras 

CXXI 

598  ad  armentas  ipsius  eosdem 


CXVn  (594)  Servius  in  Aen.  1 51  (loca  feta  furentibus  austris) '  austris 
. .  est  species  pro  genere.  legerat  apud  Ennium  «furentibus  ventis»,  sed  quasi 
asperum  fugit  et  posuit  austris  pro  ventis.'  Cf.  ad  cxxiii. 

CXVin  (595)  Osbemus  panorm.  (thes.  nov.  Lat.)  A.  Mai  class.  auct.  viii 
p.  332  '  item  a  moveo  hoc  momentum  .  . .  inveni  quoque  hoe  momen,  nis,  pro 
momento;  unde  Ennius  «vestro  .  .  venti».'  Ugucio  (cod.  Paris.  15462)  'item 
a  moveo  hoc  momen  tam  pro  motu  quam  pro  spatio  temporis.  unde  hennius 
«vestro  .  .  venti».'  Goetzius  melet.  Festin.  (ind.  schol.  len.  1885/86)  p.  iv. 

CXIX  (596)  Servius  in  Aen.  vi  705  (domos  placidas  qui  praenatat  am- 
nem) '  praenatat  praeterfluit.  et  contrarie  dictum  est.  nam  non  natant  aquae 
sed  nos  in  ipsis  natamus.  Ennium  igitur  secutus  est  qui  ait  «fluctusque  na- 
tantes».' 

CXX  (597)  Servius  in  Aen.  ix  37  'hostis  adest:  hic  distinguendum,  ut 
heia  (eiaReg.)  mUitum  sit  properantium  clamor;  et  est  Ennianum  qui  ait 
«heia  (eia  nonnulli)  macheras  (machera  Flor.)».  ergo  heia  (eia  Reg.  Flor.) 
ingenti  clamore  dicentes  ad  portas  ruebant.  alii  «hostis  adest,  heia»  legunt.' 

CXXI  (598)  Nonius  p.  190,  20  ''armenta  genere  neutro  plerumque.  fe- 
minino  Ennius  «ipsius  ad  armentas  eosdem»  ad  armenta.  (Pac)uuius  (349  R.) 
«tu  pascere  cornifrontes  soles  ai-mentas».'  Paulus  Festi  p.  3, 25  Th.  'ar- 
mentum  id  genus  pecoris  appellatur,  quod  est  idoneum  ad  opus  armorum. 
invenies  tamen  feminine  «armentas»  apud  Ennium  positum.' 


595  Cf.  Aen.  i  133  meo  sine  numine,  venti  596  Cf.  Lucret. 
VI  405  quid  undas  arguit  et  liquidam  molem  camposque  natantis 
etMwnro  ad  v  488;  camposque  liquentes  Aen.  vi  724  597  De  heia 
vel  eia  vocis  extremae  sylldbae  natura  dissentiunt  Ritschelius  (parerg.  p. 
454^ro/.  Trin.p.cxci)  et LacJimannus  adLucr.  iii  374 p.  164.  Cf  Eu- 
ripid.Iphig.Taur.  1423  ovk  slcc  TtcoXoig  ifi^aXovrsg  -^iviag  %aqdnxiOL  Sqa- 
(leiad^e;         598  ad  armentas  ipsius  easdem  Scaliger;  eodem  Onions 


ANNALIUM  LIB.  INC.  111 

cxxn 

599  quem  non  virtutis  egentem 

cxxm 

600  funduntque  elatis  naribus  lucem 

CXXIV 

601  teloque  trabali 

CXXV 

602  aplustria 

CXXVI 

603  Anionem 

CXXVII 

604  Cretenses 

CXXn  (599)  Servius  in  Aen.  xi  27  ^quem  non  virtutis  egentem  (abstu- 
lit  atra  dies  et  funere  mersit  acerbo):  Ennii  versus  est.' 

CXXin  (600)  Servius  in  Aen.  xii  115  '(alto  se  gurgite  tollunt  Solis  equi) 

lucemque  eiatis  naribus  efflant:   Ennianus  versus  est  orcline  commutato. 

ille  enim  ait  «funduntque  (suntque  Hamb.) .  .  lucem».'        Marius  Victori- 

j.  nus  G.  L.  K.  VI  p.  28,  7  '  videtur  plurimis  esse  quintus  communium  syllaba- 

I         nim  modus,  qui  apud  Lucilium  et  veteres  multos  est  frequentatus,  ut  cor- 

^         repta  vocalis  desinat  in  s  et  excipiatur  ab  alia  consonanti  vel  vocali  loco 

consonantis  posita,  ut  est  illud  [Lucr.  rv  1207]  et  item  «efflantqtie  elatis  na- 

ribus  lucem».'  efflant  ex  Vergilii  versu  sumptum. 

CXXIV  (601)  Servius  Danielin.  in  Aen.  xii  294  "  teloque  orantem  multa 
trabali:  Ennius  «teloque  trabali  (trabalim  Flor.)».' 

CXXV  (602)  Gloss.  Lat.  Graec.  C.  Gl.  L.  ii  p.  18,  33  'aplustra  (aplus- 
tr e  coni.  B.  Vulcanius)  TtrsQov  nXoiov  mg  "EvvLog.''  In  iisdem  p.  19, 43  '  aplus- 
tra  a.a(paXrog-  v.al  t6  a%qov  Tjjg  TtQmQag.'  Cf.  Paulus  Festi  p.  7,  25  Th. 

'  aplustria  navium  ornamenta,  quae  quia  erant  amplius  quam  essent  neces- 
saria  usu  etiam  amplustria  dicebantur.'  Friscianus  vii  p.  351, 1  H.  'et  aplus- 
tra  enim  et  aplustria  antiqui  protulisse  inveniuntur.  Cicero  in  Arato  «... 
quaerere  aplustra».  Caesar  in  Arato  «...  aplustria  puppis».'  Cf.  H.  lordanus 
Herm.  vii  p.  200.  H.  Genthius  vet.  schol.  in  Lucan.  p.  7.  C.  Gl.  L.  vi  p.  81. 

CXXVE  (603)  Servius  in  Aen.  vii  683  '  gelidumque  Anienem :  Anio  flu- 
vius  haud  longe  ab  urbe  est,  sed  hic  euphoniam  secutus  est:  nam  Ennius 
«Anionem  (annionem  Flor.)»  dixit  iuxta  regulam.' 

CXXVII  (604)  Charisius  i  p.  124, 12  K.  'Cretum  Cicero  Tusculananim 
libro  II  (14,  34)  «Cretum  legis» ;  «Cretenses»  Ennius,  ut  Varro  libro  i  de  ser- 
mone  Latino  scribit.' 


600  Vix  clubium  videtur  quin  Solis  equi  in  Fmnii  quoque  versu  pri- 
mi  fucrint;  cf.SiKus  Jf.  v  56  flammiferum  tollentes  aequore  currum  Solis 
equi  sparsere  diem 


112  ANNALIUM  LIB.  INC. 

cxxvin 

605  ambactus 

CXXIX 

606  salsas  lamas 

CXXX 

607  tetros  elephantos 


CXXVTH  (605)  Paulus  Festi  p.  4, 2  Th.  'ambactus  apud  Ennium  lingua 
Gallica  servus  appellatur.  am  praepositio  loquelaris  significat  circum,  unde 
supra  servus  ambactus  id  est  circumactus  dicitur.'  Gloss.  Lat.  Graec.  C. 
Gl.  L.  n  p.  16, 3  '  ambactus  SovXog  nia&oatbg  ag  "Evviog.'  Cf.  C.  Gl.  L.  vi  p.  58. 

CXXIX  (606)  Servius  in  Aen.  n  173  p.  250,  8  Tbil.  (vix  positum  castris 
simulacrum,  arsere  coruscae  luminibus  flammae  arrectis  salsusque  per  artus 
sudor  iit)  'salsus  sudor :  bene  addidit  salsus,  ut  significaret  laborem  futurum, 
ne  forte  alter  in  simulacro  quilibet  umor  intellegeretur.'  add.  Danielin.  'sal- 
sus  sudor:  indicium  commoti  numinis  fuisse  dicitur.  Probo  sane  displicet 
«salsus  sudor»  et  supervacue  positum  videtur.  hoc  autem  Ennius  de  lamis 
dixit.'  sic  haec  ordinavit  Thilo  seorsum  a  libris.         Schol.  Veron.  in  eundem 

versum  p.  86  Keil.  ii  p.  5  Herrm.  ' s  sudor  iit :  hoc  epitheton  demonstra- 

tivum  quo  totius  corporis  sucus  etiam  gustu  potuerit  agnosci  |  « —  que  labo- 
rando  manat  de  corpore  sudor».  Probus  malo  epitheto  putat  usum  poetam, 
critici  vero  naturalia  j  —  nusquaminhonesteputantlocari.'  Deutroque 
testimonio  dixi  in  relat.  acad.  a.  1896  p.  721  sqq.  ibique  probare  studui  Ennium 
qui  568  'lamas  lutosas'  appellavit  et  "'salsas  lamas'  dixisse  ut  Lucretius  v 
794'neque  de  caelo  cecidisse  animalia possunt  nec  terrestria  de  salsis  ex- 
isse  lacunis».'  Cf.  ad  568  adscripta  et  C.  Gl.  L.  at  p.  621.  Ibidem  de  hexa- 
metri  reliquiis  egi,  quae  sunt  in  schol.  Veron.,  quae  sintne  Ennianae  an  alius 
poetae  dici  nequit. 

CXXX  (607)  IsidoiTis  orig.  x  270  'teterrimus  pro  fero  nimium.  tetrum 
enim  veteres  pro  fero  dixerunt,  ut  Ennius  «tetros  elefantos  (tetrosque 
elephantes  dett.)».'  in  uno  cod.  Guelf.  1  Ottonis  tenuimus  additur  quod 
deest  in  optimis.  Placidus  cod.  Paris.  C.  Gl.  L.  v  p.  157,  21  Heterrimus 

pro  fero  nimium;  tetrum  enim  veteres  pro  fero  dixerunt,  ut  Ennius  «tetros 
elefantos».'  Excerpt.  ex  cod.  Cassin.  90  ibid.  p.  581, 14  'teterrimus  pro 

fero  nimium;  veteres  tetrum  pro  fero  dixerunt.  Ennius  «tetros  elephantos 
ad  inguinem».'  In  his  postremis,  de  quibus  non  satisfaciebat  Landgrafius 
(arch.  lexicogr.  ix  p.  446),  putabam  anguimanus  agnosci  Enniumque  scrip- 
sisse  tetros  elephantos  anguimanus  ad  exemplum  Lucretii  v  1302 
'inde  boves  lucas  turrito  corpore,  tetras,  anguimanus,  belli  docuerunt 
volneraPoeni  suflferre',  etii  537  'quadripedum  cum  primis  esse  videmus  in 
genere  anguimanus  elephantos,  India  quorum  milibus  e  multis  vallo 
munitur  ebumo',  unde  sumpta  sunt  vel  concisa  vel  manca  quae  habet  Isi- 
donis  orig.  xii  2, 14.  Cf.  relat.  acad.  a.  1896  p.  725  sq.  Sed  nunc  vide  Goetzium 
C.  Gl.  L.  vn  p.  330  meliora  docentem 


ANNALIUM  LIB.  INC.  113 

CXXXI 

608  stant  pulvere  campi 

cxxxn 

609  saxo  cere  comminuit  brum 

cxxxni 

610  Massili  portabant  iuvenes  ad  litora  tanas 

CXXXIV 

611  nec  retrahi  potestur 
Imperiis 

CXXXI  (608)  Porphyrio  in  Hor.  cami.  i  9, 1 '  vides  ut  alta  stet  nive ..:... 
stet  autem  plenum  sit  significat,  ut  Ennius  « stant  p.  campi »  et  Vergilius 
(Aen.  XII  408)  «iam  pulvere  caelum  stare  vides».' 

CXXXII.  CXXXin  (609.  610)  Servius  in  Aen.  i  412  ''circum  dea  fudit: 
figura  est  tmesis,  quae  fit  cum  secto  uno  sermone  aliquid  interponimus,  ut 
alibi  (georg.  iii  381)  «septem  subiecta  trioni».  sed  hoc  tolerabile  est  in  ser- 
mone  conposito,  ceterum  in  simplici  nimis  est  asperum;  quod  tamen  faciebat 
antiquitas,  ut  «saxo  cere  comminuit  brum».'  ut  in  illo  Ennii  Fabricius; 
ex  Ennio  afferri  in  Servio  manuscripto  Sertorii  Quadrimani  testatur  Columna. 

Donatus  art.  gr.  G.  L.  K.  iv  p.  401, 16.  17  Hmesis  est  unius  conpositi 
aut  simplicis  verbi  sectio,  una  dictione  vel  pluribus  interiectis,  ut  «septem 
subiecta  trioni»  pro  septemtrioni  e  t  «saxo  cere  comminuit  bnim»  et  «Mas- 
sili  (Massali  lulianus)  portabant  iuvenes  ad  litora  tanas»,  hoc  est  cere- 
bi-um  et  Massilitanas.'  Explan.  in  Donat.  e  cod.  Lavant.  G.  L.  K.  iv  p.  565 
'tmesis  est  [ut]  unius  partis  orationis  facta  diruptio,  alia  scilicet  intei-posita, 
ut  est  illud  «septem  subiecta  trioni».  toUe  de  medio  subiecta  et  habes  sep- 
temtrioni.  Ennius  «et  saxo  cere  comminuit  brum».'  Pompeius  comment. 
G.  L.  K.  V  p.  310,  3  'tmesis  dicitur  sectio  unius  verbi ....  habes  apud  Vergi- 

lium  «septem  subiecta  trioni»,  hoc  est  septemtrioni plerumque  per  verba 

plurima  intei-posita,  si  dicas  hoc  «Massili  (massali  Par. P)  portabant  iu- 
venes  ad  litora  tanas»  id  est  Massilitanas  (massalitanas  P)  lagonas  por- 
tabant  iuvenes  ad  litora.  aliud  etiam  «saxo  cere  comminuit  brum»  hoc  est 
cerebrum,  id  est  saxo  cerebrum  eius  comminuit.'  Prior  hoi*um  duorum 

versuum  non  sine  testimonio  Ennio  adscribitur ;  quod  si  recte  fit,  ne  de  altero 
quidem  videtur  dubitari  posse :  ita  inter  se  iungunt  haec  exempla  gramma- 
tici.  Sed  variant  docti,  Ennii  esse  Columna  affirmat,  negat  Kochius  exercit. 
crit.  p.  2. 

CXXXIV  (611)   Diomedes  i  p.  385,  29  K.  'possum  nonnuUi  veterum  et 


608  Gellius  viii  5  arg.  quid  illud  sit  quod  Vergilius  caelum  stare 
pulvere  et  quod  Lucilius  pectus  sentibus  stare  dixit.  Cf.  Ludlkis  1 8 1 
L.  Claudianus  XXI  257  stant  pulvere  syrtes  Gaetulae  609  Cf.Acn. 

X  4 1 5  saxo  ferit  ora  Thoantis  ossaque  dispersit  cerebro  permixta  cru- 
ento  611  Fortasse  retrahi  reprimive  Cf.  Flautus  in  Satyrione 

retrahi  nequitur  quoquo  progressa  est  semel  (ap.  Fest. p.  1 62,292"//.) 

Ennius  ed.  Vahlen.  8 


114  ANNALIUM  LIB.  mC. 

CXXXV 

613  ab  laeva  rite  probatum 

CXXXVI 

614  quem  super  ingens 
Porta  tonat  caeli 

cxxxvn 

616  trabes  remis  rostrata  per  altum 


passiva  declinatione  figurarunt,  potestur  et  possuntur  (potestor  et  pos- 
suntor  Parr.  AB  potestor  epossunt  Mon.);  et  quitur  et  quitus  sum  apud 
nonnullos  veterum  reperimus . . .  Accius  quitus  sum  ponit . . .  [662  R.].  Caecilius 
(279  R.)  «si  non  sarciri  quitur».  item  potestur  (potestor  AB  potestMon.) 
apud  Ennium  reperimus  «nec  retrahi  potestur  imperiis».'  In  re  incerta 
paulo  tamen  probabilius  haec  ad  heroicum  quam  ad  aliud  metrum  revocari 
videntur,  sic  ut  medium  aliquid  grammaticus  interceperit.  Cf.  Festus  p.  308, 
26  Th.  'potestur  Scipio  Africanus  in  ea  quae  est  de  inperio  D.  Bruti,  et  po- 
teratur  C.  Gracchus  in  ea  qua  usus  est  cum  circum  conciliabula  iret.' 

CXXXV  (613)  Scholia  Bem.  Hageni  (Fleckeis.  annal.  suppl.  iv  p.  956) 
in  georg.  iv  7  '  laeva  prospera.  numina  laeva :  secundum  haruspicinam  dixit 
sinistrum  prosperum,  ut  in  secundo  (Aen.  ii  693)  «intonuit  laevum»,  quia  si- 
nistra  nostra  dextera  sunt  ei  et  dextera  nostra  sinistra  sunt  ei,  ut  Ennius 
(sic  cod.  Bem.  165;  Bern.  172  et  ceteri  inmus  ab  Hageno  iam  ante  corr. 
iu  annal.  Fleckeis.  xci  1865  p.  503)  ait  «ab  laeva  rite  probatum».' 

CXXXVI  (614)  Vergilius  georg.  m  260  '  quem  super  . . .  caeli ' :  quem 
versum  Columna  p.  83  testatur  in  vetusto  fragmento  anonymi  cuiusdam  gram- 
matici  de  verb.  neutr.  impers.  expresse  ex  Ennio  citari.  Seneca  epist.  108,  34 
cum  scribit  ''felicem  deinde  se  putat  (grammaticus)  quod  invenerit  unde 
visum  sit  Vergilio  dicere  «quem  super  .  .  .  caeli».  Ennium  hoc  ait  Homero 
subripuisse,  Ennio  Vergilium.  esse  enim  apud  Ciceronem  in  his  ipsis  de  re  p. 
hoc  epigramma  Enni  (iv)  «si  fas  . . .  mi  soli  caeli  maxima  porta  patet»',  illum 
Ennianum  versum  esse  non  videtur  cognitum  habuisse :  quae  causa  fortasse 
erroris,  si  error  est  in  testimonio  Columnae. 

CXXXVn  (616)  Varro  de  1.  L.  vii  33  'sic  dictum  a  quibusdam,  ut  una 
canes  (de  quo  supra  32  '  dicta  enim  apud  veteres  una  canes.  itaque  Ennius 
scribit  [528]'),  una  «trabes  remis  rostrata  per  altum».  Ennius  [scen.  246  sq.].' 
Versum  capite  trancatum  eo  modo,  quo  saepe  in  his  libris,  bis  posito  trabes 
nomine  Columna  Ennio  adscripsit,  quod  mihi  ut  olim  ita  nunc  probabile 
visum. 


616  Hariolari  si  libet  suppleveris  Labitur  una  {yel  uncta)  trabes; 
cf.  Labitur  uncta  carina  386  e^  478;  Livius  xxxii  32,  9  cum  quinque 
lembis  et  una  nave  rostrata  venit 


ANNALIUM  LIB.  INC.  115 

cxxxvm 

617  «Qua  munim  fieri  voluit,  urgemur  in  unum 

CXXXIX 

618  Rex  snabas  ultra  fossam  pwien.dere  coepit 

CXL 

619  spoliantur  eos  et  corpora  nuda  relinquunt. 

CXLI 

620  «Vosque  lares  tectum  nostrum  qui  funditus  curant 

CXLE 

621  Machina  multa  minax  mimYatur  maxima  muris 

CXXXVIII  (617)  Nonius  p.  418,  9  'urgere  (urguere)  est  premere,  cogere. 
Virgilius  . .  .  Lucilius  .  . .  Varro  antiquitate  rerum  humanarum  «qua  . . .  ur- 
gemur  (urguemur)  in  unum».'  Versum  a  Varrone  citatum  Ennio  adscripsit 
Aus.  Popma  not.  in  fragm.  Varr.  p.  303  ed.  Bip.  Quod  si  est,  versus  ex  accu- 
satione  promptus  coniungi  potest  cum  97  et  98. 

CXXXIX  (618)  Marius  Plotius  Sacerdos  G.  L.  K.  vi  p.  468,  6 '  synec- 
doche  est  oratio  plus  minusve  dicens  quam  necessaria  postulat  significatio 
.  .  .  per  id  quod  dicitur  illud  quod  sequitur:  «rex  amus  u.  f.  retinere  coepit»; 
subauditur  enim  manus.'  Ennio  ascripsit  Lachmannus  ad  Lucr.  iv  619. 

CXL  (619)  Donatus  art.  gr.  G.  L.  K.  iv  p.  394,  8  'fiunt  soloecismi  . . . 
per  significationes,  sicut  «spoliantur  .  .  .  relinquunt»  pro  spoliant.'  expoli- 
antur  et  expoliant  edd.  interpol.  Explan.  in  Donat.  e  cod.  Lavant.  Gr.  L.  K. 
IV  p.564, 1  ^per  genera  verborum  fiunt  soloecismi,  sicut  «spoliantur  .  . .  relin- 
quunt»  pro  spoliant.'  Pompeius  comment.  G.  L.  K.  v  p.  291,  25  (soloecismi) '. . 
per  genera  verborum,  si  utaris  passiva  declinatione  pro  activa,  ut  «spolian- 
tur . .  .  relinquunt»  pro  eo  quod  est  spoliant.'  Ennio  ascripsit  Columna.  Cf. 
H.  Keilii  de  gramm.  Lat.  infim.  aet.  commentatio  Erlang.  a.  1868  p.  16. 

CXLI  (620)  Charisius  iv  p.  267, 7  K.  'soloecismus  est  oratio  inconsequens. 
fit  autem  . .  .  per  personas  ut  «vosque  .  .nm(h.  e.  nostrum  cod.  nomen  ed. 
pr.) .  .  curant»  pro  curatis.'  Cf.  versus  tragicus  incertus  35  Ribb.  'Danai 

qui  parent  Atridis,  quam  primum  arma  sumite',  et  quae  ad  eum  olim 
adnotavit  Ribbeckius.  Nostrum  Ennio  Kochius  adscripsit  exerc.  crit.  p.  11. 

CXLII  (621)  Diomedes  ii  p.  447, 4  K.  "'parhomoeon  fit  cum  verba  similiter 


618  ambas  edifores  Vindohonenses:  amus  protendere  Lacli- 

mannus:  retinere  619  Nonii  (jj.  480, 12)  nulla  fides,  nec  si  cssct 

quicquam  proharetur,  sed  expoliantur  quod  nunc  ponunt,  vercor  ut  recte 
dicatur ;  Livius  quidem  ita  postero  die  spoliabant  caesorum  corpora 
(xxxvii  44,  3);  caedentes  spoliantesque  caesos  (xxxii  12,  10);  spoliare 
corpus  caesi  hostis  (vu  26, 6);  inter  spoliandum  corpus  hostis  (n  20, 9); 
VergiUusquoqueconcuYx\mi  spoliantque  calentia  membra(J.cw.  xii  297); 
ut  Graeci  envXsvnv  GkvXsvGccl  rov  vskqov,  rovg  noXs^lovq  vsKqovg 
621  vamiiduivLr  posui  a  MueUero  repudiatum;  cf.  scen.  291 


116  ANNALIUM  LIB.  INC. 

CXLm 

622  vita  illa  dignus  locoque 

CXLIV 

623  Introducuntur  legati  Minturnenses. 

CXLV 

624  Olli  crateris  ex  auratis  hauserunt. 

CXLVI 

625  0  multum  ante  alias  infelix  littera  theta 


incipiunt,  ut  «machina  .  .  minatur  m.  muris».  Ennio  adscripsit  L.  Muellerus 
Fleckeis.  ann.  xcv (1867) p.  504.  Cf.  Catullus  115,8  'mentulamagnaminax.' 
Possis  opinari  Marcelli  machinam  Syracusas  advectam  dici,  de  qua  Plutar- 
chus  vit.  Marc.  14, 3  vtisq  fisydXov  ^svy^arog  vsmv  oxtoj  Trgbg  &XXi^Xug  GvvSsSs- 
(isvcov  ^rixavrjv  aQug  indjcXsL  ycQog  rb  rslxog;  Livius  xxiv  34,  7.  Cf.  relat.  acad. 
a.  1899  p.  269  sq. 

CXLIH  (622)  Maximus  Victorinus  G.  L.  K.  vi  p.  216, 13  ^  Enniiis  quo- 
que  ait  «vita  iUa  dignus  locoque»,  quasi  dignu  locoque  dixerit.  similiter 
Lucilius  ait  «tum  lateralis  dolor  certissimus  nuntius  mortis»  pro  tum  la- 
terali  dolor  certissimu  nuntiu  mortis  . .  quasi  subtractis  tribus  s  litteris.' 

Admodum  incertum  est  iudicium  de  his  duobus  versibus,  quorum  qui 
Ennio  adscribitur,  alibi  non  semel  Lucilio  tribuitur  (vide  Lucilii  v.  137  L.), 
de  altero  (ibid.  1153)  praeterea  nihil  compertum.  Quare  transpositis  nomi- 
nibus  Lucilius  quoque  et  deinde  similiter  Ennius  scribendum  pro- 
posuerunt  (I.  Beckerus  ephem.  Marb.  1846  p.  946  et  1849  p.  329) :  quae  est 
speciosa  ratio,  non  certa.  nam  si  illa  quae  posui  Lucilii  sunt,  non  Ennii,  non 
consequitur  alterum  versum  re  vera  Ennianum  esse :  itaque  testimonio  cessi, 
sed  ut  suum  cuique  liberum  sit  iudicium. 

CXLIV  (623)  Victorinus  de  metr.  G.  L.  K.  vi  p.  211,  22  'hexameter  ver- 
sus  dactylicus  . . .  in  versu  duodecim  syUabarum  species  una  est.  quippe  hic 
sine  uUa  varietate  omnes  in  se  spondeos  habet  et  vocatur  spondiazon,  ut  est 
«introditcuntur  legati  Mintumenses  (ita  Audacis  exc.  Bem.  ligati  in  tur 
menses  Par.  hii  producuntur  legatim  inturnis  Aud.  exc.  Mon.)».' 
Fragm.  de  speciebus  hexam.  her.  G.  L.  K.  vi  p.  634,  15  ^genus  unum  est  xn 
syUabarum  ex  omnibus  spondeis,  tamquam  «introdttcuntur  legati  Mintur- 
nenses».'  Aldhelmus  epist.  ad  Acircium  p.  235  Giles.  (versus  xii  syUabarum) 
•■siue  uUa  varietate  omnes  in  se  spondaeos  habet,  qui  ob  hoc  spondiazon 
vocatur,  ut  est  «hi  producuntur  legati  Mintumenses».'  Cf.  Manitius  rel.  acad. 
Vindob.  cxii  (1886)  p.  591.  Ennio  tribuerant  editores  ut  proximum. 

CXLV  (624)  Censorinus  fragm.  de  metris  G.  L.  K.  vi  p.  615,  18  'duo- 
decasyUabos  spondiazon  «oUi  (spondiacon  olli  Vat.  pondiagon  |  .  .  . 
olli  Colon.,  corr.  lahnius)  craterib;  (aterib;  in  ras.  Col.)  ex  a. hauserant».' 

Cf.  511  Wertunt  crateras  ahenos.' 

CXLVI  (625)  Glossa  cod.  Admunt.  472  saec.  xn  edita  ab  loh.  Huemero 


624  crateris  CmcJtius  et  Nunnesius 


ANNALIUM  LIB.  INC.  117 

CXLVn 

626  Quod  bonus  et  liber  populus 

CXLVni 

627  Satumo  sancte  create 

CXLIX 

628  Apud  emporium  in  campo  hostium  pro  moene 

Postrema  quibus  nominibus  dubia  aut  incerta  aut  falsa  sint,  ex  testi- 
moniis  adscriptis  intelligi  potest.  Quae  praeterea  nuper  ad  Ennium  rettu- 
lerant  plura  ut  nimis  incerta  sciens  praetermisi. 


stud.  Vindob.  ii  p.  305  'albus  esttabula  ubi  scribebantur  nomina  illorum  qui 
ad  militiam  recipiebantur,  et  si  contigisset  ut  aliquis  eorum  fuisset  inter- 
emptus,  apponebatur  super  nomen  illius  theta  littera,  quae  mortem  signi- 
ficat;  habet  enim  haec  quoddam  iugulum;  unde  Ennius  versificator  optimus 
«0  multum  .  .  .  theta».'  Isidorus  orig.  i  3,  8  (Hagen.  anecd.  Helv.  p.  cxxxxiii 
sq.) '  quinque  autem  esse  apud  Graecos  mysticas  litteras  ...  0  secunda  theta, 

quae  mortem  (significat) unde  et  habet  per  medium  telum,  id  est 

mortis  signum.  de  qua  quidam  «o  multum  .  .  .  theta  (0  Wolfenb.)».'  Schol. 
in  Persii  sat.  4, 13  (et  potis  es  nigrum  vitio  praefigere  theta)  'merito  &firc( 
anb  rov  d-avcirov,  id  est  a  morte,  et  quod  quasi  habet  telum  suum,  ideo  quod 
triste  intellegitur  mortis  signum.  unde  quidam  ait  «o  multum  .  .  .  theta».' 

CXLVII  (626)  Lexicon  Terent.  a  C.  Barthio  adv.  xxxviii  15  p.  1751  'ex 
MS.  optimo'  edit.  'bonus  etliberalis  in  eo  diversi  sunt,  quod  bonus  est  qui 
per  naturam  suam  non  nocet,  liberalis  qui  libenter  prodest.  Terentius  adel- 
phis  (463)  «neque  boni  officium  functus  es  neque  liberalis  viri».  Ennius  in 
eo  «quod  bonus  et  liber  populus»  hoc  est  liberalis.'  (Ennius  in  primo  coni. 
Barthius.) 

CXLVIII  (627)  Affenint  Columna  et  Merula  e  Servio  in  Aen.  x,  in  quo 
libro  hodie  versiculus  non  extat.  Cf.  Macrobius  Sat.  vi  1,  32  'quod  genus  hoc 
hominum  quaeve  hunc  tam  barbara  morem  (Aen.  i  539).  Furius  in  vi  «quod 
genus  hoc  hominum  Satumo  sancte  create».' 

CXLIX  (628)  Festus  ex  apogr.  1.  xii  p.  124,  24  Th.  'moene  singulariter 
dixit  Ennius  «apud  emporium  . . .  moene».'  Naevium  pro  Ennio  reposuit 
0.  Muellerus  Saturnio  descripto.  Ennii  hexametrum  de  annalibus  statuit 
Baehrensius. 


SCENICA 

ACHILLES 

ACHILLES  ARISTARCHI 

I 
1  Exsiirge,  praeco,  fac  populo  audientiam. 

PEAECO 

Sileteque  et  tacete  atque  animum  advertite: 
Audire  iubet  vos  imperator 

II 

4  Nam  consili^s  obvarant  quibus  tam  concedit  hic  ordo 

ni 

5  Interea  mortales  inter  sese  pugnant  proeliant 

ACHILLES  I  (1)  Plautus  Poenul.  prol.  1  'Achillein  Aristarchi  mihi 
commentari  lubet:  inde  mihi  principium  capiam  ex  ea  tragoedia.  ^  «sile- 
teque  .  .  .  imperator»  histricus  . . .  ^'  «exsurge  .  .  .  audientiam».'  histricus 
apparet  prologi  esse,  non  tragoediae.  Cf.  Aesch.  Eum.  556  Minerva 

KTjQvaas,  xTjpul,  v,al  atQarbv  KaTsiQYa&ov  eqs.  Eurip.  Hecub.  529  Talthybius 
arniaivsi  Si  fioi  at.yr]v  'Axai&v  navtl  ■nrjQv^ui  atQatat.  %ayfo  Kataatag  slnov  iv 
{iiaoig  tdSs'  aiyat'  'A^aioi,  aiya  ■nag  latca  Xsmg  eqs.  II.  ii  50  avtuQ  6  (Aga- 
memno)  xriQvyisaai  Xiyvcpd^oyyoiai,  iisXsvasv  xriQvaasLv  ayoQrjvSs  ■naQr]  xo^iocov- 
tag  'Axaiovg  eqs.  ibid.  280.  ix  10  (poita  (Agamemno)  xriQv^Ksaai  Xt-yvcpd^oyyoiaL 
KsXsvcov  KXrjSriv  slg  ayoQrjv  xixiTjffxfir  avSQU  sxaatov. 

n  (4)  Nonius  p.  147,  22  'obvarare  (obvarrare)  pervertere  depravare, 
dictum  a  varis.  Ennius  Achille  (acille)  «nam  consilim  obvarant  (obvarrant) 
. . .  ordo».'  Cf.  Festus  p.  226, 1  Th.  'obvaricator  dicebatur  qui  cuipiam 

occurrebat  quominus  rectum  iter  conficeret.' 

m  (5)    Nonius  p.  472,  30  'proeliant  Ennius  AchiUe  <iinta  (ita  Par.  et 

6  corr.  Harl.) . . .  proeliant».'  Cf.  Priscianus  viii  p.  396, 16  H. 


4  consiliis  olim  corr,  Putdbam  obvarabunt  vel  obvarabit,  et 

metrum  esse  cmapaesticum  hic  ordo  i.  e.  hic  conventus  scil.  princi- 

pum  5  Interea  i^ost  Klussmannum  Lachmannus  ad  Lucr.  ii  1 1 8 

libi  ad  prOelia  pugnas  et  Jiunc  versum  Ennii  et  similia  multa  affert;  ce- 


ACHILLES  119 

IV 

6  Serva  cives,  defende  hostes,  cum  potes  defendere. 

V 

7  summani  tu  tibi  pro  mala 
Vita  famam  extoUes  et  pro  bona  paratam  gloriam. 

9  Male  volentes  famam  tollunt,  bene  volentes  gloriam. 

VI 
10  per  ego  deum  sublimas  subiices 

Umidas,  unde  oritur  imber  sonitu  saevo  et  spiritu 


IV  (6)  Nonius  p.  277,  21  'defendere  vindicare  depellere.  Virgilius  in 
bucolicis  (7,  47)  «solstitium  pecori  defendite».  defendere  tueri  depellere 
(debellare  ueri  Gen.  Bern.  pr.  Harl.  m.  pr.).  Ennius  Achille  «serva  (in 
achille  Gen.  Harl.  m.  pr.  in  chille,  corr.  in  achilleo,  que  te  serva 
Bern.  pr.) . .[.  defendere».'  Lemma  turbatum  in  quo  corrigendo  laborant  docti. 

V  (7)  Isidorus  de  differentiis  verborum  218  v  p.  29  Areval. '  inter  famam 
et  gloriam :  gloria  quippe  virtutum  est,  fama  vero  vitioram.  Ennius  in  Achille 
«summam  . . .  gloriam,  malevolentes»  enim  «famam  toUunt,  benevolentes 
gloriam».' 

VI  (10)  Festus  p.  436,  23  Th.  'subices  Ennius  in  Achille  pro  subiectis 
posuit  cum  dixit  nubes  «per  e.  deum  suhices  umidas  inde  o.  i.  sonitus  aevo 
spiritm.^  Paulus  '"subices  Ennius  pro  subiectis  posuit.'  Gellius  iv  17 
(positu,  non  natura  praepositiones  ob  sub  con  cum  verbo  iacio  compositas 
longas  fieri)  ^^  'congraens  igitur  est,  ut  subices  etiam,  quod  proinde  ut  obices 
compositum  est,  u  littera  brevi  dici  oporteat.  i^Ennius  in  tragoedia  quae 
Achilles  inscribitur  subices  pro  aere  alto  ponit  qui  caelo  subiectus  est,  in 
his  versibus  «per  (er  Vat.)  e.  deum  suhlimas  subices  humidas  mide  o.  i.  sonitu 
saevo  (sonif  evo  Par.)  et  strepitu»,  plerosque  omnes  tamen  legere  audias  u 
littera  producta.'  Nonius  p.  169,  2  ''subicis  nove  positum  non  a  subici- 
endo  sed  altitudine.  Ennius  Achille  (acille)  «per  e.  deum  suhlimas  suhicis 
umidas  (liumidas)  unde  o.  imber».'  Cf.  Accius  392  R.  'ingenti  sonitu  et 
spiritu'  vel  strepitu  eadem  testium  discrepantia. 


terum  mortales  non  cogit  hunc  immortalium  sermoncm  esse,  cf.  sat.  6 ; 
ann.  2^  et  sacpius.  Dc  sentcntia  potius  cf.  Aescliyli  de  Myrmid.  fr.  131 
NaucJc.  II  xdSe  (xsv  Xev666Lg,  cpatdifi  A^j^^tXlev^  doQtlv^dvrovg  ^ava&v 
^ox^ovg  ovg  TCQOTtencoKmg  si'6co  %Xc,aLag  (&d6Gsig^  et  1^)2  xi  ■itox'  ccvSqo- 
ddiKxov  ccKovcou  KOTiov  ov  TtsXd^&sig  £7t'  ccQooydv,  guod  cum  v.  6  componas 
7  Versiis  constituit  EibhecJcius  sed  ut  Pro  mala  , .  extolles,  pro  b. 
partam  mallct  9  Fuit  qui  his  viventes  scribcret  10  sq.  Yersus 

disposuit  Lachmannus  acl  Lucr.  iii  227 


120  SCENICA 

vn 

12  ^o  ego  ingenio  natus  sum:  amicitiam  atque  inimicitiam  in 

frontem  promptam  gero 

vm 

13  Quo  nunc  incerta  re  atque  inorata  gradum 
Regredere  conare? 

IX 

15  Ita  magni  fluctus  eiciebantur 

X 

16  prolato  aere  astitit 

VII  (12)  Gellius  XIX  8,  6  'inimicitiam  autem  Q.  Ennius  in  illo  memora- 
tissimo  libro  dixit  «eo»  inquit  «ingenio  .  .  amicitiam  atque  inimicitiam  in 
fronte  (frontem  unus  Voss.  min.)  promptam  gero».'  Nonius  p.  129,  25 

'inimicitia  numero  singulari.  Ennius  «eo  ego  (ego  om.  Leid.  m.  pr.)  ingenio 
..  amicitiam  atque  inimicitiam  (amicitia  modo  inimicitiamFlor.m.pr. 
Leid.)  infrontem  (fronte  deter.)  promtam  gero».'  Achillis  verba  II.  ix 

312  ix^Q^S  yccQ  (J-oi'  yielvog  o^&g  'Ai§uo  nvXrjGiv,  og  ^  srsgov  fisv  yisvd"i]  ivl 
(pQsaiv,  aXXo  §s  sl'n7]  iam  Ribbeckius  contulit;  et  ex  Achille  vel  Achille  Aris- 
tarchi  citata  fragmenta  tantum  non  omnia  ad  IJQsa^siav  redire  intelligitur. 

Vm  (13)  Nonius  p.  166,  22  'regredere  revocare.  Ennius  Achille  «quo 
. . .  inorata  (morata  Wolf.)  . .  conare».' 

IX  (15)  Cicero  in  Verr.  act.  ii  lib.  i  18,  46  'tum  subito  tempestates  co- 
ortae  sunt  maximae,  ut  non  modo  proficisci,  cum  cuperet,  Dolabella  non 
posset,  sed  vix  in  oppido  consisteret:  ita  magni  fluctus  eiciebantur.'  Ad  quae 
schoL  Gronov.  p.  403,  7  Or.  'ita  . .  eiiciebantur :  Enniano  hemistichio  usus  est 
ex  ea  tragoedia  quae  Achilles  inscribitur.' 

X  (16)  Festus  p.  314,  22  Th.  '«prolato  aere  astitit»  Ennius  achillg  in 
(in  Achille  Scaliger)  Aristarchi  cum  ait  significat  clipeo  ante  se  protento.' 
Paulus  'prolato  aere  apud  Ennium  significat  scuto  ante  se  protento.' 


12  Sententia  et  oratio  integerrima  quae  mutando  non  potest  non 
depravari :  de  metro,  quod  esse  pentametrum  trocJiaicum  puto,  dixi  ad 
scen.  130;  de  dactylo  natus  sum  amicitiam  cf.  300 ;  in  frontem  prom- 
ptam  (Jiaec  enim  coniwnguntur^  gero  dicitur  ut  in  aciem  stare,  stantibus 
in  aciem  apud  Livium  (vi  39,  6;  xxiv  8, 18),  in  mentem  esse,  in  potes- 
tatem  fore  apud  Plautum  et  Ciceronem  {cf.  Gellius  i  7, 16  sq^;  de  lo- 
quendi  modo  cf.  Apul.  apol.  40  p.  51,7  Kr.  hominem  liberum  debere 
in  primori  fronte  animum  gestare;  Cic.  Lael.  18,65  aperte  vel  odisse 
magis  ingenui  est  quam  fronte  occultare  sententiam;^ro  Planc.  14,34 
quod  sentiebat  et  vultu  promptum  habuit  et  lingua;  Lucret.  iv  97  in 
promptu  quoniam  est  in  prima  fronte  locata;  cf.  ihid.  71  13  igno- 

rata  Turnebus;  cf.  Gic.pro  Bosc.  Am.  9,  26  re  inorata  reverterunt 
16  cum  proiecto  prae  se  clipeo  staret  Livius  xxxii  25,10;  scuto  pro- 


V 
V 

\ 

\ 


AIAX  121 

AIAX 

I 

17  Qui  rem  cum  Achivis  gesserunt  statim 

n 

18  Salmacida  spolia  sine  sudore  et  sanguine 

m 

19  Aliquod  lumen,  iubame?  in  caelo  cemo 

AIAX  1(17)  Nonius  p.  393, 13 'statimproductaprima  syllabaastando 
perseveranter  et  aequaliter  significat.  Terentius  (Phorm.  v  3,  7)  «bina  talenta 
capiebat  statim»  (cf.  Donat.  ad  h.  1.).  Plautus  Amfitryone  (239)  «nec  recedit 
loco  quin  statim  rem  gerat».  idem  in  eadem  (276)  «ita  statim  stant  signa 
omnia».  Ennius  Aiace  «qui . . .  statim».  Afranius  augure  (11  R.)  «...  hic  nos- 
ter  delaborat  cum  puero  statim».'  De  prosodia  vocis,  non  de  significa- 

tione,  Nonius  videtur  falli :  cf.  Ritschelius  opp.  iv  p.  274  sqq.  Dici  puto  Troia- 
nos,  qui  cum  Achivis  statim  i.  e.  perseveranter  tot  annos  rem  h.  e.  bellum 
gesserunt,  quonim  iudicia  virtutis  peti  Nestor  in  certamine  Aiacis  et  Ulixis 
iusserat.  Cf.  schol.  Aristoph.  equit.  1056.  Odyss.  xi  547  cum  schol.  Aliter  Rib- 
beckius,  et  est  res  incerta. 

n  (18)  Festus  p.  484, 17  Th.  'Salmacis  nomine  nympha  Caeli  et  Ter- 
rae  filia  fertur  causa  fontis  Halicarnasi  aquae  appellandae  fuisse  Salmacidis, 
quam  qui  bibisset,  vitio  inpudicitiae  moUesceret  ob  eam  rem  quod  eius  adi- 
tus  angustatus  parietibus  occasionem  largitur  iuvenibus  petulantibus  ante- 
cedentium  puerorum  puellarumque  violandarum,  quia  non  pate(t  re)fugium. 
Ennius  «Sahnacidas  polla  s.  sanguine  et  sudore».'  Cicero  de  off.  1 18,  61 
'  itaque  in  probris  maxime  in  promptu  est,  si  quid  tale  dici  potest  (trag.  inc. 
210  R.)  «vos  enim  iuvenes  animum  geritis  muliebrem,  illa  virgo  viri»  et  si 
quid  eius  modi  «Sahnaci  da  spoha  s.  sicdore  et  sanguine».'  Variant  scrip- 
tores  ordine,  et  ipse  Cicero  tam  'sudore  et  sanguine  partam libertatem ' 
(de  leg.  agr.  ii  6, 16)  quam  'maioi-um  sanguine  et  sudore  quaesita'  (ibid. 
26,  69).  Piinius  ep.  ii  7,  1  'sudore  et  sanguine  et  factis.'  Livius  vii  38,  6 
'suo  sudore  ac  sanguine.'  Ad  Aiacem  Ribbeckius  rettulit  olim  non 
sine  probabilitate. 

in  (19)  Van-o  de  1.  L.  vi  6  'ut  ante  solem  ortum  quod  eadem  steUa  vo- 
catur  iubar,  quod  iubata,  Pacuvius  (Pacuvianus  Victorius)  dicit  pastor 
(347  R.)  «exorto  iubare  noctis  decurso  itinere».  Ennius  (Ennii  vel  melius 
Ennianus  scribendum)  Aiax  «lumen  iubarne  . .  cerno».'  Idem  ibid.  vi  81 
'cerno  idem  valet;  itaque  pro  video  ait  Ennius  «lumen  iubarne . .  cerno».' 

Idem  ibid.  vii  76  ^ . .  .  trigona  faciant.  «aUquod  lumen  iubarne  (iubar. 
ne  Flor.) . .  cerno».'  iubar  dicitur  steUa  lucifer,  quase  in  summo  quod  ha- 


iecto  Quadrigarius  ap.  Gell.  ix  13,  i6;  scutis  proiectis  Sisenna  apudMa- 
crdbium  Sat.  vi  4,  15.  Cf.  II.  vii  224  xo  {<Sayiog  219)  itQoGd^e  cxeqvoio 
cpeQcov  TsXaiMovtog  Ai'ag  ct^  qu  fidV  "EKzoQog  iyyvg  1 7  Versus  man- 
cus  incertum  quaparte  suppleatur         18  Salmacida  spolia  Scaliger 


122  SCENICA 

IV 

20  Aiax  misso  sanguine  tepido  tullii  efflantes  volant 

ALCMEO 

I 

21  factum  est  iam  diu 

n 

ALCMBO 

22  Multis  sum  modis  circumventus,  morbo  exilio  atque  inopia; 
Tum  pavor  sapientiam  omnem  mi  examinato  expectorat: 

bet  lumen  diffusum  ut  leo  in  capite  iubam.  huius  ortus  significat  circiter 
esse  extremam  noctem.  itaque  ait  Pacuius  «exorto  . . .  itinere».'  Ex  his 

tribus  testimoniis  recte  taxatis  prodire  arbitror  eam  formam,  quam  supra 
posui  quamque  commendavi  in  prooem.  a.  1880  p.  14;  simul  apparet  haec 
Aiacis  Enniani  verba  esse  ita  loquentis  'aliquod  lumen  (qpcos  n)  in  caelo 
cemo:  iubarne  est?'  ut  haec  interrogatio  media  sit  isti  orationi  interposita 
eo  more  quem  1.  s.  explicui. 

IV  (20)  Festus  p.  532, 2  Th.  ' —  dixerunt  esse  silanos,  ali  rivos,  ali  vehe- 
mentes  proiectiones  sanguinis  arcuatim  fluentis,  quales  suntTiburi  in  Aniene. 
Ennius  inaiacea-iax  misso  sanguine  t.  tulii  e.  volant».'  Paulus  'tullios  alii 
dixerunt . . .  Aniene.  Ennius  «sanguine  t.  tullii  e.  volant».' 

ALCMEO  I  (21)  Nonius  p.  127, 13  '  iam  diu  pro  olim  . . .  Eimius  Alcme- 
one  «factum  est  iam  diu».' 

n  (22)  Cicero  de  orat.  in  58,  218  'aliud  vocis  genus  iracundia  sibi  su- 
mat . .  .  aliud  metus,  demissum  et  haesitans  et  abiectum  «multis  sum  mo- 
dis  (modis  sum  integri)  . . .  mihi  (om.  mutili)  exanimato  expectorat  alter 
(alter  om.  mutUi)  terribilem  minatur  (mutili,  minitatur  integii) . . .  refu- 
giat  t.  sanguen  (mutili  vetusti;  sanguine  ceteri) . .  metu».'  Idem  de  fin. 
IV  23,  62  '  hoc  vero  te  ferre  non  potuisse,  quod  antiqui  illi .  . .  crediderint, 
eius,  qui  honeste  viveret,  si  idem  etiam  bene  valeret,  bene  audiret,  copiosus 


20  Animam  misso  sangui  Hermannus  ad  Soph.  Ai.  918,  sed  Aiax 
tucri  licet  in  oratione  Jiidus  modi  ferro  percussus  iacet  Aiax:  misso  san- 
guine  tullii  efflantes  volant;  utSoph.Ai.  SgS^tag  od'  ri^iv  aQTicog  vao- 
6(pay7}g  KsiTai;  et  pars  altera  additur  ut  in  Eurip.  Hecnh.  568  de  Po- 
Jyxena  xi^vei  Gi.SiiqGi  7tvEV[iaTog  SiaQQodg'  y.Qovvol  d'  e%(aQ0vv:  ita  tuUii 
dicu/ntur  sanguinem  missum  de  vulnere  tolantes  efflare.  Paido  aliterSo- 
phocles  Ai.  141 1  itl  yaQ  '^SQii.al  GvQtyysg  avco  cpvG&Gi  fiiXav  (lEvog;  scd 
idem  Q 1 8  ^Xsitsiv  (pvG&vx^  ava  TCQog  Qivag  l'x  rs  cpoLvCag  nXrjyfjg  fislav- 
&SV  alfi^  cm  OLxsLCig  acpayrig;  ^tHaemo  inAntigona  1238  sanguine 
tepido  in  anapaestico  versu  Accius  607  J?.  22  Multimodis  sum 

sunt  qui  malint,  et  cf.  Cic.  or.  45, 1 53 


ALCMEO  123 

24  Alter  terribilera  minatiir  vitae  cruciatum  et  necem; 
Quae  nemo  est  tam  firmo  ingenio  et  tanta  confidentia 
Quin  refugiat  timido  sanguen  atque  exalbescat  metu 


ni 

ALCMEO 

27  unde  haec  flamma  oritur? 

28  incede,  incede,  adsunt,  me  expetunt. 

esset,  optabiliorem  fore  vitam  melioremque  et  magis  expetendam,  quam  il- 
lius,  qui  aeque  vir  bonus  «mviltis  modis»  esset,  ut  Enni  Alcmeo,  «circum- 
ventus  . . .  inopia».'  Idem  de  orat.  ui  38, 154  ^  novantur  autem  verha  quae 
ab  eo  qui  dicit  ipso  gignuntur  ac  fiunt  vel  coniungendis  verbis  ut  haec  «tum 
..  omnem  mihi  (mihi  omnem  pars  integrorum)  exanimato  expectorat»; 
«num  non  vis  huius  me  versutiloquas  malitias»  (trag.  inc.  114  R.).  videtis 
enim  et  « versutiloquas »  et  «expectorat»  ex  coniunctione  facta  esse  verba, 
non  nata.'  Idem  Tusc.  disp.  iv  8, 19  'quae  subiecta  sunt  sub  metum  ea 
sic  definiunt  .  .  .  pavorem  metum  mentem  loco  moventem,  ex  quo  illud  En- 
nius  (Enni  corr.)  «tum  .  . .  mihiea;  anima  expectaret  (expectoret  Brux.)», 
exanimationem  metum  subsequentem  et  quasi  comitem  pavoris.'  Nonius 
p.  16,  7  '  expectorare  est  extra  pectus  eicere  .  . .  Cicero  de  oratore  lib.  iii  «tum 
p.  s.  omnem  mihi  (omnem  s.  mihi  vel  s.  mihi  omnem)  exanimato  expec- 
torat».'  Quintilianus  viii  3,  31  ""  at  veteres  ne  «expectorat»  quidem  timu- 

erunt.'  Cicero  de  fin.  v  11,  31  ^quis  est  enim  aut  quotus  quisque,  cui 

mors  cum  appropinquet  non  «refugiat  t.  sanguis  .  .  metu».'  Nonius  p.  224, 18 
'sanguis  masculino  genere  in  consuetudine  habetur  .  .  .  neutro  Ennius  He- 
cuba  [vi]  .  .  .  Cicero  de  finibus  bonorum  et  malorum  lib.  v  «quotusquisque  est 
cui  mora  cum  adpropinquet  non  fugiat  t.  sanguen  .  .  metu».'  Priscianus 
VI  p.  250, 12  H.  'veteres  hoc  sanguen  dixerunt.  Cicero  in  Hortensio  «ut  ait 
Ennius  refugiat  t.  sanguen  .  .  metu».' 

ni  (27)  Cicero  Lucull.  28,  89  'quid  ipse  Alcmeo  tuus,  qui  negat  «cor 
sibi  (add.  ee  Vind.  *  *Voss.  A)  cum  oculis  consentire»  (34),  nonne  ibidem 
incitato  furore  «unde  . .  oritur»  (27)  et  iUa  deinceps  «incede  incede  adsunt 
(ita  libri,  nisi  quod  incedeat  s  Voss.  B  inc§de  inc§de  adsunt  e  corr. 
Vind.)  me  expetunt».  quid  cum  virginis  fidem  implorat  «fer  mi  (29) . .  ceruleae 
(cerulg§)  incincte  (corr.  tg)  igni  incedunt .  .  .  tedis  (30)»  num  dubitas  quin 
sibi  haec  videre  videatur?  itemque  cetera  «intendit  (31)  .  .  .  iacit  a  laeva 


24  Alter  qui  expUcem  non  hdbeo,  nisi  forte  interceptum  est,  errore 
aut  consulto  de  more  Ciceronis,  quod  excipielat  Alter ;  Msder  BibhecJcius, 
ego  putdbam  Ultor,  cf.prooem.  1887/88  p.  6n.  et  1888/89^.  3  sq. 

25  Orationem  apparet  non  ccvaKoXov&ov  esse  scd  imperfectam  quae 
sic  decurrcbat  quae  nemo  tam  firrao  ingenio  est  quin  exalbescat  metu 
cum  adventare  videat         28  incede  incede  h.  c.  k'ii§a  i^§a  tueri  studui 


124  SCENICA 

Fer  mi  auxilium,  pestem  abige  a  me,  flammiferam  liaiic  vim 

quae  me  excruciat. 

30  Caerulea  incinctae  angui  incedunt,  circumstant  cum  ardenti- 

bu8  taedis. 

31  intendit  crinitus  Apollo 
Arcum  auratum  luna  innixus: 
Diana  facem  iacit  a  laeva. 

34  Sed  mihi  ne  utiquam  cor  consentit  cum  oculorum  aspectu 


ALEXANDER 
I 

CASSANDRA 

35  mater  gravida  parere  se  ardentem  facem 

Visa  est  in  somnis  Hecuba;  quo  facto  pater 

(33;  iacita  leva  Voss.  AVind.  sed  coit.)»:  ^"  qui  magis  haec  crederet  si  es- 
sent,  quam  credebat  quia  videbantur?  apparet  enim  iam«cor  cum  (coreu 
m.  pr.  Voss.  A  Vind.)  oculis  consentire».'  Idem  ibid.  17,  52  'quod  idem 

contingit  insanis,  ut  et  incipientes  furere  sentiant  et  dicant  aliquid  quod 
non  sit  id  videri  sibi  et  cum  relaxentur  sentiant  atque  illa  dicant  Alcmeo- 
nis  (34)  «sed  mihi  (dmihi  in  ras.  corr.  Voss.  A)  neutiquam  .  .  .  aspectu».' 
Idem  ibid.  27,  88  '  cum  experrectus  esset  Ennius  non  diceret  se  vidisse  Ho- 
merum,  sed  «visum  esse»  (ann.  6),  Alcmeo  autem  «sed  . . .  consentit».' 

Festus  p.  166,  5  Th.  '|neutiquam  pro |  cum  ait  «sed |  lorum  as- 

pect  — ».'  Paidus  'neutiquam  pro  nullo  modo.' 

ALEXAITDER   I  (35)  Cicero  de  div.  i  21,  42  'haec  etiam  si  ficta  sunt 
a  poeta  non  absunt  tamen  a  consuetudine  somniorum.  sit  sane  etiam  illud 


prooem.  1887/88^. "] ;  ex  Vindobonensis  corrcda  scriptura  nilnl  effici- 
endum  est  30  Caeruleo  . .  angui  Columna,  sed  ex  caeruleae  (cerul§g) 
librorum  rectius  caerulea  efficitur  Cf.  Cic.  de  lcg.  i  1 4,  40  agitent 

insectenturque  furiae  non  ardentibus  taedis,  sicut  in  fabulis,  sed  angore 
conscientiae;  idetn  pro  Bosc.  Am.  24, 66.  67,  in  Pisan.  20,  46;  quorum 
memor  fuit  Suetonius  Ner.  34  31  Versum  m^ancum  esse  Buechelerus 
censuit;  addi  potuisse  Hac  cui  responderet  a  laeva  scripsi  l.  s.  s.  p.  4  n. 
ibique  luna  a  RibbecMi  dubitationibus  vindicare  studui  34  aspectu 
truci  fuisse  coniecit  Ribbeclcius  coll.  Pacuv.  v.  3  35  Quia  mater  libri, 
sed  quia  Ciceronis  videtur,  poeta  fortasse  mea  mater  posuerat  ex  se 
Buechelerus  Cf.  Hygin.  fab.  91  uxor  eius  (Priami)  praegnans  in 


ALEXANDER  125 

Rex  ipse  Priamus  somnio  mentis  metu 

Perculsus  curis  sumptus  suspirantibus 
39  Exsacrificabat  hostiis  balantibus. 

Tum  coniecturam  postulat  pacem  petens 

Ut  se  edoceret  obsecrans  ApoUinem 

Quo  sese  vertant  tantae  sortes  somnium. 
43  Ibi  ex  oraclo  voce  divina  edidit 

ApoUo  puerum  primus  Priamo  qui  foret 
45  Postilla  natus  temperaret  toUere: 

Eum  esse  exitium  Troiae,  pestem  Pergamo. 

n 

47  lam  dudum  ab  ludis  animus  atque  aures  avent 
Avide  exspectantes  nuntium 

in  NABEATIO 

49  Multi  alii  adventant,  paupertas  quorum  obscurat  nomina         de  paridis 

VICTOEIA 

III — VII 

commenticium,  quo  Priamus  est  conturbatus,  quia  «mater  gravida  . . .  Perga- 
mo  (46)».'  Ennii  Alexandro  hos  versus  cum  Hartungo  Eur.  rest.  ii  p.  234 
attribuit  Ribbeckius  nec  dubitavi  eos  ut  olim  hoc  loco,  in  principio  huius 
tragoediae,  ponere.  Cf.  Hygini  fab.  91. 

n  (47)  Varro  de  1.  L.  vi  83  "^ab  auribus  verba  videntur  dicta  audio  et 
ausculto;  audio  (auris  0.  Muellerus)  ab  aveo,  quod  his  avemus  discere  sem- 
per,  quod  Ennius  videtur  hv^iov  ostendere  velle  in  Alexandro  cum  ait  <dam 
.  .  .  nuntium».' 

in  (49)  Macrobius  Sat.  vi  1,  61  'multi  praeterea  quos  fama  obscura 
recondit  (Aen.  v  302).  Ennius  in  Alexandro  «multi . .  .  nomina».' 


quiete  vidit  se  facem  ardentem  parere.  Eurip.  Troad.  921  aitmXsGE  TqoC- 
av  ts  y.aii  6  TtQEG^vq  ov  Kravmv  ^Qecpog  SaXov  TtiHQbv  ^ifirjfi  'AXe^av- 
6q6v  tcots  3  9  Exsacrificabat;  iKd'vead'ai  velut  ayog  JSerodotus  (vi  9 1 ) 
aliique,  ne  quis  Dis  sacr.  scrihi  malit  43  Ubi  Voss.  B        divinae 

deditm.pr.  Yoss.A  Vind.        45  Postilla.-  cf.  ann.  41  quidquid  pe- 

perisset  decreverunt  tonere  Terentius  Andr.  219  46  Eurip.Androm. 
298  fisydXav  TlQidfiov  itoXsag  Xa^av;  cf.  ibid.  291  47  ab  ludis  nun- 

tium  exspectantes  avent  dicit ;  prave  aMnditpropositum  et  probatum  est. 
C/".  230  postquam  abs  te  ut  venirem  tetigit  aures  nuntius;  PlautusBaccli. 
196  quod  ab  illoc  attigisset  nuntius;  ibid.  528  exspectant  et  avent 
audire  Cicero  defin.  iv  19,  52;  sciscitantur  omnes,  avent  audire  idem  in 
Anton.  XIV  7, 19 


126  SCENICA 

IV 

50  Hominem  appellat  «quid  lascivis,  stolide?  non  intellegis 

V 

51  Volans  de  caelo  cum  corona  et  taeniis 

VI 

52  Is  habet  coronam  vitulans  victoria 

vn 

53  Quapropter  Parim  pastores  nunc  Alexandrum  vocant. 

IV  (50)  Festus  p.  460,  14  Th.  '  stolidus  stultus.  Ennius  1. 1  [lvi]  et  in 
Alexandro  «hominein  .  .  lascivi  stolide  n.  intellegit».' 

V  (51)  Festus  ex  apogr.  1.  xx  p.  548,  24  Th.  p.  72  Mommseni  ^taenias 
Graecam  vocem  sic  intei-pretatur  Venius  ut  dicat  ornamentum  esse  laneum 
capitis  honorati,  ut  sit  apud  Caecilium  in  andi-ogyno  (7  R.)  «sepulchrum 
plenvma  taeniaram  ita  ut  solet»  et  alias  (Caec.  275  R.)  «dum  taeniam  qui  vol- 
nus  vinciret  petit».  Ennius  in  Alexandro  «volans  .  .  .  taeniis».'  Cf.  C.  Gl. 
L.  VII  p.  330. 

VI  (52)  Paulus  Festi  p.  561,  25  Th.  Witulans  laetans  gaudio,  utpastu 
(vitulus).  Ennius  «is  .  .  .  victoria».'  Cf.  Macrobius  Sat.  iii  2,  11  sqq.  'primo 
pontificii  iui-is  libro  apud  Pictorem  verbum  hoc  positum  est  «vitulari»,  de 
cuius  vei"bi  significatu  Titius  ita  retulit  «vitulari  est  voce  laetari».  VaiTO 
etiam  in  libro  xv  rerum  divinarum  ita  referi  «quod  pontifex  in  sacris  qui- 
busdam  vitulari  soleat  quod  Graeci  nuLavi^siv  vocant»  . . .  Hyllus  ait  Vitulam 
vocari  deam  quae  laetitiae  praeest.  Piso  ait  vitulam  victoriam  nominari '  eqs. 
C.  Gl.  L.  VII  p.  425.       Ad  Alexandrum  pertinere  Hartungus  1.  c.  p.  238  coniecrt. 

Vn  (53)  VaiTO  de  1.  L.  vii  82  'apud  Ennium  (105)  «Andromachae  no- 
men  qui  indidit  recte  ei  indidit».  item  «quapropter  . . .  vocant».  imitari  dum 
voluit  Euripidem  et  ponere  hviiov  est  lapsus ;  nam  Euripides  quod  Graeca 


50  videt  Ib  tiirba  Verrem:  appellat  hominem  et  ei  gratulatur  Cic. 
in  Verr.  act.  i  7,  19  lascivis,  stolide  ScaUgcr:  lascivi  stolide 
non  intellegis  db  aliis  in  alia  oratione  propositmn  puto  vernm  essc,  quod 
sic  continuatur  te  huius  loci  non  esse  51  Volans  de  caelo  sive  Venus 
sive  Victoria;  Varro  de  l.L.y  62  utrique  testis  poesis  quod  et  Victoria 
et  Venus  dicitm'  caeHgena  . . .  ideo  haec  (  Victoria)  cum  corona  et  pal- 
ma,  quod  corona  vinclum  capitis  . .  pabnam  quod  . .  vincta  habet  paria 
folia.  Cf.  Tibull.  n  5, 45 ;  Sallustius  apud  Macroh.  Sat.  m  1 3, 8  sedenti  in 
transenna  demissum  Victoriae  simulacrum  cum  machinato  strepitu  to- 
nitruum  coronam  ei  imponebat  de  caelo;  ann.  53  te  precor  Venus 

ut me  de  caelo  visas  cum corona et taeniis.' cf. Flato conviv.  p.iiid 

Hu^io  interprete  53  Apollod.  Ubl.  m  150  (12,  5,5)  sTQecpev  ovo- 

fiaGag  Tlaqiv '  yEvofievog  ds  veaviGKog  xai  Jtoiiwv  diacpeQcov  xdXXei  re  nal 
QcojiTj  avd^ig  AXi^avSQog  TtQoacovo^dad-rj  Xrjarag  dnvv6(ievog  Kal  rotg 
noifivtoig  dle^iq6ag  oneQ  isri  porjd-^^Cag 


ALEXANDER  127 

vm 

HECUBA 

54  Sed  quid  oculis  rapere  visa  est  derepente  ardentibus, 
Aut  ubi  illa  paulo  ante  sapiens  virginali  modestia? 

CASSANDRA 

56  Mater  optuma,  tu  multo  mulier  melior  mulierum, 
Missa  sum  superstitiosis  hariolationibus, 

58  Neque  me  ApoUo  fatis  fandis  dementem  invitam  ciet. 
Virgines  vereor  aequalis,  patris  mei  meum  factum  pudet, 
Optumi  viri.  mea  mater,  tui  me  miseret,  mei  piget: 

posuit  ^TVfia  sunt  aperta.  ille  ait  ideo  nomen  additum  Andromachae  quod 
kvSqI  ^dxstaL;  hoc  Ennii  quis  potest  intellegere  inversum  (versum  Havn. 
recte)  significare  «Andromacliae  .  .  .  indidit»  aut  Alexandrum  ab  eo  appella- 
tum  in  Graecia  (Graecis  ?)  qui  Paris  fuisset,  a  quo  Herculem  quoque  cogno- 
minatum  Alexicacon,  ab  eo  quod  defensor  esset  hominum.' 

Vni  (54)  Cicero  de  div.  i  31,  66  'inest  igitur  in  animis  praesagitio 
extrinsecus  iniecta  atque  inclusa  divinitus.  ea  si  exarsit  acrius,  furor  appel- 
latur,  cum  a  corpore  animus  abstractus  divino  instinctu  concitatur.  «sed 
quid  (54) .  .  .  obsequi  (62)».  o  poema  tenenim  et  moratum  atque  moUe.  sed 
hoc  minus  ad  rem :  ®^  illud  quod  volumus  expressum  est,  ut  vaticinari  furor 
vera  soleat  «adest  adest  (63) . . .  restinguite  (64)».  deus  (restimguit  edeus 
sed  corr.  Voss.  Brestinguit  deus  Vind.  m.  pr.  et  Voss.  A  sed  hic  dius  m. 
pr.)  inclusus  coi-pore  humano,  iam  non  Cassandra  loquitur.  «iamque  (65)  . . . 
litora  (68)».  tragoedias  loqui  videor  et  fabulas.'       Idem  orat.  46, 155  '  itaque 


54  rabere  visa  espostMuretumLamhinus  speciose  sed  temere:  oculis 
postremum  lumen  radiatum  rape  trag.  inc.  48  i?,  55  Aut  add.  Lach- 

mannus  adLjUcr.i  1 86,  quo  nihil  verius  aut  frequentius  in geminatis  inter- 
rogationihus  similis  sententiae ;  cf.  74  illa  paulo  ante  modestia  dicit 

ut  iste  post  phaselus  CatuUus,  ubi  illa  quondam  constantia  Hieronymus 

virginali  tuetur  Lachmannus  l.  c.  cf.  quae  dixi  ad  scen.  309  et  Herm. 
XVII  p.  604  sq.  Leo  quaest.  Plaut.  p.  262  n.  virginale  Voss.  B  m.pr. 
56  optuma  tum  (tu)  lihri  optumarum  post  Porsonum  (cf.  Dohraei  adv.  11 
jp.  374)  Hauptius  opp.  ip.  200,  quod placuit ;  miJii  displicet  et  reposui  quo 
lihri  ducwnt  mater  optuma,  tu  multo;  quac  est  u/nice  apta  matris  appel- 
latio,  nec  de  metro  haereo  (cf  Herm.  x\up.  606)  mulier  melior  mu- 
lierum;  dicendi  modum  Hauptius  vindicat;  non  ego  nunc  parasitus  sum 
sed  regum  rex  regalior  Flautus  capt.  825  58  Neque  me  apollo  lihri: 

intelligo  neque  invitam  me  A.  ciet;  quod  cur  falsum  esse  dicam  duhito 
{cf.Aesch.  Agam.  11 56  sqq.K.  Euripid.  Troad.  451  sqq?)  ct  assentire  sen- 
tentiarum  tenor  videtur;  Namque  ApoUo  BihhecMus  59  vereor  (olim 
transponens  aequalis  vereor)  BihhecJcius:  vero  Uhri,  scd  vero**  (0  ex  t 
corr.)  Voss.  B,  quem  vix  duhites  pr.  m.  hahuisse  id  quod  BihhecMus  coniec- 
tura  repperit         patris  mei  meum  factum  pudet;  Hauptius  opp.  11  p.  3  2 1 


128  SCENICA 

61  Optumam  progeniem  Priamo  ^eperisti  extra  me;  hoc  dolet; 
Men  obesse,  illos  prodesse,  me  obstare,  illos  obsequi. 

63  Adest,  adest  fax  obvoluta  sanguine  atque  incendio, 
Multos  annos  latuit,  cives,  ferte  opem  et  restinguite. 

65  lamque  mari  magno  classis  cita 

Texitur,  exitium  examen  rapit: 
Adveniet,  fera  velivolantibus 

68  Navibus  complebit  manus  litora. 

69  Eheu  videte: 

ludicavit  inclitum  iudicium  inter  deas  tris  aliquis: 

Quo  iudicio  Lacedaemonia  mulier,  fariarum  una  adveniet. 

idem  poeta,  qui  inusitatius  contraxerat  «patris  mei  meum  factum  pudet»  (59) 
pro  meoram  factorum  et  «texitur,  exitium  examen  rapit»  (66)  pro  exitiorum, 
non  dicit  liberum,  ut  plerique  loquimur . . .  sed  ut  isti  volunt  «neque . . .  libero- 
rum  ex  te  genus»  (299)  et  idem  [165]».  at  ille  alter  in  Chryse  [Pacuv.  80  sqq.  R.] 
. . .  ^^® . . .  atqui  dixit  Accius  [655  sq.  R.].'  Idem  de  div.  ii  55, 112  'at  multi  saepe 
vera  vaticinati,  ut  Cassandra  «iamque  mari  magno»  (65)  eademque  paulo 
post  «ebeu  videte»  (69).'  Idem  ad  Att.  viii  11,3'  TtQo&sGTtl^co  igitur,  noster 
Attice,  non  hariolans  ut  iUa  cui  nemo  credidit  sed  coniectura  prospiciens 
«iamque  mari  (maria  Med.)magno»  (65),  non  multo  inquam  secus  possum 
vaticinari:  tanta  malorum  impendet  'Ihdg.'  Nonius  p.  112,  25  'faxs  pro 
faces.  Varro  . . .  idem  sexagesi  (486  B.)  €adest  fax  involuta  incendio^  (63).' 
Idem  p.  328,  23  'involutum  occupatum  comprehensum.  Varro  sexagesi  «adest 
fax  involuta  iticendii:».'  Cicero  de  div.  i  50, 114  ''furibunda  mens  videt 
ante  multo  quae  sint  futura.  quo  de  genere  illa  sunt  «eheu  videte  (69) . . . 
adveniet  (71)».'  Haec  omnia  a  v.  56  ad  71  Cassandram  esse  quae  cantet 
Cicero  bis  testatur;  quae  quia  'matrem'  appellat  (56),  inteUigitur  v.  54.  55 
Hecubam  loqui.  sed  poeta  nusquam  nominatur  nomine:  nisi  quod  in  orat.  1.  c. 


6 1  pepeiisti  ex  dett.  aliq.  corr. :  repperisti  (reperisti)  optimi  hoc 
dolet.-  trium  vel  quuttuor  versuum  (58 — 61)  homoeotdeuta  (ciet),  pudet 
piget  dolet  neminem  fugiu/nt.  aliud  genus  Quintilianus  descrihit  ix  3,  77 

oiiOLOxiksvTOv  similem  duarum  sententiarum  vel  plurium  finem fit 

etiam  singulis  verbis  *  Hecuba  hoc  dolet,  pudet,  piget '.  tamen  fieri  po- 
test  ut  haec  verha  in  hac  fahula  alicubi  (velut  post  62)  locum  hahuerint: 
cf.  Bihh.  t/rag.  inc.  21  62  Me*  Voss.B         63  fax;  cf.  ad  35 

64  referte  Voss.A  Vind.         68  complebit  Palat.:  complevit  optimi 
70  ludicabit  Jlauptius  opp.  i  p.  209,  qui  octonarios  descripsit  pi'0  ana- 
paestis Daiisii;  sed  ah Eheu  videte novum initium capi  Cicero suhindicat 


ALEXANDER  J29 

IX 
72  0  lux  Troiae,  germane  Hector. 

Quid  ita  cum  tuo  lacerato  corpore 
74  Miser  es,  aut  qui  te  sic  respectantibus 

Tractavere  nobis? 

X 
76  Nam  maximo  saltu  supera&it  gravidus  armatis  equus, 
Qui  suo  partu  ardua  perdat  Pergama 

XI 
78  amidio  purus  putus 

post  illa  prima  quae  afferuntur  59  et  cet.  quia  insequitur  '  at  ille  alter  in 
Chryse',  quem  esse  Pacuvium  constat,  et  deinceps  Accius  citatur,  proba- 
bile  fit,  qui  dicitur  '  idem  poeta '  Ennium  esse ;  quod  si  est,  nec  dubitarunt 
docti  inde  a  Columna  (cf.  Bergkii  opp.  i  p.  220),  haec  sibi  locum  in  Alexandro 
Ennii  poscunt. 

IX  (72)  Macrobius  Sat.  vi  2, 18  'o  lux  Dardaniae,  spes  o  fidissima  Teu- 
crum,  et  reliqua  (Aen.  ii  281).  Ennius  in  Alexandro  «o  lux  .  .  .  miser  atit .  .  . 
nobis».' 

X  (76)  Macrobius  Sat.  vi  2,  25  '  cum  fatalis  equus  saltu  super  ardua 
venitPergama  et  annatum  peditem  gravis  attulit  alvo  (Aen.  vi  515).  Ennius 
in  Alexandro  «nam  maximo  (nunc  maximaPar.)  s.  superavit  gravibus  ar- 
matis  (gravis  armatus  Salisb.)  . . .  Pergama».'  Idem  ibid.  iii  13,  13 
'Titius  in  suasione  legis  Fanniae  obiicit  saeculo  suo,  quod  porcum  Troia- 
nimi  mensis  inferant,  quem  illi  ideo  sic  vocabant,  quasi  aliis  inclusis  ani- 
malibus  gravidum,  ut  ille  Troianus  equus  €gravidus  armatis»  fuit.' 

XI  (78)  Paulus  Festi  p.  271,  6  Th.  'putus  antiqui  dicebant  pro  puro, 
unde  putatae  vites  et  arbores,  quod  decisis  inpedimentis  remanerent  purae.' 

Festus  ' —  I  antiquos |  dicisium  est  (id) |  nifici  ait  ne(que) | 

in  alexandr(o) |  amidio  pui-us  p(ut)  — ».'         Gellius  vii  5, 10  '  scriptum 

est  autem  «purum  putum» . . .  cum  in  multis  aliis  veterum  libris,  tum  in  Q. 
quoque  Ennii  tragoedia  quae  inscribitur  Alexander.' 


73  cum  t.  lacerato  corpore  vindicavi  mus.  Bken.  xiv  i'.  567  de  cum 
particulae  usu  Enniano  agens  74  es  addidi  et  duplicem  interro- 

gationem  similis  sententiae  institm  Herm.  xup.  400;  de  metro  dixi  ibid. 
x\ p.  262  sq.  75  Tractavere  /*.  e.  ei'kiiv6av,  cf.  arm.  137  tractatus 

per  aequora  campi;  iwcre^ms  m  889  malis  morsuque  ferarum  tractari 

Cf.  Cicero  pro  Font.  21,  46  de  matris  complexu  vobis  inspectan- 
tibus  avellet;  idem  de  imp.  Cn.  Pomp.  12,  ^^  prope  inspectantibus  vobis 

76  superabit  Vossius:  superavit  Aen.  11  237  scandit  fatalis 

macbina  muros  feta  armis  confert  Quicheratus  77  Pataham  qui 

cum  suo;  sed  trochaicus  vcrsus  ut  "j^.y^  adnecti  iamhico  octonario  vi- 
detur  78  Fuitne  clamidio  (jXa^vdio))  an  amiculo.^ 

Enniub  ed.  Vahlen.  9 


130  SCENICA 

ANDROMACHA 

ANJPOMAXH  AIXMAASITOZ 

I 

79  Rapit  ex  alto  naves  velivolas 

n 

80  aimos  multos  longinque  ab  domo 
Bellum  gerentes  summum  summa  industria 

in 

82  Hectdris  natum  de  Troiano  muro  iactari 

ANDROMACHA  AECHMALOTIS  Cicero  de  div.  i  13,  23  'sus  rostro 
si  humi  a  (a  om.  Voss.  B  m.  pr.)  litteram  inpresserit,  num  propterea  suspicari 
poteris  Andromacham  Enni  ab  ea  posse  describi?'  Nonii  editores  An- 
dromache  aechmaloto  vel  aechmalotide  in  quibusdam  eius  testimo- 
niis  depravatis  pridem  restituerunt;  videtur  autem  fabula  Graeca  ^^ivdpoftajjjj 
alxiidlarog  sive  aixficcXcotig  inscripta  fuisse.  Andromacha  saepe  in  cogno- 
mini  fabula  Euripidis  ccixticcXcatog  vel  alxiiccXaycig  non  sine  pondere  dicitur: 
583.  871.  908.  932.  962.  1059.  1243. 

I  (79)  Macrobius  Sat.  vi  5, 10  'despiciens  mare  velivolum  (Aen.  i  224) 
. . .  Ennius  in  xiiii  [m].  idem  in  Andromache  (dromachera  Par.)  «rapit 
(capit  Par.) . .  .  velivolas».'         Servius  in  Aen.  i  224  ad  ann.  1.  c.  adscriptus. 

n  (80)  Nonius  p.  402,  2  '  summum  gloriosum  laudabile  ....  Ennius  an- 
dromaca  haec  inalo  «annos  m.  longique  ab  domo  . . .  industria».'  Idem 

p.  515, 13  'longinque  et  longiter  pro  longe.  Accius  andromache  eimalo  (ah- 
dromachae  eimala  Bamb.)  «annos  m.  longinque  a  domo  . . .  industria».' 

Utroque  loco  Andromacha  (vel  Andromache)  aechmaloto  ex 
vestigiis  scripturae  prodit. 

ni  (82)  Varro  de  1.  L.  x  70  '  degenere  multi  utuntur  non  modo  poetae 
sed  etiam  plerique  omnes  qui  soluta  oratione  loquuntur.  haec  primo  (cf. 
Lachm.  ad  Lucr.  i  805  p.  56)  dicebant  ut  quaestorem  praetorem  sic  HectO- 
rem  Nestorem.  itaque  Ennius  ait  «Hectoris  . . .  iactari».'        Cf.  101. 


79  De  sententia  cf.  Eurip.  Iphig.  Taur.  1379  ^"vog  yuQ  nXvdcav 
SoxeiXs  vavv  itgbg  y^v;  1394  decvbg  yccQ  iX&av  ave(iog  i^alcpvrig  veag 
(o^cr  naXifinQvfivridov  et  quae  Minerva  minatur  initio  Troadum  v.75  sqq. 
SvOTrjvov  avToi^g  voGrov  ifi^aketv  &ikcOy  oxav  TtQbg  oinovg  vav6xok&6^  cat 
IXiov  80  Cf.  Troad.  1 9  fxivovai  6e  nQvfivrid^ev  ovqov,  wg  deKaGjioQO) 
XQOvo)  aXoxovg  xs  nal  tixv'  elGidcaGiv  aGfievoi,  oY  r^vd'  ine6xQ&xevGav 
"EXhriveg  noXiv;  ibid.  1 263  sq.  82  de:  e  Lacfimannus  Versusforma 
duhia;  oratio  requirit  iubent  vel  flagitant  adiectum;  Scaliger  ita  mutatum 
versum  H.  n.  de  moero  iactarier  versibus  1 00.  i  o  i  subiecit,  id  quod  com- 
mendari  videaiur  Androm.  Euripid.v.  8  ^xig  noaiv  (iev"EKxoQ'  i^  ^Afik- 
kicag  &av6vx   iaetSov,  nalSa  8^  ov  t/xtw  noGei  Qicpivxa  nvQycov  Aaxv- 


ANDROMACHA  AECHMALOTIS  131 

IV 
83  Nam  ubi  introducta  est  puerumque  ut  laverent  locant 
In  cZypeo 

V 

ANDROMACHA 

85  Ex  opibus  summis  opis  egens  Hector  tuae 

86  Quid  petam  praesidi  aut  exequar,  quove  nunc 
Auxilio  exili  aut  fuga  freta  sim? 

88         Arce  et  urbe  orba  sum:  quo  accidam,  quo  applicem, 

IV  (83)  Nonius  p.  504, 15  ''lavere  (laverent  corr.  edd.  cf.  504,4)  etiam 
inde  manavit.  Ennius  Andromacha  (andromaca)  «nam  . .  puerumque  (p u  e r  o]- 
rumque  Wolf.)  ut  laverent  1.  in  cypeo  (cipeo)».' 

V  (85)  Cicero  Tusc.  disp.  iii  19, 44  '  quaerendum  igitur  quem  ad  modum 
aegritudine  privemus  eum  qui  ita  dicat  [Thyest.  x].  quid,  huic  calix  mulsi 
impingendus  est,  ut  plorare  desinat,  aut  aliquid  eius  modi?  ecce  tibi  ex 
altera  parte  ab  eodem  poeta  «ex  opibus  . . .  tuae»  (85).  huic  subvenire  de- 
bemus;  quaerit  enim  auxilium  «quid  petam  praesidii  (86) . .  .  exilii  . . .  arce 


uvttM  a%  oQ^ioiv^sed  ego  nostro  quem  ad  Andromacham  pertinere  v.8$ 
fidem  facit  indici  potius  Achivorum  consilium  Astyanactis  de  mwo  dc- 
iiciendi  crediderim,  velut  Talthyhius  Troad.  725  nwntiat  Qtipai  6e  TtvQyav 
6etv  6q)t  Tqojlk&v  aito  83  puerum  qui  1.  Quieheratus         puenmi 

intelUgit  Astyanacta,  non  MoloUum  Andromachae  ex  Neoptolemo  natum 
84  clypeo  Aldina  Dicit  Hectoris  clypeum,  in  quo  condi  corpus 
pueri  Andromacha  Troad.  1 133 — 1 1 42  (cf.  1 1 56. 1 1 93.  1222^  iusserat, 
hoc  mtmus  triste  Hecubae  linquens  dum  ipsa  proficiscitur  coacta :  ut  in- 
trodnctsL  Hecuba  potiuSy  non  Andromacha  dici  videatur;  de  lavando  cor- 
pore  Troad.  1 1 5 1  sed  diverse  refertur  85  Sententia  imperfecta:  intel- 
Ugitur  ex  opibus  summis  voco  te;  cf  Plautus  mercat.  1 1 1  ex  summis  opi- 
bus  viribusque  usque  experire, nitere.  Cf  Androm.  523  w  7t6(Si,g  TtoGig  tid^e 
6ccv  %stQcc  nal  86qv  6v(jiiia%ov  xTijcjatftav,  HQid^ov  nai.  Troad.  587  eadem 
Androm.  (i6Xoig,o)  noGig,  (iol  6ag  ddixaQzog  alKaQ  86 — 91  Numeros 
consfituit  Bentleius,  et  creticos  sive  paeonas  Cicero  significavif  ipse.  Cf 
in  simiU  sententia  creticos  Palaestrae  in  Plauti  rud.  664  nunc  id  est  cum 
omnium  copiarum  atque  opum  auxili  praesidi  viduitas  nos  tenet ;  Par- 
daUscae  in  Casin.  623  nescio  unde  auxili  praesidi  perfugi  mi  aut  opum 
copiam  comparem  aut  expetam  Ex  Euripidis  Andromacha  conferri 
possunt  397 — 404  87  fugae  Bentleius  88  salva  urbe  atque 

arce  CaeciUus  146  B.;  salva  urbe  arceque  in  formula  PauUis  Festi 
p.  82,  9  Tli.;  ad  arcem  iirbemque  retinendam  Cic.  de  div.  11  32, 69 
88  accidam (ve?  gwod wZem esf  accedam,  c/".  247)  ad  genua  sciUcet  (cf. sy  $) 

9* 


132  SCENICA 

89  Cui  nec  arae  patriae  domi  stant,  fractae  et  disiectae  iacent, 
Fana  flamma  deflagrata,  tosti  alti  stant  parietes 
Deformati  atque  abiete  crispa 

92         0  pater,  o  patria:  o  Priami  domus, 
Saeptum  altisono  cardine  templum, 
94        Vidi  ego  te  adstantem  ope  barbarica 


et  urhe  wha  sum.  quo  accedam  . . .  alii  stant  (90) . . .  abiete  crispa  (91)».  scitis 
quae  sequantur,  et  illa  in  primis  «o  pater  (92)  . . .  adstantem,  . . .  celatis  la- 
queatis . . .  regificem  (96)».  *^  o  poetam  egregium :  quamquam  ab  bis  cantoribus 
Euphorionis  contemnitur.  sentit  omnia  repentina  et  necopinata  esse  gravi- 
ora.  exaggeratis  igitur  regiis  opibus,  quae  videbantur  sempiternae  fore,  quid 
adiungit?  «baec  (97)  o.  vidi  i.  Priamo  vi  vitam  evitari  . .  sanguinem  (san- 
guine  corr.  Par.)  turpari  (99)».  *®  praeclarum  carmen.  est  enim  et  rebus  et 
verbis  et  modis  lugubre.'  Idem  de  orat.  m  47, 183  'est  autem  paean  hic 
posterior  non  syUabarum  numero  sed  aurium  mensura  . .  .  par  fere  cretico, 
qui  est  ex  longa  et  brevi  et  longa  «quid  p.  praesidi  (praesidii)  aut  exequar 
quove  nunc»  (86).'  Eadem  Rufinus  de  num.  G.  L.  K.  vi  p.  569, 13.  Cicero 
de  orat.  iii  26, 102  'numquam  agit  hunc  versum  Roscius  eo  gestu  quo  po- 
test  «nam  sapiens ...»  sed  abiicit  prorsus  ut  in  proximos  «et  quid  video 
...» incidat  . . .  quid  ille  alter?  «quid  petam  praesidii»  (86)  quam  leniter, 
quam  remisse,  quam  non  actuose.  instat  enim  «o  pater  . . .  domus»  (92).  in 
quo  tanta  commoveri  actio  non  posset,  si  esset  consumpta  superiore  motu 
et  exhausta.'  Servius  in  Aen.  n  241  'o  pati-ia  (o  divum  domus  Ilium  . .): 
versus  Ennianus.'  sic  solet  Servius:  quo  de  more  loquendi  vid.  ad  ann.  i 
fr.  VI.  Cicero  orat.  27,  93  'alio  modo  transtulit  cum  dixit  Ennius  mrcem 
et  urhem  orbas  (arcent  urbe  orba  Abrinc.)»  (88),  alio  modo,  si  pro  patria 
arcem  dixisset.'  Idem  de  orat.  iii  58,217  'aliud  vocis  genus  ii-acun- 

dia  sibi  sumat  . . .  aliud  miseratio  ac  maeror,  flexibile  plenum  interruptum 
flebili  voce  [276  sq.]  et  iUa  «o  pater  . . .  domus»  (92)  et  quae  sequuntur  (97) 
«haec  0.  videt  i.  Priamo  vitam  evitaret  (evitari  vel  vitari  integri)».'  unde 
olim  videi  et  evitarei  scribendum  coniiciebam.  Idem  Tusc.  disp.  i 

35,  85  'Priamum . . .  hostilis  manus  interemit.  hic  si  vivis  filiis  incolumi  regno 
occidisset  «ostawie  (94) . . .  laqueatis  (95)»,  utrum  tandem  a  bonis  an  a  malis 


90  alti  oUm  corr.:  alii  91  abiete;  ef.  Lachmannus  ad  Imcy. 

nggi;  anapaestos  maluerimt  alii,  cf.  archiv.  lexicogr.  Yn p.  598 
92 — 99  Liberiores  anapaestos  constituit  Hermarmus  elem.  doctr.  metr. 
p.  389  92  Cf.  Plauti  Bacch.  933  0  Troia,  0  patria,  0  Pergamum, 

0  Priame  periisti  senex  94  adstantem  putdbam  servari  posse  cum 

libris,  quamquam  Cicero  ipse  altero  loco  astante  ope  barbarica  scripsit; 
illud  si  verum  est,  hoc  dicit  vidi  te  (Priami  domum)  adstantem  (h.  e. 
stantem)  opulentia  Phrygia  tectis  caelatis,,  auro  ebore  instructam  (non 
instructum);  ope  barbarica  FergriZms  J.m.vin  685  - 


ANDROMACHA  AECHMALOTIS  133 

95         Tectis  caelatis  laqueatis 

Auro  ebore  instructain  regifice, 

97         Haec  omnia  vidi  inflammari, 
Priamo  vi  vitam  evitari, 

99  lovis  aram  sanguine  turpari. 

VI 

ANDROMACHA 

100  Vidi,  videre  quod  me  passa  aegerrume, 
Hectorem  curru  quadriiugo  raptarier 

VII 

ANDROMACHA 

102  Quantis  cum  aerumnis  illum  exanclavi  diem 


discessisset?  tum  profecto  videretur  a  bonis.  at  certe  ei  melius  evenisset, 
nec  tam  flebiliter  illa  canerentur  «haec  (97)  o.  vidi  inflamari  Priamo  vi  vitam 
evitari  .  .  sanguine  turpari  (99)».'  Servius  Danielin.  in  Aen.  i  726  p.  203, 

1  Thil.  'laquearibus  . .  .  legitur  et  lacuaribus.  Cicero  Tusculananim  «tectis  c. 
lacuatis^  (95)'  Cicero  Tusc.  disp.  ni  22,  53  'hi  poterant  omnes  eadem  iUa 
de  antromacha  deplorare  «haec  omnia  vidi^  (97),  sed  iam  decantaverant  for- 
tasse.'  Nonius  p.  181, 2  'turpari  a  turpitudine.  Cicero Tusculanarum  lib.  iii 
(iiiLeid.  m.  pr.)«Iovis  a.saw^Mmetui-pari»(99).'  Ciceropro  Sestio  57,121 
'  iam  illa  quanto  cum  gemitu  populi  Romani  ab  eodem  paulo  post  in  eadem 
fabula  sunt  acta  «o  pater»  (92).  me,  me  ille  absentem  ut  patrem  deploran- 
dum  putabat . . .  quanto  cum  fletu  de  illis  nostris  incendiis  ac  ruinis  .  . .  sic 
egit  ut  demonstrata  pristina  fortuna  cum  se  convertisset  «haec  omnia  vidi 
inflammari»  (97)  fletum  etiam  inimicis  atque  invidis  excitaret.'  Cf.  Ribb. 
quaest.  scen.  p.  328  sq. 

VI  (100)  Cicero  Tusc.  disp.  i  44, 105  ''sed  plena  errorum  sunt  omnia. 
trahit  Hectorem  ad  currum  religatum  AchUles :  lacerari  eum  et  sentire  credo 
putat.  ergo  hic  ulciscitur,  ut  quidem  sibi  videtur.  at  illa  sicut  acerbissimam 
rem  maeret  «vidi . . .  haectorem  curru  (curro  Gud.  Par.)  q.  raptarier».  quem 
Hectorem,  aut  quam  diu  ille  erit  Hector?  melius  Accius  . .  [667  R.].' 
Cf.  ad  82. 

Vn  (102)  Nonius  p.  292,  8  'exanclare  etiam  significat  perpeti.  Ennius 
andromache  malo  torquantis  (vel  torquentis  h.  e.  ut  Quicheratus  intellexit 
Andromache  aechmaloto  «quantis)  cumerumnis  . .  diem  (illum  ex. 
eum  diem  pauci)».' 


96  regifice  olim  corr.:  regificem  101  Cf.  ad  Si  adscripta  et 

Androm.  399  '^'^^S  Gcpayag  (ihv  "EnroQOg  XQO^ji^riXdrovg  naretdov  %rX;  ihid. 
107  5g. 


134  SCENICA 

vm 

103  Quid  fit?  seditio  iahetae  an  numeros  augificat  suos? 

IX 

104  Sed  quasi  aut  ferrum  aut  lapis  durat,  rarenter  gemitum  co- 

uatur  irahens 

X 

105  Andromachae  nomen  qui  indidit,  recte  ei  indidit. 

XI 

106  Nam  neque  irati  neque  blandi  quicquam  sincere  sonunt. 


Vni  (103)  Nonius  p.  76,  2  'augificat  auget.  Ennius  Andromacha  (an- 
dromaca)  «quid  .  .  tabesne  an  nunierus  a.  suos».' 

IX  (104)  Nonius  p.  515,  26  ''rarenter . . .  Ennius  Andromacha  «sed  quasi 
aut  (aut  om.  Wolf.  Bamb.)  femim  . . .  conatur  fra&ew».'  De  'rarenter' 
cf.  Gellius  n  25,  8.  Charisius  ii  p.  217, 14  K. 

X  (105)  Varro  de  1.  L.  vii  82  'apud  Ennium  «Andromachae  . .  .  recte  ei 
indidit».  item  [53].  imitari  dum  voluit  Euripidem  et  ponere  hviiov  est  lap- 
sus;  namEuripides  quod  Graeca  posuit  hv^a  sunt  aperta.  ille  ait  ideo  no- 
men  additum  Andromachae  quod  ccvdgl  ^dxsrai;  hoc  Ennii  quis  potest  in- 
telligere  [in]  versum  significare  «Andromachae  nomen  qui  indidit  recte  in- 
didit»  aut'  eqs.  Versus  Graecus  in  Euripidea  tragoedia  non  extat.  Eh- 
nius  tamen  dubitari  non  potest  quin  sensum  nominis  tenore  sententiaram 
declaraverit:  qui  tenor  qualis  fuerit  vel  nunc  aliquo  modo  ex  fr.  viii.  rx.  x. 
XI  dispicitur.  seditionem  enim  (viii)  intelligo  non  civium  sed  eam  quam 
Terentius  dicit  Andr.  830  'filiam  ut  darem  in  seditionem  atque  in  incertas 
nuptias';  et  Andromacha  captiva  tot  clades  perpessa  nihil  indignius  habuit 
quam  post  Hectorem  alii  viro  in  coniugium  dari:  ita  loquitur  Troad.  658 
iTtel  yuQ  TjQed^Tiv,  !dxi^^ews  fif  Jtals  i§ovXr]&r]  Xa^slv  ddficcQtw  SovXsvaa  S' 
iv  ctv&svr&v  So^oig.  Ksl  fihv  TtccQmaaG'  "EyiroQOs  (piXov  HccQa  TtQbg  rhv  nuQOv- 
ra  Ttoaiv  avaTtrv^ca  (pQ^va,  xax^  cpavovfiai  r&  ^avovri'  rovSs  S'  av  6rvyov0' 
i(iavtTjs  SsGTtorats  fiiff^ffOftat.  Kalroi  Xeyovaiv  ms  ftt'  sv^pQOvr}  %aXa  xo  Sva- 
(isvhg  yvvafxhs  sls  ccvSqos  X^^os'  ccTtinrva'  a-uTTjr,  rjris  avSQa  rhv  nccQOs  v.at- 
voiai  XixrQois  ccnopaXova'  ocXXov  cpiXsiy  et  673  sqq.  nec  hoc  alienum  ab  An- 
dromacha  Eurip.,  cf.  38.  111.  112.  al. 

XI  (106)  Nonius  p.  505,  9  ^sonunt  etiam  indemanavit.  Ennius  andro- 
mace  ethemapotidc  (aechmalotide  Rothius)  «nam  .  . .  quiquam  s.  sonunt».' 


103  tabetne  lApsim:  tabesne  nmneros  edd.:  numerus 

104  conatu  trahens  Lipsius  Versum  licet  m  dms  distribuere  (a 

durat),  quod  plerisque  praefertur,  ego  maliii  pentamefruni  trochaicum  de- 
scrihere,  cf.  ad  i^o  106  qiiicquam  olim  corr.:  quiquam 


ANDROMACHA  AECHMALOTIS  135 


^ 


xn 

107  Acherusia  templa  alta  Orci 

Salvete  infera 
109  Pallida  leti  nubila  tenebris 

Loca 

Xffl 
111  Hicere 


ANDROMEDA 

I 

ANDBOMEDA  SAXO  VINCTA 

112  quae  cava  caeli 

Xn  (107)  Varro  de  1.  L.  vii  6  'in  caelo  templum  dicitur  ut  InHecuba 
[iii];  in  terra  ut  in  Periboea  [Pacuv.  310  R.];  sub  terra  ut  in  Andromacha 
«Acherusia  t.  a.  Orci  salvete  infera:».^  Cicero  Tusc.  disp.  i  21, 48  'quae  est 
anus  tam  delira  quae  timeat  ista,  quae  vos  videlicet,  si  physica  non  didicis- 
setis,  timeretis  «Acherunsia  t.  a.  OrcipalUda  leti  onubila  (leto  nubila  Brux. 
et  e  corr.  Vat.  leti  nubila  dett.)  t.  loca».' 

Xin  (111)  Paulus  Festi  p.  425,  5  Th.  'summussi  murmuratoree.  Nae- 
vius  (trag.  60  R.)  «odi»  inquit  «summussos,  proinde  aperte  dice  quid  sit». 
Terentius  (luventius  Lindemannus)  mussare  pro  tacere  posuit  cum  ait 

«sile  cela  occulta  tege  tace  mussa».'  Festus  ' —  ussi  dicebantur  | Nae- 

vius  «odi»  inquit  |  « inde  aperte  dice  | times».  Ennius  in  sexto  [vii] 

I  « ntus  in  occulto  mussa  | s  in  Andromacha  «di  | n  est;  nam 

mussare  si  | s  in  Agnorizomene  (luventius  1  R.)  «quod  potes  sile  cela 

oc  —  tege  I  tace  mussa  mane».' 

ANDROMEDA  I  (112)  Varro  del.  L.  v  19  'omnino  ego  magis  puto  a 
chao  choum  (chovum)  et  hinc  caelum  ....  itaque  dicit  androma  noctique 


107 — 110  Anapaestos  descripsi  ad  mentem  Bergkii;  primi  duo, 
qui  senarium  efficiunt,  hoc  ordine  quo  habet  Varro  retlnendi  sunt:  nam 
Cicero  salvete  infera  su^  loco  ferre  non  potuit;  pallida  leti  coniungi  po- 
terat,  velut  defoi*mem  leti  Silius  Ital.  i  ibt  et  similia  Ovidius,  sed  pro- 
hdbilius  pallida  leti  loca,  ut  Tartara  leti  apud  Lucretium  m  42  dicun- 
tur ; cf. relat. acad. a.iSgbp.jiS  Verba  ipsa poterant Andromachae 
esse  quae  in  cognomini  quAdem  fabula  cum  ei  una  cum  filio  Molotto  mors 
impendet  ita  loquitur  41 S  &£  6v  ^rj  d^dvrjg  atstxco  itQog^AtSrjv  ef  501  ^i- 
gag  alfiaxrjQag  §Q6%oi6t  neKXyniva  jti(iTConai  Kata  yaiag  111  Dicere 
cwm  TJrsino  0.  Muellerus :  cetera  supplementa  incertissima  112  Frin- 
cipium  Andromedae  Euripidis,  quod  Ennius  interpretatur,  Aristophanes 
(thesmoph.  1065  SQ(1-)  servavit  (fr.  1 14  NaucJc.  n)  w  vh^  isQa,  cog  ^anQov 


136  SCENICA 

113  Signitenentibus  conficis  bigis 

NUNTH  DE 

INTEKEMPTA114  Corpus  contemplatur  unde  corporaret  vulnere 

EERA 
NAEKATIO  JJJ 

n — VI 

115  Scrupeo  investita  saxo  atque  ostreis  squamae  scabrent 

IV  ,     ..    . 

116  rursus  prorsus  reciprocat  fluctus,  feram 

(Andromeda  Nocti  «quae  Scaliger)  cava. . .  bigis».  et  Agamemno  [215] 
. . .  et  Ennius  item  ad  cavationem  [381].' 

n  (114)  Nonius  p.  20,  22  'corporare  est  interficere  et  quasi  corpus  so- 
lum  sine  anima  relinquere.  Ennius  Andromeda  «corpus  .  . .  vulnere».'  Cf. 
C.Gl.L.vip.  279. 

in  (115)  Nonius  p.  169,  22  'scapres  pro  scabres  (scabres  pro  sca- 
bra  es  corr.  Quicheratus)  Ennius  Andromeda  «scrupeo  (scxepeo)...  ostreis 
quam  excrahrent  (excrebent  Flor.  m.  pr.)».  Pacuvius  Teucro  (314  R.)  «quae 
desiderio  alumnum  penitudine  squales  scabresque  inculta  vastitudine».' 
Paulus  Festi  p.  495, 4  Th. '  scrupi  dicuntur  aspera  saxa  et  difficUia  attrectatu, 
unde  scrupulosam  rem  dicimus  quae  aliquid  in  se  habet  asperi.'  Festus  '  — 

—  I  saxa  et  difficili |  ri  insuetae,  au(t) j  lere  Ennius  in  an 

I  tita  saoca  atque  hos  —  —  |  unde  scrupulosam |  in  se  asper(i).'       Cf. 

C.  Gl.  L.  vn  p.  245. 

rV  (116)  Nonius  p.  165, 11  'riscus  loca  in  parietibus  angusta.  Tereh- 
tius  eunucho  (754)  «in  risco  odiosa  cessas».  (Reciprocare  . . .  lemma  add. 


TjtTtsvfici  duoneig  ccGxBQoeidea  vSrra  dupQevovo^  atd-iQog  lEQ&g  tov  6S(ivorcc- 
Tov  6i  'OXvfinov,  unde  Ennii  qmque  verhis  sacra  l^oxpraemissum  fuisse 
colligas  cum  Buechelero  (prooem.  Bonn.  1877  p.  4  sq)  qui  affert  Cael. 
Aurel.  marh.  chr&n.  i  4,  60  maiora  vulgus  sacra  vocavit.  inde  sacrum 
dictum  mare  et  sacra  domus,  velut  tragicus  poeta  sacram  noctem 
h.  e.  magnam  appellavit  113  Signitenentibus  interpretatur  Hatip- 

iius  opp.  III  i?.  3 1 8  De  higis  Nodis  C.  Rohertus  Herm.  xix  p.  468 

115  squamae  scabrent  Mercerus:  quam  excrabrent  116  fera 

BergTcius;  sed  parum  apte  clici  videtur  fera  reciprocare  fluctus;  immo 
aut  mare  fluctus  reciprocat  aut  fluctus  reciprocat;  quare  feram  teneo  et 
sic  supplendam  sententiam  suspicor  r.  p.  reciprocat  fluctus,  feram  nunc 
in  terra  linquens,  mox  recipiens  mari.  Cf.  Eiirip.  Hecuh.  28  v.Bi^Lai  d' 
lii  amaig^  aXXor  iv  Ttovxov  GdXca  jtoXXoi^g  diavXoig  Kv^drcav  q)0Q0v^E- 
vog.  Quae  BihhecMus  (trag.  Bom.  p.  169)  in  BergJcii  quam  sequitur  sen- 
tentiam  a/feti,  quihus  addere  licet  etiam  Lycophron.  Alexandr.  473  sqq. 
(de  Hesiona^  ra  nueav  aX^t]  mjXoTtoiovvri  id^ovuy  oxav  nXvScovag  i^SQSv- 
yi-jrai,  yvd&av  %rX  atd  Senec.  ad  Marc.  18,7  animalia  quaedam  haurien- 
tia  undas  et  magno  praenavigantium  periculo  efflantia,  ea  omnia  mihi 
videntur  a  reciprocando  et  ah  illa  oraOone  esse  aliena 


ANDROMEDA  137 

V 

117  Circum  sese  urvat,  ad  pedes  a  terra  quadringentos  caput 

VI 

118  alia  fluctus  differt  dissupat 
Visceratim  membra,  maria  salsa  spumant  sanguine 

VII 

ANDROMEDA  PERSEO 

120  Liberum  quaesendum  causa  familiae  matrem  tuae 

lunius  et  Mercenis)  «reciproca  animam  inquam  odiose».  Ennius  Andromeda 
«rursus  (russus  Harl.  m.  pr.  rissus  vel  riscus  alii)  prorsus  r.  fructus 
feram».'  Idem  p.  384,  33  'rursus  retro  . . .  Varro  andabatis  (iv  B.)  «mor- 
tales  multi  rursus  ac  prorsus  meant».  Ennius  Andromeda  «rursus  prorsus  r. 
fluctus  feram».' 

V  (117)  Festus  ex  apogr.  1.  xx  p.  570, 29  Th. '  urvat  Ennius  in  Andromeda. 
significat  circumdat  ab  eo  sulco  qui  fit  in  urbe  condenda  urvo  aratri,  quae  sit 
(fit)  foi-ma  simillima  uncini  curvatione  buris  et  dentis  cui  praefigitur  vomer. 
ait  autem  «circum  sese  urvat  ad  pedes  a  terra  quadringentos  caput».'  Sic 
haec  Mommsenus  in  actis  acad.  a.  1864  p.  82  ex  suis  apographis  edidit;  et 
versus  unus  est  et  recte  scriptus,  sed  sententia  obscura,  quamquam  ad  feram 
interemptam  pertinere  credas. 

VI  (118)  Nonius  p.  183, 17  Wisceratim  (per  viscera  add.  nonnulli). 
Ennius  Andromeda  «alia  . . .  sanguine».'         Cf.  C.  Gl.  L.  v  p.  489,  61. 

Vn  (120)  Festus  p.  346,  19  Th.  'quaeso  ut  significat  idem  quod  rogo, 
ita  quaesere  ponitur  ab  antiquis  pro  quaerere  ut  est  apud  Ennium  1.  ii  [xxii] 
et  in  Chresponte  [ii]  et  in  androniedo  aliberum  (Andromeda«liberum  Ur- 
sinus)qu§scCtm(h..e.qvLae  secundum,natumex  quaesundum  putatPlas- 
bergius)  causa  . .  tuae».'  Paulus  ^quaeso  significat  id  quod  rogo.  quaesere 
tamen  Ennius  pro  quaerere  posuit.'  Haec  Andromedae  esse  putavi,  qui- 
bus  illa  Perseum  cupit  confirmare,  se  eam  ducere  velle  liberorum  quaeren- 
dorum  causa.  Cui  vm  opinor  Perseum  respondere  ut  se  hoc  ita  vere  velle 
iuret  ut  iUi  {'  so  wahr ')  Trivia  stirpem  liberorum  dederit.  De  dicendi  formula 
cf.  129  et  Varro  apud  Macrobium  Sat.  i  16, 18  'uxorem  liberum  quaerendo- 
rum  causa  ducere  religiosum  est.'  Gellius  iv  3,  2  (de  Carvilio  Ruga)  'iurare  a 
censoribus  coactus  erat  uxorem  se  liberum  quaenindum  gratia  habiturum.' 
ibid.  XVII  21, 44.  Apud  Graecos  Andromacha  de  se  (Eurip.  Andromach.  4)  Sd- 
liuQ  doQ^slGcc  TcaiSoTtoLog  ""'ETCTOpt,  et  propius  Menander  inc.  clxxxv  Mein.  (720 
Kock.)  %ccidcov  in'  apdrca  yvriGicov  didcoui  aot  'yo)  xt]v  i^ccvxov  ^vyccriQcc  (cf. 
papyr.  Oxyrhynch.p.  ii  211,  38.  Apuleius  apolog.  88,  Spengelius  mus.  Rhen. 
XVI  p.  33).  Unde  tamen  caveas  ne  Enniana  quoque  patri  potius  attribuenda 
credas.  Cf.  Eur.  Andromed.  fr.  132  Nauck.  ii  ayov  Si  ^'  w  ^stv'  sirs  TtQOGito- 
lov  ^iXsis  sir'  alo%ov  sirs  dficot^a,  nisi  quod  Enniana  Andromeda  illud  unum 
exposcit.  (Eiusdem  fr.  141  quod  dubium  est  et  obscurum  nihil  videtur  quod 


119  salso  Scriverius,  cf.  132  et  trag.  inc.  77  JR.  120  quaesen- 

dum  oUm  corr.,  cf.  129 


138  SCENICA 

VIII 

PERSEUS  ANDROMEDAE 

121  Ut  tibi  Titanis  Trivia  dederit  stirpem  iiberum 

IX 

ANDROMEDA  MATRI 

122  Filiis  propter  te  obiecta  sum  innocens  Nerei 

ATHAMAS 

123  His  erat  in  ore  Bromius,  his  Bacchus  pater, 
Illis  L«/aeus  vitis  inventor  sacrae: 

125  Tum  pariter  euhan  euhoe  euJwe  euhium 

ad  hanc  rem  pertineat  offerre.)  Propertiana  Tarpeia  '  si  posces  pariamne  tua 
regina  sub  aula,  dos  tibi . . .  si  minns  . .  me  rape '  quae  vereor  ut  Rothsteinius 
recte  tractaverit. 

Viii  (121)  Varro  de  1.  L.  vii  16  'Ennius  «ut  tibi .  . .  liberum».  Titanis 
Trivia  Diana  est,  ab  eo  dicta  Trivia  quod  in  trivio  ponitur  fere  in  oppidis 
Graecis  vel  quod  Luna  dicitur  esse  quae  in  caelo  tribus  viis  movetur,  in 
altitudinem  et  latitudinem  et  longitudinem.  Titanis  dicta  quod '  eqs. 
Ad  Andromedam  rettuli,  Medeae  adscriptum  ab  0.  Muellero  et  Ribbeckio 
param  probabiliter;  nam  quae  MedeaAegeo  dicit  714  ovroag  ^gtog  eoi  jtQbg 
d^e&v  tsXsecpoQog  yivoito  jtccidcov,  subiectis  praesertim  w.  717  sq.  a  verbis 
Ennianis  puto  abhorrent:  haec  autem  non  videntur  nisi  mulieri  partum  cu- 
pienti  recte  dici. 

EX  (122)  Priscianus  vii  p.  293, 13  H.  'his  natabus  filiabus  deabus  equa- 
bus  . . .  M.  Cato  in  originibus  «dotes  filiabus  suis  non  dant».  et  filiis  tamen 
in  eodem  genere  dictum  est.  Ennius  in  Andromeda  «filiis  . . .  Nerei»  id  est 
Nerei  filiabus.  Plautus  in  Sticho  (667)  «ego  ibo  intro  et  gratulabor  vestrum 
adventum  filiis»  pro  filiabus.  idem  (inc.  Lm  Leon.)  «qui  talis  est  de  gnatabus 
sui8>>.  natis  tamen  pro  natabus  Ovidius  posuit  in  xiii  metamorphoseon  (661) 
«Euboea  duabus,  ettotidem  natis  Andros  fratema  petita  est».'  Verba  natis 
tamen  pro  natabus  suo  loco  reposui  quae  supra post  id  est  insertatur- 
bas  crearunt. 

ATHAMAS  (123)  Charisius  u  p.  241,  6  K.  'euhoe  Maro  vu  (389)  «euhoe 
Bacche  fremens,  solum  te  virgine  dignum  vociferans».  Ennius  in  Athamante 
«js  erat .  . .  lis§us  .  .  pariter  euhan  euhiim  ignotus  .  .  .  insidtas  modo».' 
Quae  iniuria  olim  ab  Ennio  abiudicata  sunt. 


122  senis  addas  vel  ferae;  intelligo  autem  filiis  Nerei  Qi.  e.  in  gra- 
tiam  Nereidum,  d.  N.  zu  liehe)  propter  te  obiecta  simi  ferae,  velut  Senec. 
Troad.  248  sg.  tuam  natam  parens  Helenae  imjnolasti  (de  Agamenmone); 
a  filiis  cum  Buechelero  Ribbeckius  123  His  erat  Fabricius 

124  Lyaeus  ed.  princ.  125  euhoe  euhoe  addidil  Fabricius 

J)e  scriptura  euhan  euhium  Lachmannus  ad  Lucr.y  743;  Graeci  evav 


ATHAMAS.  CRESPHONTES  139 

126  Ignotus  iuvenum  coetus  altema  vice 
Inibat,  alacris  Bacchico  insulta>is  modo. 

CRESPHONTES 

I 

128  An  inter  se  sortiunt  urbem  atque  agros 

n 

MEROPA 

129  Ducit  me  uxorem  liberorum  sibi  quaesendum  gratia. 

m 

MEROPA 

130  0  pietos,  eam  secum  advocant,  eunt  ad  fontem,  nitidant  corpora 

CRESPHONTES  Huius  tragoediae  versus  superstites  post  Wecklinum 
('tJber  den  Kresphontes  des  Euripides'  1880)  disceptavi  in  prooemio  1888/89 
p.  17  sqq. 

I  (128)  Nonius  p.  471,  9  '  sortirent  pro  sortirentur  Varro  rerum  huma- 
narum  lib.  xx  «cum  venerint  censores  inter  se  sortiant».  Moderant  pro  mo- 
derantur  Pacuvius  . . .  Sortiunt  Ennius  cresfonte  «an  inter  se  . . .  agros».' 

n  (129)  Festus  p.  346, 17  Th.  ''quaeso  ut  significat  idem  quod  rogo, 
ita  quaesere  ponitur  ab  antiquis  pro  quaerere,  ut  est  apud  Ennium  1.  n  [xxii] 
et  in  chresponte  «ducit . . .  qu§  sendum  gratia»  et  in  Andromeda  [vii].'  Paulus 
'quaeso  significat  id  quod  rogo.  quaesere  tamen  Ennius  pro  quaerere  posuit.' 
•  in  (130)  Nonius  p.  144, 14  'nitidant  abluunt,  dictum  a  nitore.  Ennius 
cresponte  «o  pie  eam  . . .  ad  fontem  (Harl.  Escur.,  e  corr.  Flor.  fortem  ceteri) 
n.  corpora».' 


evot  vel  ex^oteMv;  cf.  Eurip.  Troad.  325  e#  schol.;  schol.  Phoen.  656  yv- 
vai^lv  evloig . .  t6  evol  evav  eTCKp&eyyofievaig ;  Bacch.  157  eijia  xov  eviov 
ayaXXoiievai  d-eov  et  saepe  Eviog  vel  eviog  d-eog  in  hac  fdbula.  quare  Fa- 
hricii  supplementa  satis  certa  nec  kiatu  in  hoc  genere  impediantur 
126  Ignotus  non  intelUgo  et  putabam  {Herm.  xn  _p.  399  sg.)  Unosus  h. 
e.  univorsus,  de  qua  voce  dixi  ad  ann.  240;  quod  sententiae  convenit,  si 
quidem  hoc  dicit  primum  singulos  vaiie,  hos  Bromium,  illos  Bacchujn 
patrem,  alios  Lyaeum  cantu  celebrasse,  tum  pariter  universum  iuvenum 
chorum  (nunc  pariter  arabo  Plaut.  SticJi.  772)  alterna  vice  (J>.  c.  didSoxa 
in  simili  cantu  Eurip.Androm.  1 201 ;  Troad.  1307)  Euhan  Euhium  inter 
saltandimi  concinuisse.  Cf.ApoUon.Bhod.  iv  1 196— 1 199;  J?.xvni  569— 
572  127  Inibat  h.  e.  i^rJQxe  (/?.  xvm  316),  et  inibat  Euhium  did- 

tu/r  ut  xhv  'AqiioSiov  aaerai  apud  Aristophanem:  cf.  Hauptius  opp.  m 
^).  2  7 1  insultans  ed.  princ  Ceterum  alacris  insultans  coniungitur, 
ut  apud  Livium  xxi  42,3  alacer . .  exultans  128  inter  sese  Vossius; 

putabam  An  iterum  inter  se         129  Duxit  Scriverius         1 30  0  pietas 


140  SCENICA 

IV 

MEROPA 

131  Neque  terram  iniicere  neque  cruenta  convestire  corpora 
Mihi  licuit  neque  miserae  lavere  lacrimae  salsum  sanguinem. 

V 

CRESPHONTES  POLYPHONTI 

133  Aud^*  atque  auditis  hostimentum  adiungito. 

VI 

CRESPHONTES  MEROPAE 

134  Ego  meae  cum  vitae  parcam,  letum  inimico  deprecer. 

Quae  praeterea  ad  hanc  tragoediam  relata  sunt,  ex  rhet.  ad  Heren- 
nium  n  24,  38  et  ii  25,  39,  ea  aut  non  adEnnium  aut,  non  ad  hanc  fabulam 
pertinere  Wecklinus  probavit. 

ERECHTHEUS 
I 

PRAXITHEA 

135  ut  noB  nostri  liberi 
Defendant,  pro  wostra  vita  morti  occumbant  obviam 

IV  (131)  Macrobius  Sat.  vi  2,  21  '  nec  te  tua  funera  mater  produxi  pres- 
sive  oculos  aut  vulnera  lavi  (Aen.  ix  484).  Ennius  in  Cresphonte  (cresi 
phonte  Par.  cressiphonte  alii)  «neque  t.  inicere  . . .  mihi  corpora  . . .  sal- 
sum  (om.  Par.)  sanguinem».' 

V  (Id^)  Festus  p.  370, 27  Th. '  redhostire  referre  gratiam.  Naevius  [praet. 
6 R.] et  Accius  [92  R.].  nam  et  hostig ( h o s tir e  Paulus) pro  aequare  posuerunt. 
Ennius  in  chresponte  «audis  .  . .  adiungito»  et  in  Hectoris  lytris  [x]  et  Pa- 
cuius  [346  R.]. '  Cf.  Paulus  Festi  p.  73, 6  Th. '  hostimentum  beneficii  pensa- 
tio.'  C  Gl.  L.  VI  p.  529. 

VI  (134)  Gellius  vii  16,  9  'Q.  Ennius  in  Erechtheo  non  longe  secus  dixit 
quam  CatuUus  [ii] :  signat  abigo  et  amolior  vel  prece  adhibita  vel  quo  alio 
modo.  ^"item  Ennius  in  cresfonte  «ego  cuni  meae  . . .  depcer».' 

ERECHTHEUS  1(135)  ServiusDanielin.inAen.il  62p.226,16Thil.'oc- 


scripsi  et  pentametrum  trochaicum  descripsi,  dequogenerel.s.c.  dixi:  cf. 
12,104.177.184.186  131sq.coirpora,MihiBothius  132miserae, 
nec  Vossius  133  Audi  Scaliger :  audis  1 3  4  meae  cum  Bothius 
In  contrariam partem  Eurypylus  disputat  167  qui  alteri  exitium  parat, 
eum  scire  oportet  sibi  paratum  pestem  ut  participet  parem.  Ita  qui  suae 
vitae  parcit,  parcet  alienae  nec  inimico  letum  offerre  poterit  135  nos 
nostri(^oc  cum  cod.  Cassel.)  e^  136  nostra,  BihhecMus  proposuit  idemque 
repudiavit  prae  librorum  scriptura 


EBECHTHEUS  141 

n 

PRAXITHEA 

137  Cui  nunc  aerumna  mea  libertatem  paro, 
Quibus  servitutem  mea  miseria  deprecor 

m 

139  Lapideo  sunt  corde  multi  quos  non  miseret  neminis 

IV 

140  Arma  arrigunt,  horrescunt  tela 


EUMENIDES 
I 

APOLLO 

141  Unde  sibi  populi  et  reges  consilium  expetunt 
Suarum  rerum  incerti,  quos  ego  mea  ope  ex 

cumbere  morti  novae  locutionis  figura  et  penitus  remota.  Ennius  «ut  vos  nos- 
tri  (vestri  corr.  Cassel.)  . . .  vostra  .  . .  obviam».'  Praxitheae  haec  verba 
esse,  quae  Graece  dicat  fr.  360  v- 14.  15  (Nauck.  ii)  riKva  rovS'  Sy.ari  rLKtofisv, 
ag  ds&v  rs  ^co^ovg  TtarQiScc  rs  gvwiis&a,  non  fugit  Ribbeckium ;  quamquam 
aliter  statuit  (trag.  Rom.  p.  185). 

n  (137)  Gellius  vii  16, 9  'Q.  Ennius  in  erictheo  non  longe  secus  dixit 
quam  Catullus  (92, 3)  «qui  nunc»  inquit  «erumpna  ea  Ubertatem  paro  q.  s.  mea 
miseria  deprecor».  signat  abigo  et  amolior  vel  prece  adhibita  vel  quo  alio 
modo.  ^"  item  Ennius  in  Cresphonte  [vi].'  Nonius  p.  290, 17  ^  deprecor  amo- 
lior  depello  propulso.  M.  TuUius  de  re  publica  lib.  vi  [2,  2].  Ennius  eripiteo 
(erepiteo)  «cwi  n.  erumnam  ea  libertate  para  quibus  s.  meam  miseriam 
(miseria  pauci)  deprecor».' 

in  (139)    Paulus  Festi  p.  161, 14  Th.  'neminis  genetivo  casu  Cato  usus 

est  cum  dixit  «sunt  multi  eorde  .  .  .  neminis».'  Festus  '  neminis  | et  quis 

diceret  cum  sit  | vitio  creatis.  neminisque  | t^s  erectheo  «lapideo 

sunt  I  corde  multi  .  . .  neminis».' 

IV  (140)  Macrobius  Sat.  vi  4,  6  '  tum  ferreus  hastis  horret  ager  (Aen. 
XI  601).  horret  mire  se  habet;  sed  et  Ennius  in  quarto  decimo  [vii]  et  in 
Erechtheo  (erecteo  Par.)  «arma  . .  tela».' 

EUMENIDES  I  (141)  Cicero  de  orat.  i  45, 199  'quid  est  enim  praecla- 
rius  quam  honoribus  et  rei  publicae  muneribus  perfunctum  senem  posse  suo 


137.  138  Cui  et  Quibus  puto  recte  traditwm  est:  patriam  enim  et 
cives  appellat  Praxithea:  cf.  Eurip.  fr.  360,  50  Nauck.  n  iQTqGd^^  w  no- 
kirat,  totg  s(iotg  Xoxsvfiaatv  . . .  d)  %arqig  ktX  142  sq.  Loquendi  genus 
ex  incertis  certos  et  ex  praepositionem  extremo  versu  positam  vindicare 
studui  in  relat.  acad.  a.  1888  p,  42  s^-  ope  mea  Reisigius  coni.  in 
Aristoph.  p.  71 


X42  SCENICA 

143  Incertis  certos  compotesque  consili 

DimittO;  ut  ne  res  temere  tractent  turbidas. 

n 

ORESTES 

145  Tacere  opino  esse  optumum,  et  pro  viribus 
Sapere  atque  fabulari  tute  noveris 

m 

ORESTES 

147  Nisi  patrem  matemo  sanguine  exanclando  ulciscerem 


iure  dicere  idem  quod  apud  Enniuin  dicat  ille  Pythius  Apollo,  se  esse  eum 
«unde  sibi»  si  non  «populi  et  reges»  at  onines  sui  cives  «consilium  expetant», 
«suaiTim  (suarum  summarum  integri  plerique,  mutili  desunt) .  . .  ego  mea 
ope  ex  incertis  c.  compotesque  (que  om.  integri  paene  omnes  deficientibus 
mutilis)  .  .  .  turbidas».  *<*"  est  enim  sine  dubio  domus  iuris  consulti  totius 
oraculum  civitatis.'  Ad  Eumenides  Aeschyli  sed  ad  w.  604  sqq.  K.  haec 
rettulit  Ribbeckius :  quae  mihi  magis  videntur  Cicerone  non  renuente  ad 
describendum  oraculum  (xQt^Of^giov)  pertinere,  unde  sibi  populi  et  reges 
consilium  expetunt,  a  quo  Apollo  Erinyas  facessere  iubet  177  ^^oj  yisXsvco 
tcbvSs  Safidtcov  ^coQEit',  ccnccXldaase&e  ^avtiK&v  fwx&V',  183  o^toi  SoyiOiai 
tolaSe  xQLinttsad^ai,  ■ytQinei;  192  ov  ^QriatriQLOig  iv  toiaSs  nXriaioig  tQl^sad^ai, 
(ivaog:  cuius  aedis  naturam  Ennius  non  inepte  paulo  pluribus  invitante  etiam 
contrariorum  ratione  exsecutus  est.  Ceterum  Ennii  Eumenides  ex  Aeschyli 
tragoedia  expressas  Scaliger  dixit  coniect.  in  Varr.  de  1.  L.  p.  134,  quamquam 
in  singulis  aberravifc. 

n  (145)  Nonius  p.  475, 3  '  opino  pro  opinor.  Plautus  Bacch.  [12  L.].  Pacu- 
vius  Chryse  (101 R.)  «inveni  opino  esse  optumum  Orestes  ut  heres  sed  tamen>. 
Ennius  Eumenidibus  «tacere  opino  esse  optumum  (optutumWolf.)  et  .  . . 
noveris».' 

ni  (147)  Nonius  p.  292, 15  'exanclare  effundere.  Ennius  Eumenidibus 
«nisi . . .  ulciscerem».' 


145  sq.  Haec  ut  tradita  swnt  sic  recfe  scribi  arhitror;  quaeredeunt 
non  ad  AescJi.  561,  sed  ad  ea  quae  seciim  deliberat  Orestes  v.  272  sqq. 
iyo)  dtduid-slg  iv  Kanoig  iTti6ra(iai  TtoXXovg  xa&aQ^ovg,  nal  Xiysiv  OTtov 
Stnrj  Giyuv  ■9''  6(ioiag'  iv  ds  rade  n^dyfiari  qxovsiv  itdx&rjv  TtQog  Gotpov 
St8a6iidlov:  cf.  scJiol.  ad  2"] 2  et  v.  444  sq.  itaque  Enniana  sic  interpre- 
tor  qua  sum  condicione  tacere  optumum  esse  censeo,  et  hoc  si  feceris, 
sapere  pro  viiibus  {sig  Svva^iiv  oxi  (mliGxa)  et  fabulari  tute  {aacpaX&g) 
noveris:  sed  iu  hac  causa  iam  mihi  loquendum  est,  ut  didici.  sapere 
atque  fabulari  coniungit  ut  Horatius  qui  sapere  et  fari  possit  quae  sen- 
tiat  147  Accuratius  expressum  ex  462  Ao^iag  . . .  aXyrj  7tQO(poavwv 

&vziii£vxQa  xaqSiay  sl  (i-q  xi  xStvS^  sQ^aifii  xovg  inaixiovg 


EUMENIDES  143 

IV 

APOLLO 

148  Id  ego  ius  atque  aecum  fecisse  expedibo  atque  eloquar 

V 

MINERVA 

149  dico  vicisse  Orestem:  vos  ab  hoc  facessite 

VI 

150  Areopagitae  quid  dedere  quam  pudam 

vn 

151  Caelum  nitescere,  arbores  frondescere, 
Vites  laetificae  pampinis  pubescere, 

IV  (148)   Nonius  p.  505, 18  '  expedibo  pro  expediam.  Pacuvius  (66  R.) 
«  . .  expedibo».  Accius  . .  (490  R.)  «cuncta  expedibo  .......  Ennius  Eumeni- 

dibus  «id  ego  aecum  accius  fecisse  .  .  eloquar».' 

V  (149)  Nonius  p.  306,  28  'facessere  significat  recedere.  Ennius  Eu- 
menidibus  «dico  v.  Oresten  (orestenn)v.  ab  hoc  facessit».  Titinius  .  .' 

Cf.  C.  Gl.  L.  V  p.  XVI  et  VI  p.  429. 

VI  (150)  Varro  de  1.  L.  vn  19  '^Ennii  «Areopagitae  .  .  .  pudam».  Areo- 
pagitae  ab  Areopago;  is  locus  (Laetus  his  locis  Flor.)  Athenis.'  Eume- 
nidibus  ascripsit  Scaliger,  quamquam  ex  v.  680  inwvv^og  itixQa  ndyog  r' 
"dQiiog  quam  duxit  scripturam  stare  non  potest. 

Vn  (151)  Cicero  Tusc.  disp.  i  28,  68  "'cum  videmus  .  .  .  tum  globum  ter- 
rae  eminentem  e  mari  .  . .  duabus  oris  distantibus  habitabilem  et  cultum, 
quarum  altera,  quam  nos  incolimus,  «sub  axe  posita  .  . . »,  altera  australis  . . 
quam  vocant  Graeci  &vtLx&ovcc,  **•  ceteras  partes  incultas  quod  aut  frigore 
rigeant  aut  urantur  calore:  hic  autem,  ubi  habitamus,  non  intermittit  (in- 
termitti?)  suo  tempore  «caelum  . . .  laetificae  (laetificare  Par.) . . .  ubertate 
incurvescere  . . .  convestirier»  (165).'  Idem  de  orat.  iii  38, 154  'novantur 


148  ac  ius  olim  correctum;  quod  ita  tenui  ut  transponerem  id  ego 
ius  atque  aecum fecisse ;  cf.  iSg  et prooem.  iS88/8g  p.y  sq.  Hunc imper- 
fectum  versum  mavult  Flasbergius  .  .  id  ego  aecum  ac  ius  fecisse 
Evmii  verhis  Apollo  videtur  Oreste  petente  599  i^rjYov  6i  fiot  "AnolXov, 
£1  Gcpe  6VV  dlnrj  natixrccvov  initium  facere  defensionis  a  v.  604  explanatae 

149  Dico  ego  Scaliger  Ego  dico  Auratus  Edico  L.  Muellerus.  Cf. 
Terentius  eun.  gtz  dico  edico  vobis,  nostrum  esse  illum  Orestem 
ed.princ.  facessite  olim  corr.  150  Areopagitae  quia  (qui  eum 
Vi/nd.  A.  SpengeUus)  dedere  aequam  pilam  RibhecMus,  qui  kuic  v.  1 49 
subieeit  et  ambos  rcfert  ad  Acschyli  v.  742  sq.AQ.  avrjQ  od'  ixTticpsvysv 
ai'(iatog  dixrjv'  i'6ov  yaQ  isti.  taQi&firjfia  r&v  Ttdlav.  Areopagitae,  quid 
dedere !  quam  palam  (parum) !  Lachmawnus  Jiaec  illudentium  esse  Eu- 
menidum  ratus;  quae  si  su/nt  JEumenidum,  ut  videtur,  possis  Areopagitae, 
quid  dedere,  quam  tubam?  (//.  e.  signum  tubae,  cf.  Aesch.  557  sqq.  Eur. 
Troad.  1266  sq.) 


144  SCENICA 

153  Rami  bacarum  ubertate  incurvescere, 
Segetes  largiri  fruges,  florere  omuia, 
Fontes  scatere,  herbis  prata  convestirier. 

HECTORIS  LYTRA 

I 
156  Quid  hoc  hic  clamoris,  quid  tumulti  est?  nomen  qui  usur- 

pat  meum? 
Quid  in  castris  strepiti  est? 

n 

158  Hector  vi  summa  armatos  educit  [in]  foras 
Castrisque  castra  ultro  iam  conierre  occupat 

autem  verba,  quae  ab  eo  qui  dicit  ipso  gignuntur  ac  fiunt  vel  coniungendis 
verbis  . . .  sed  saepe  vel  sine  coniunctione  verba  novantur,  ut  . . .  «bacarum 
(vacarum)  ubertate  iticurvescere  (incurbescere  Abrinc.  incurvascere 
Harl.)»  (163).'  Nonius  p.  122, 17  '  iticurviscere  Cicero  de  oratore  lib.  ra  «ut 
baccarum  ubertatem  incurviscero.  ita  et  Tusculanis  lib.  i.'  Haec  Enniana 
esse  de  Eumenid.  Hermannus  intellexit  ad  Aeschyl.  Eum.  894,  quibus  praemi- 
sit  de  Ciceronis  verbis  suo  non  intermittat  tempore.  In  Aeschyli  fabula 
Eumenidum  cboro  roganti  (884)  xi  ovv  fi'  av&jyag  rjjS'  i(f>vu,vfi6cci  i&ovi; 
Minerva  (885  sqq.)  ita  respondet  onola  viKrjg  iirj  xax^s  ini6v.ona.,  v.ot.1  xavxa 
yTj&sv  ^y.  x£  novxiag  dgoeov  i^  ovgavov  xs  y.avitKov  a^^fiata  svrii.i(ag  nviovx 
ini6X£i^siv  x^ova,  ■x.aQnov  xs  yaiag  v.al  §oxcbv  iniggvxov  aaxolGiv  sv&svovvxa 
\Lri  ■Kd[Lvsiv  XQOvo)  v.al  xwv  ^QOxsicov  ansQfidxcov  GcoxriQiav.  cf.  ibid.  903  sqq. 

HECTORIS  LYTRA  (lytra  sive  lutra,  non  lustra  dici  Bergkius 
docuit)  I  (156)  Nonius  p.  489,  28  'tumulti  Ennius  haectoris  lytris  (lytris  vel 
litris  eorr.  lystris  vel  listris  Harl.  Leid.  litrisPar.  lystrisWolf.^^quid 
. .  clamoris  quid  (qui  Bamb.) . . .  meum».'  Idem  p.  490,  7  ' strepiti  pro  stre- 
pitus  Ennius  haectoris  lytris  (ly stris  libri  praeter Bamb.)  «quid  in  c.  strepiti 
(strepitus  Wolf.)  est». '  Duo  fragmenta  in  unum  coniunxit  Hermannus, 
metrum  prioris  descripsit  Bothius.  Haec  Agamemnonis  esse  pugnam  parantis 
(n.  XI  in.)  potius  quam  quod  crediderunt  Achillis,  probabUe  visum,  et  cum 
hoc  strepitu  in  castris  coniunctum  fuisse  nuntium  allatum  de  Hectore 
fr.  n  (II.  XI  56  sqq.). 

n  (158)  Nonius  p.  355, 16  '  occupare  est  proprie  praevenire  ....  Accius 
Eurysace  (380  R.)  «quem  ad  modum  impetum  occupemus  facere  ultro  in 

regem?» Ennius  haectoris  listris  «haector  ei  summa  a.  educit  in  foras 

. . .  iam  ferre  (f ere  Wolf.)  occupat».' 


156  quid  hoc  hic  clamoi-is  audio  Plautus  trin.  1093  158  Hec- 
tor  Yi  Mercerifs  educit  iora,s  Iimius ;  ut  solent  veteres  exire,  egredi, 
exportare,  exambvdareforas,  Grraeci  i|iAjc£iv  i^iQTCsiv  in^dkXsiv  d^vQa^s 

159  conferre  Vossius,  id  quoque  demore;  castra  castris  (te?  castris 


HECTORIS  LYTRA  145 

in 

160  Nos  quiescere  aequum  est?  nomus  ambo  Ulixem 

IV 

EUBYPYLUS 

161  0  Patricoles,  ad  vos  adveniens  auxilium  et  vestras  manus 
Peto  priusquam  oppeto  malam  pestem  mandatam  hostili  manu, 
Neque  sanguis  uUo  potis  est  pacto  profluens  consistere, 

Si  qui  sapientia  magis  vestra  mors  devitari  potest: 
Namque  Aesculapi  liberorum  saucii  opplent  porticus: 
166  Non  potest  accedi. 

PATEICOLES 

certe  Eurypylus  liic  quidem  est:  hominem  exercitum! 


III  (160)  Diomedes  i  p.  387,  30  K.  'apud  veteres  pluraliter  huius  verbi 
(novi)  instans  colligitur,  cum  nomus  dicunt  pro  eo  quod  est  novimus  (cf. 
Lachmannus  ad  Lucr.  v  396),  ita  ut  Ennius  in  lustris  «nos  . . .  Ulixem».'  ambo 
Menelaus  et  Aiax  dici  (aliter  Ribbeckius  trag.  Rom.  p.  119)  et  haec  ad  II. 
XI  463  sqq.  referri  videntur. 

IV  (161)  Cicero  Tusc.  disp.  ii  16,  38  '  quin  etiam  videmus  ex  acie  eflferri 
saepe  saucios  et  quidem  rudem  illum  et  inexercitatum  quamvis  levi  ictu 
ploratus  turpissimos  edere :  at  vero  ille  exercitatus  et  vetus  ob  eamque  rem 
fortior  medicum  modo  requirens  a  quo  obligetur  «o  Patricoles  (161)»  inquit 
«ad . . .  Aesculapii  (165) . . .  exercitum(166)».  ">  ^®  ubi  tantum  luctus  continuatur 
(luctum  continuatus  codd.,  olim  corr.),  vide  quam  non  flebiliter  respon- 
deat,  rationem  etiam  adferat,  cur  aequo  animo  sibi  ferendum  sit.  «qui  (167) 
. . .  sihi  paratam  . .  parem(168)».  abducet  Patricoles  credo  ut  conlocet  in  cubili 
(cubiculi,  olim  con-.),  ut  vulnus  obliget.  si  quidem  homo  esset,  sed  nihil 


castra)  conferre,  conlata  saepe  Livius  (xxiii  28,  9;  xxvii  27,  i)  aliique 
iam  ultro  conferre  olim  RibhecTcius,  qui  nunc  Troiani  inferre  occu- 
pant  cum  Haveto  edidit  160  Interrogandi  signum  addiditRibbecJcius, 
idem  cum  Bueclielero  et  Fleckeiseno  Ulixeum,  senarium  dimensus,  de  quo 
dubito  165  Cf.Il.xvi  28  rovg  (liv  x  IrjtQol  noXvtpdQfiaKOi  afjicpi.ni- 

vovxai,  elxs^  «jtftdjttEvot  166  potis  Bothius         est  del.  Tischerus; 

cf.Plaut.Amphitr.  1075  Amphitruo  hic  quidem(est)  erus  meus;  mil.  glor. 
1283  nauclerus  hic  quidem  est;  most.  1063  exercitum  i.  e.  vexatum; 
cf.  Paulus  Festi  p.  57,  4  Th.  exercitus  et  militum  copia  dicitur  et  homo 
multis  negotiis  exercitus;  Cicero  pro  Planc.  32,78  sum  non  dicam  misei 
(nam  hoc  quidem  abhorret  a  virtute  verhum)  sed  certe  exercitus  (^geplagt) 
Post  haec,  quae  PatrocU  sunt,  plura  praetermisit  Cicero,  ad  quae 
tamen  respicit  cum  scribit  ubi  tantum  luctus  continuatur  (Ttiv&sog  oV- 
60V  oQcoQs  Kaxa  GxQaxov  II.  xi  658)  a  Patroclo  scilicct,  Eurypylum  et  Ar- 
givos  deplorante,  quemadmodum  II.  xi  8 1 4  sqq.  deplorat,  xbv  Ss  iS&iv 

Ennius  ed.  Vahlen.  10 


146  SCENICA 

EUEYPYLUS 

167  qiii  alteri  exitium  parat, 

Eum  scire  oportet  sibi  paratwm  pestem  ut  participet  parem. 

PATRICOLES 

Eloquere  eloquere,  res  Argivum  proelio  ut  se  sustinet. 

EUEYPYLUS 

170  Non  potest  ecfari  tantum  dictis  quantum  factis  suppetit 
Laboris 

172  tjbi  fortuna  Hectoris  nostram  acrem  aciem  inclinatam 


vidi  minus  (vidimus,  olim  corr.).  quaerit enim  quid  actum sit.  «eloquere elo- 
quere  (altemm  del.  Par.) . . .  sustinet»  (169).  «non  potest  haec  fari  (ecf  ari  Vat. 
m.  pr.) . . .  laboris»  (170  sq.).  quiesce  igitur  et  volnus  adliga.  etiam  si  Eurypylus 
posset,  non  posset  Aesopus.  «ubi  . . .  inclinatam»  (172)  et  cetera  explicat  in 
dolore.'  Idem  orat.  46, 155  '  itaque  idem  poeta  qui  inusitatius  contraxerat 
«patris  mei  meum  factum  pudet»  (59)  pro  meorum  factorum  et  «texitur  exi- 
tium  examen  rapit»  (66)  pro  exitiorum,  non  dicit  liberum  ut  plerique  loqui- 
mur  .  .  .  sed  ut  isti  volunt  «neque  .  .  .  liberoram  .  .  genus»  (299)  et  idem  (165) 
«namque  Aesculapi  (excola  sequente  trium  litterarum  spatio  Abrinc.)  libe- 
rorum».  at  ille  alter  in  Chryse  [Pacuv.  80  R.]  . . .  ^^®  atqui  dixit  Accius . . .' 
Haec  de  Eurypylo  Enniana  esse  iisdem  rationibus,  quibus  iUa  in  Alexandro 


oiHTSiQE  Mtvoixiov  aXKt^og  viog,  Kai  q  oXocpvQOfisvog  STtsa  jttEQOSvra  nQ06-- 
rjvda'  a  6eiXoi,  /dava&v  TjyrjroQsg  rjds  fiiSovzsg,  wg  ccq'  s^sXXsrE  ..aGsiv  iv 
TqoIt]  rayiag  v,vvag  xrX  168  paratum  Bentleius:  paratam 

169  Eloquere  eloquere;  de  geminato  imperativo  quo  niliil  est  veterihus 
familiarius  et  qui  nunc  egregie  locum  ohtinet  cf.  28  incede  incede  e^  quae 
inprooem.  1887/88  p.  7  sq.  exposui;  ^Bede  nur,  ersdhV  ereahle,  was  sich 
Wunderlichs  hegehen'  Goethius  1 70  potis  Bavisius  ecfari  hahet 
td  videtur  vim  passivam,  ut  effata  saepe,  sed  et  effari  apud  Varronem  de 
1.  X.  VI  53  hinc  effata  dicuntur,  ubi  (qui  Flor.  corr.  Lachmminus)  augures 
finem  auspiciorum  caelestum  extra  urbem  agris  sunt  effati  ut  esset ;  hinc 
effari  templa  dicuntur  ab  auguribus:  effantur  qui  in  his  fines  sunt 
171  Post  laboris  quae  insequuntur,  ex  iis  nihil  ad  Ennium  quod  perti- 
neat  effici  potest:  quihus  Cicero  Eurypylum  appellat  eumque  si  tantum 
dici  non  possit  quantum  factum  sit  quiescere  igitur  iuhet  et  volnus  ad- 
ligare.-  si  quidetn  hoc  licuisset  ei;  sed  is  nihil  curans  volnus  statim  aggre- 
ditur  rem  gestam  narrare  172  Ubi  fortuna  et  cetera  explicat  in 

dolore  h.  e.  vuVnere  non  adligato  Hectoris;  vide  Androm.  iii 

dedit  axld.  Bihheckius,  quod  p^-ohatur  usu:  te  mea  dextera  bello  defensum 
dabit  J.m.  xn  437;illamtibi  incensam  dabo  Terentius Phorm.  974;  red- 
dam  impetratum  Pkmt.  miJ.gJor.  1 2 1 4;  stratas  legiones  Latinorum  dabo 
Livius  viu  6,  6 


HECTORIS  LYTRA  147 

V 

173  Quis  ibi  non  est  vulneratus  ferro  5rugio 

VI 

174  ferro  foedati  iacent 

VII 

175  Hector  qui  haud  cessat  obsidionem  obducere 

vin 

176  vi  patefecerunt  J5ruges 

VIII,  probatur;  de  fabula,  olim  Bergkius  (opp.  i  p.  223)  ea  Acbilli  adscribi  sua- 
sit,  quem  cum  Ribbeckio  secutus  eram;  postea  Ribbeckius  ipse  intellexit  haec 
rectius  Hectoris  lytris  attribui,  si  quidem  hanc  tragoediam  Patrocleam  et 
quaecumque  Patrocleam  antecedebant  inde  a,h'Aycc^s^vovog  &Qi,6TsLa  (11.  xi) 
usque  ad  solutum  Hectoris  corpus  complexam  esse  ex  certis  indiciis  cognos- 
citur. 

V  (173)  Cicero  pro  Rosc.  Am.  32,  89  'multos  caesos  non  ad  Trasime- 
num  lacum  sed  ad  Servilium  vidimus.  ^"  «quis  ibi  non  est  v.  f.phrygio?»  non 
necesse  est  omnes  commemorare.'  Scbol.  Gronov.  in  b.  1.  p.  434, 1  Or.  'ferro  fru- 
gio:  in  Ennio  haec  fabula  inducitur,  Achilles  quo  tempore  (sic  Ribb.,  ind. 
Achillis,  quo  t.  vulg.)  propter  Briseidam  cum  Graecis  pugnare  noluit; 
quo  etiam  tempore  Hector  classem  eorum  incendit.  in  hac  pugna  Ulixes  vul- 
neratus  inducitur  et  fugiens  (ad)  Achillen  venit.  cum  interrogaretur  ab  Aiace 
(Achille  Bergkius  prave)  cur  fugisset,  ille  ut  celaret  dedecus  vitium  «quis 
enim  vulneratus  ferro  frugio».  et  quo  tendit  haec  fabula? . . .'  Rectene  haec 
schol.  narraverit  omnia,  dubitatio  est ;  sed  ea  maluimus  ad  Hectoris  lytra  cum 
Ribbeckio  quam  cum  Bergkio  ad  Achillem  referre.  Cf.  iii  et  Hygin.  fab.  106. 

VI  (174)  Servius  Danielin.  in  Aen.  iii  241  p.  384, 22  Thil.  'foedare  cruen- 
tare.  Ennius  «ferro  foedati  iacent».'  Quod  cum  v  in  eundem  nuntii  teno- 
rem  coniungi  posse  putavi  coU.  II.  xi  657  ovSi  tl  olSsv  {'AxiXsvg)  niv&sog 
Saaov  OQWQS  ■nccta  6tq<xt6v  ■  oi  yaQ  (xqi6tol  iv  vrivelv  yiiaTUL  ^s^Xriiiivoi  ovtcc- 
iLSvoi  xs.  ^i^Xrfcn,  fihv  6  Tv^sidrig  . . .  o^tcc6tcci,  8'  'OSv6svg  v.tI.  Cf.  ibid.  825  sq. 
et  XVI  23.  Quod  ad  exemplum  possis  hariolando  hunc  plenum  tetrametrum 
efficere  'optimi  qui  fuerant  omnes  ferro  foedati  iacent.' 

VII  (175)  Festus  ex  apogr.  1.  xivp.  234,  22  Th.  'obsidionem  potius  di- 
cendum  esse  quam  obsidium  adiuvat  nos  testimonio  suo  Ennius  in  Telamone 
quom  ait  [v].  item  alio  loco  «Hector  . . .  obducere».'  Ad  hanc  fabulam  olim 
relatum,  et  conferri  possunt  ex  11.  xii  cum  alia  tum  88  ol  [ihv  &[l'  "E-atoq' 
laccv  xai  cciivfiovi  UovXvdd^ccvTi.,  ot  7tXsl6T0i-  kccI  aQL6T0i  ^6av,  iiiyia6av  Ss 
^dXL6Ta  Tsixog  QT]^diisvoL  y.oiXj]g  inl  vr]v6l  ^idj^s^&aL. 

Vni  (176)  Cicero  orat.  48, 160  'Burrum  (purrum  vel  purrhum  in- 
tegri)  semper^Ennius,  numquam  Pyrrhum;  «vi  patefecerunt  fruges  (phruges 
Ottob.  phry  Abrinc.)»,  non  Phryges:  ipsius  antiqui  declarant  libri.'  Quin- 

1 73  Brugio  Ennium  nec  Phrygio  aut  Frugio  scripsisse  testimonium 
est  Ciceronis  ad  viii  adscri/ptnm        176  Bruges  Victorius  var.  lecf.  xiv  3 

10* 


148  SCENICA 

IX 

177  At  ego,  omnipotens,  te  exposco  ut  hoc  consilium  Achivis 

auxilio  fuat 

X 

ACHILLES 

178  Quae  mea  comminus  machaera  atque  hasta  hos^i&i^^s  manu 

XI 

ACHILLES 

179  Qui  cupiant  dare  arma  Achilli,  ut  ips»  cunctent? 

xn 

180  Saeviter  fortuna  ferro  cernunt  de  victoria 

tilianus  i  4,  15  'b  quoque  in  locum  aliarum  dedimus  aliquando,  unde  Bur- 
rus  et  Bruges  et  Belena.'  Cf.  ad  ann.  178.  Portas  patefactas  intelligit 

Ribbeckius  (trag.  Rom.  p.  121)  coll.  II.  xii453  wg^EMTcop  i^vs  cocvlSav  qiigs 
X&uv  usLQag  ai  ga  TtvXccg  elqvvxo  ktX. 

IX  (177)   Nonius  p.  111, 14  'fuam  sim  vel  fiam Ennius  baectoris 

lytris  (litris  vel  listris)  «at  ego  (a  ego  Flor.  m.  pr.  Leid.) . . .  auxilii  fuat».' 

X  (1 78)  Festus  p.  370, 29  Th.  'redhostire  referre  gratiam.  Naevius  [praet. 
5  R.]  et  Accius  [92  R.].  nam  et  hostig  (hostire  Paulus)  pro  aequare  posu- 
erunt.  Ennius  in  Cresphonte  [v]  et  innectoris  lyrisq'  (in  Hectoris  lytris 
«quae  Ursinus)  mea  . . .  hospius  manu»  et  Pacuius  [346  R.].' 

XI  (179)  Nonius  p.  469, 26  '  cunctant  pro  cunctantur.  Accius  [72  R.]  En- 
nius  Ambracia  (in)  «bene  mones:  tute  ipse  cunctato,  vide  fortem  viram». 
idem  hectoris  (haectoris)  lytris  «qui . .  .  ut  ipse  cunctent».' 

Xn  (180)  Nonius  p.  511, 8  'saeviter  pro  saeve  . .  .  Ennius  Phoenice  [vi]. 
Afranius  [301  R.].  Ennius  haectoris  lystris  «saeviter  .  . .  victoria».' 


177  Pentametrum  trochaicum  descripsi  cum  BergMo,  cf.  ad  130; 
sed  nec  in  Jiiatu  offendendum  erat  nec  ad  omnipotens  requiritur  quod 
addatur  (cf.  Aen.  rv  220;  x  614);  hoc  consilium  scil.  mittendi  Patro- 
clum  armis  Achillei  armatum:  cf.  preces  AcMllei  II.  xvi  2^2)  sqq-,  qiiihus 
hae  PatrocU  adnecti  poierant  auxilio  Vossius;  auxili  Bihheckius 
178  hostivit  (vel  hostibit)  e  manu  Scaliger  aliique;  sed  ego  malui  hosti- 
bitis  {ex  hospius)  -manu  Missa,  ut  Achilles  cuius  haec  sunt  suam  ipse 
machaeram  (mea  machaera,  ut  mea  fortuna  353)  et  hastam  appcUet 
sive  quam  cum  PatrocJo  misit  sive  {guod  minus  pJacet)  novam  a  matre 
alJatam.  Be  hasta  manu  missa  cf.  IJ.  xx  462  xbv  fisv  dovQi  ^ccXav,  xhv  6e 
Gisdbv  aoQi  xv^pag ;ihid.  SjS  179  ipsi  lu/nius :  ipse  Sententiam  et 
orationem,  quae  AcJiilJis  est,  expUcui  et  vindicavi prooem.  1 888/8g^.  5  sq. 
colj.  II.  XVIII  192  uXXov  d'  ov  X£v  olSa,  xev  av  xXvxa  xev%ea  dvoi,  ei  fir} 
Aiavxog  ye  (Taxog.  aXka  v.al  avxbg  od\  k'X7tofi\  ivl  itQ(axoi6i.v  bfiiXei  kxX 
et  AescJiyli3Iyrm.fr.  1 40  (JVaMcfc.  11)  otiXcqv  otcAwv  8ei        180  fortunam 


HECTORIS  LYTRA  149 

xni 

181  Aes  sonit,  franguntur  hastae,  terra  sudat  sanguine 

XIV 

,  182  Ecce  autem  caligo  oborta  est,  omnem  prospectum  abstulit. 

derepente  contulit  sese  in  pedes 

XV 

184  sublime  iter  quadrupedantes  flammam  halitantes 


XTTT  (181)  Nonius  p.  504,  32  '  sonit  pro  sonat . .  .  Ennius  haectoris  lys- 
tris  €et  sonit . . .  sanguine».' 

XIV  (182)  Nonius  p.  518, 18  '  derepente  Turpilius  .  . .  Ennius  Phoenice 

[ix].  Afranius Ennius  Hectoris  (haectoris)  lystris  «ecce  . .  dborta  (obor- 

ta  Bamb.)  est .  .  abstulit  derepente  c.  sese  (se  sese  Wolf.)  in  pedes  (pede 
Bamb.)».'  Ribbeckius  haec  ad  Patrocli  cladem  II.  xvi  a  790  narratam 

rettulit:  sed  caligo  subito  oborta  in  his  partibus  II.  saepius  rem  gerentibus 
impedimento  fuisse  narratur,  Aiaci  post  Patrocli  interitum  xvii  644 ;  Achilli 
cum  Aenea  certanti  xx  321.  341 ;  eidem  Achilli  Hectorem  aggredienti  xx 
441  avtaQ  'AiiXXsvg  ifiiisfiawg  inoQOvos  v,axu%td.[L£vat  ^svsaivcov  .  .  tbv  d' 
i^iJQTta^sv  'AnoXXcov  . . .  iHuXvtps  d'  ag'  rjiQi  TtoXXjj.  XQlg  ^isv  ^nsn'  inoQoves 
noSdQy.Tf\g  dtog  'AxtXXsvg  ^yxsi  %aixf/ei),  tQlg  8'  i]SQU  tvips  ^ad^siav-  et  hinc 
fortasse  cum  quadam  nimirum  libertate  sua  duxit  Ennius. 

XV  (184)  Diomedes  ip.  345, 3K. 'halare  ethalitare  (alare  et  alitare 
Par.  A  halere  et  halitare  Mon.  alere  et  alitare  Par.  B).  Ennius  in  lus- 
tris  «sublimeiter  (lublime  iter  Par.  A  sublime  iter  ut  Par.  B  lublime 
item  Mon.)  quadrupedantes  (tis  Par.  B)  fl.  halitantes  (alitantes  Par.  B)».' 


ferro  IlibbecMus  fortuna  ferri  Columna.  fors  et  virtus  miscentur  in  unum 
Vergilius  {Aen.  xii  714);  ferro  atque  audacia  via  fit  Livius  (xxii  50, 9) 
181  Aes  Faber:  et  Cf.Il.xx  494  qee  d'  ca^axi  yaia  ixeXaiva; 

et  Ennii  versus  totam  istam  narratiofiem  a  v.  455  «f?  finem  lihri  com- 
plectipotest  183  Ante  derepente  plura  intercepta  esse  statuit  Rih- 
tecMus;  fortasse  satis  cst  addi  abstulit.  (Constitit:  tu)  derepente  De 
dicendi  genere  cf.  Plautus  Bacch.S74  quae  ut  aspexi,  me  continuo  contuli 
protinam  in  pedes;  unde  noli  colligere  hanc  comicam  esse,  a  tragico  stilo 
abhorrentem  orationem  184  Pentametrum  trochaicum  agnoscere  vi- 
deor  {cf.  ad  130),  etsi  dispescas  iter  Quadruped.,  qui  sic  fere  suppleatur 
Sustinent  sublime  i.  q.  flammam  halitantes  igneam;  intelUgo  autem(cum 
Columna)  Solis  equos,  cf.  ann.  600 ;  Etiripid.  Iphig.  Aul.  159  XEVKalvsi 
xoSe  (p&g  jjdjj  Xd^TtovG^  Tjoag  nvQ  xs  xe&QiiiTtcov  xmv  ^AeXiov  subhme 

iter;  cf.Iphig.  u.  Versus  cum  185  eundem  in  modum  coniunctus  vide- 
tur  quo  Scipion.  vi  Sol  equis  iter  repressit  ungulis  volantibus,  Constitere 
amnes  perennes,  arbores  vento  vacant 


150  SCENICA 

XVI 

185  Constitit  credo  Scamander,  arbores  vento  vacant 

xvn 

PRIAMUS 

186  Per  vos  et  vostrum  imperium  et  fidem,  Myrmidonum  vigiles, 

conmiserescite. 

xvin 

ACHILLES 

187  tueor  te  senex?  pro  luppiter 

XIX 

188  Melius  est  virtute  ius:  nam  saepe  virtutem  mali 
Nanciscuntur:  ius  atque  aecum  se  a  malis  spemit  procul. 

XX 

190  duc  et  quadrupedum  iugo:  invitam  doma: 

XVI  (185)  Nonius  p.  467,  31  Wagas  pro  vagaris  . . .  Ennius  Hectoris 
(haectoris)  lystris  (litris  Bamb.)  «constitit . .  arboris  v.  vagant».' 

XVn  (186)  Nonius  p.  472,  27  '  conmiserescimus.  Virgilius  Aen.  lib.  ii 
(145)  « . . .  et  miserescimus  ultro».  EnniusHectoris(haectori  Bainb.  ectoris 
Leid.  Harl.  m.  pr.)  lystris  (listris  Bamb.)  «ser  vos  (uservos  Bamb.)  et  vos- 
trum  (uroru  Bamb.) . . .  conmiserescite».' 

XVni  (187)  Varro  de  1.  L.  vii  12  'tueri  duo  significat,  unum  ab  aspectu 
ut  dixi,  unde  est  eni  (Ennii  vel  Enni  olim  corr.)  illud  «tueor .  . .  lupiter» 
et  [ann.  463].'  Donatus  in  Ter.  adelph.  i  2,  31  ^pro  luppiter:  tragica  ex- 

clamatio.'         Achilli  tribuit  Priamum  aspicienti  Ribbeckius. 

XIX  (188)  Nonius  p.  399,  8  'spemere  rursum  segregare.  Ennius  haec- 
toris  lystris  (listris  Wolf.  ly  tris  pr.  m.  Leid.  et  Par.)  «melius  e.  virtute  eius 
. . .  nanciscum  tur  (ita  m.  pr.  Leid.  et  Harl.  nascuntur  Wolf.)  ius  atque 
ecum  (aecum  Par.  cum  Leid.) . . .  procul».' 

XX  (190)   Nonius  p.  407,  21  Henacia  est  perseverantia  et  duritia.  En- 


185  arbores  olim  eorr.:  arboris  vacant  Columna:  vagant 
186  Pentamefrnm  trocJiaicum  descripsi  cum  BergJcio;  cf.  ad  i2>o 
Per  vos  Palmerius:  ser  vos  vos  et  vostrum  imperium  coniungi,  ut 

vos  vostraque  vulta  ann.  464,  prohavi  prooem.  1885/86  p.  14.  Ad  per 
vos  et  vostrum  imperium  conmiserescite  non  oro  vel  obsecro  deside- 
rari  usus  docet,  de  quo  Guil.  Hcraeus  vind.  Liv.  i  (1889) p.  15;  denique 
Myrmidonum  vigiles  appellat  Priamus,  cuiiis  haec  verha  sunt,  quos  H. 
xxw  681  isQovg  TtvXttcoQovg,  cf.  ihid.  444  188  ius  Grulielmius:  eius 

189  a  me  segregant  spemuntque  se  Flautus  capf.  517;  illas  sper- 
nit  segregat  ab  se  idem  mil.gl.  12^2  190  sqq.  Haec  initio  et  in 

fine  ma/nca  swnt,  ui  saepe  apua  Nonium:  praeterea  depravatum  fortasse 


HECTORIS  LYTRA  151 

191  Infrena  et  iuwge,  valida  quorum  infrenari  tenacia 
Minis 

XXI 
193  infemm  vastos  specus 


HECUBA 

I 

POLYDORI  VMBRA  (3) 

194  Cissei 


nius  haectoris  listris  (lystris,  litris)  ^ducet . . .  et  iuge  . .  tenacia infrenari 
minis».' 

XXI  (193)  Nonius  p.  222,  32  'specus  genere  masculino  . .  .  Ennius  ly-. 
tris  «inferum  v.  specus».'  Referunt  ad  Patrocli  mortui  querelam  a^Twg 

&XdXr]iicii,  av'  svQvitvXhg'^LSog  dd)  II.  xxiii  74;  sed  et  Andromacha  Hectorem 
lamentatur  H.  xxii  482  vvv  dh  av  \Liv  q'  'AlSao  do^ovg  vnb  Hsv&sat  yccirig  ^Q^sai. 

HECUBA  Ex  Euripidis  Hecuba  expressam  esse  ut  res  docet  ita  testa- 
tur  Gellius  ad  v  citatus.  Pleraque  Graeca  iam  Columna  recte  cum  Ennianis 
versibus  composuit. 

I  (194)  Servius  in  Aen.  vii  320  'Cisseis:  regina  Hecuba  filia  secundum 
Euripidem  Cissei,  quem  Ennius  Pacuvius  et  Vergilius  sequuntur :  nam  Ho- 
merus  Dymantis  dicit.'  Hinc  Lactantius  in  Stat.  Achill.  i  22  'Hecuba  filia  . . . 
secuntur.'  Cf.  mythogr.  Vatic.  ii  fab.  197.  Euripides  Hec.  3  IIoXvdcoQog 

'Exa^TjS  Tcatg  ysywg  xfjg  KiGGswg  JlQid\Lov  rs  TtaxQog. 


nihil  est  nisi  mutatus  ordo  v.  tenacia  infrenari  pro  infrenari  tenacia 
quod  reposui  duplici  metri  ojfensione  suadente:  quod  vero  duc  et  serip- 
si  pro  ducet  propter  insequentes  imperativorum  formas  et  quod  iunge 
(qiiod  in  aliqiio  codice  legi  testantur)  pro  iuge,  eae  ne  sunt  quidem  cor- 
rectiones;  de  iunge  cf.  Tihull.  i  2,  7 1  boves  mea  si  tecum  modo  Delia 
possim  iungere;  Catull.  63,  76  iuncta  iuga  resolvens;  de  minis  Ovid. 
ex  Pont.  I  8,56  ipse  ego  . .  ducam  i^uricolas  sub  iuga  curva  boves  et 
discam,  Getici  quae  norimt  verba  iuvenci,  adsuetas  illis  adiiciamque 
minas;  de  tenacia  equi  Ovid.  am.  m  4,  13  Ceterum  quod  hacc  ad 

Achillis  equos  referunt  et  ea  quae  II.  xvi  a  v.  145  narrantur,  ego  longius 
discedo,  et  haec  ex  philosopha  moralique  disputatione  prompta  dtico,  haec 
et  XIX,  quae  Priamo  nimis  incerta  opinione  trihuwntur:  domanda  equi 
tenacia  notum  est  quotiens  in  illo  genere  exemplo  fuerit:  fii^  |tt'  asKovta 
^Crj  KEvrS)v  vn  aft«|av  sXavvs  Theogn.  371;  cf.  Sophocl.  Antig.  477  sqq. 
Euripid.  Phrix.  fr.821  (Naudk.  11)  quae  Cicero  vertit  Tuscul.  iii  28,  67. 
Cicero  ipsc  de  off.  i  26,  90;  de  rep.  11  40,  67  mens  non  unam  (beluam) 
aut  facilem  ad  subigendum  frenat  et  domat;  Ovid.am.i  2,15 


152  SCENICA 

n 

POLYDOja  UMSRA  (26) 

195  undantem  salum 

m 

HECUBA  (68) 

196  0  magna  templa  caelitum  commixta  stellis  splendidis 

IV 

197  miserete,  manus, 
Date  ferrum,  qui  me  anima  privem. 

V 

HECVBA  ULIXI  (293—295) 

199  Haec  tu  etsi  perverse  dices,  facile  Achivos  flexeris: 
Nam  cum  opulenti  loquuntur  pariter  atque  ignobiles, 
Eadem  dicta  eademque  oratio  aequa  non  aeque  valet. 

n  (195)  Nonius  p.  223,  24  'saluni  neutri  generis  est  vulgari  consuetu- 
dine.  masculini  Ennius  Hecuba  «undantem  salum».'  Ex  Polydori  narra- 
tione:  V.  26  %xavaiv  ig  oldy,'  aXbg  iis^fjKS ;  fuerit  igitiir  apud  Ennium  'inun- 
dantem  salum  Demisit';  sed  cf.  etiam  28  aXXor'  iv  novtov  ffaio)  (48)  et  701 
Ttovxov  viv  ^lTjvfyxf  nsXdyiog  kXvScov. 

ni  (196)  Varro  de  1.  L.  vii  6  'in  caelo  templum  dicitur  ut  in  ecuba«o 
. .  c§li .  tum  commixta  s.  splendidis».'  Sunt  Hecubae  verba  somnium  nar-  • 

rantis :  v.  68  m  GtSQOTta  Jiog,  m  GKOxia  vw|,  ut  solent  somnia  narrare  Tcgbg 
al&sQa  (Ipbig.  Taur.  43,  cf.  Androm.  93);  falso  cum  olim  tum  rursus  nuper 
haec  eadem  Polymestori  occaecato  (v.  1100)  tribuenmt. 

IV  (197)  Nonius  p.  474, 30  'miserete  Ennius  ecuba  «miserete  manus . . . 
privem».'  Graecum  exemplar  non  exstat,  opinor,  sed  non  inepte  videntur 
haec  referri  ad  ea  quae  Hecuba  dicit  post  acceptum  de  caedenda  Polyxena 
nuntium  165  ro  xax'  ivsyKOveat,  Tproadfg,  m  iid%'  ivsyTiOvaai  nrmax'  anaXi- 
^Wrt    6}Xs6ax' .  ovyisxi  ^Oi  §iog  ayaGxbg  iv  tpdsi. 

V  (199)  Gellius  xi  4, 1  'Euripidis  versus  sunt  in  Hecuba,  verbis  sen- 
tentia  brevitate  insignes  inlustresque.  *  Hecuba  est  ad  Ulixen  dicens  (293 — 
295)  xb  d'  a|icDfia,  y.av  KaKbg  (■KaK&g  Eur.)  Xsyj]  (Xiyrjg  Muretus),  xb  ebv  viv.a 
(nsiasL  vel  nsi&si  codd.Eur.).  Xoyog  yaq  Ix  x'  ado^ovvxcov  loav  %av.  x&v  doy,ovv- 
xcov  avxbg  (^avxbg  Porsonus)  ov  xavxbv  G&ivsi.  ^  hos  versus  Q.  Ennius,  cum 
eam  tragoediam  verteret,  non  sane  incommode  aemulatus  est.  versus  totidem 
Enniani  hi  sunt  «haec  tu  . . .  valet».  *  bene  sicuti  dixi  Ennius,  sed  ignobiles 
tamen  et  opulenti  avxl  ScSo^ovvxmv  Kai  SoKovvxmv  satisfacere  sententiae  non 
videntur;  nam  neque  omnes  ignobiles  aSo^ovGi  neque  omnes  opulenti  sv- 
So^ovGiv.' 


196  caelitum  Scioppius  200  Nam  opulenti  quum  Porsoniis 

Namque  opulenti  cum  Scaliger 


HECUBA  153 

VI 

202  Heu  me  miseram,  interii:  pergunt  lavere  sanguen  sanguine. 

vn 

TALTHYBIUS  (497.  498) 

203  Senex  sum:  utinam  mortem  obpetam  prius  quam  evenat 
Quod  in  pauperie  mea  senex  graviter  gemam. 

vin 

HECVBA  (627.  628) 

205  Nimium  boni  est,  cui  nihil  est  mali 

VI  (202)  Nonius  p.  224,  7  '  sanguis  masculino  genere  in  consuetudine 
habetur  . . .  neutro  Ennius  Hecuba  (hecubae)  «heu  (eheu  vel  eheu  eheu 
nonnulli)  me  miseram  .  .  labere  (lamber e)  s.  s.».'  Idem  p.  466, 26  'lavare 
cum  sit  eluere  et  emaculare  et  aquis  sordida  quaeque  purgare,  vetustatis 
auctoritas  posuit  etiam  poUuere  . . .  Ennius  Hecuba  (ecuba  Wolf.  heucuba 
Bamb.  et  m.  pr.  Leid.)  «heu  (eu  Wolf.)  me  miseram  (miserum  Bamb.) . .  la- 
vere  (lavare  Par.)  s.  s.».'  Idem  p.  504,  6  Uavit  pro  lavat .  .  .  lavere  inde 
tractum  est . .  .  Ennius  Telamone  [i].  idem  Hecuba  «heu  me  miserum  . .  Idbere 
sanguen  sanguine  (sanguinem  sanguine  Par.  sanguen  sanguinem 
Wolf.  Bamb.,  e  corr.  Harl.  sanguinem  Leid.  Harl.  m.  pr.)».'  Non  simile 
exstat  in  Graecis,  quantum  intelligo :  sed  '  pergunt '  si  recte  interpretor  He- 
cuba  videtur  dicere  eos  qui  nihil  flexi  suis  rationibus  pergunt  Polyxenam 
mactandam  deducere  (440);  cf.  quae  eadem  QTqasi  dicit  232  ov8'  colsciv  ^is 
Zfi'g,  TQiqjst  S'  OTCcog  6qS>  xaxwv  xax'  alXa  nsi^ov'  17  tdXcav'  iym:,  et  277  [irj 
{Lov  t6  xi-Avov  .  .  -Axavrixs '  xdtv  xs^vriyioxcov  aXig. 

Vn  (203)  Nonius  p.  494,  3  ^pauperies  pro  paupertate.  Ennius  Hecuba 
«senex  s.  u.  moriar  mortem  oppetam  p.  q.  eveniat . .  pauperie  mea  (paupe- 
riem  Bamb.) . .  gemam».'  Idem  p.  507, 18  'evenat  pro  eveniat.  Ennius 

Hecuba  «senex  s.  u.  mortem  obpetam  p.  q.  evenat . .  .  gemam».'  Quae  sunt 
accurate  expressa  ex  Graecis  (497  sq.)  cum  Talthybius  his  praemissis  de 
Hecuba  avxrj  ds  dovXr\  ygav?  aitaig  inl  x&ovl  KStxaL  y.6vsi  cpvQovGa  dvaxrjvov 
y.dQa  addit  de  se  cpsv  cpsv,  yiQcav  yiiv  sl^i',  ofttog  8s  iioi  &avsiv  sir]  tiqIv  alaxQcc 
TtsQLnsGsiv  xvxrj  Ttrt ;  nisi  quod  Ennius  quae  adiecit  in  pauperie  mea  ex 
Troad.  415  sumpsit  ubi  idem  Talthybius  v,al  Ttivrig  i^^'^  ^''i'''  ^V^- 

Vin  (205)  Cicero  de  fin.  11 13,  41  'non  enim,  si  malum  est  dolor,  carere 
eo  malo  satis  est  ad  bene  vivendum.  hoc  dixerit  potius  Ennius  «nimium  .  . . 
mali».  nos  beatam  vitam  non  depulsione  mali  sed  adeptione  boni  iudice- 


202  sanguine  sanguen  vel  sanguen  sanguine  Accius  identidem  et 
Varro  a  Nonio  p.  22^  citati  204  senex  iniuria  mutatur  (dehile  ad- 
WfOdum  quod  Bibbeckius  proposuit  miser);  cf.  aequa  201  et  Propertius 
IV  4,  33  sq.  205  Nimium  boni  est  Ji.  €.  summum  bonum  (fortuna 

summa),  ne  quis  de  vituperatione  cogitet:  cf.  ad  Cic.  de  leg.  i  9,  2  7 
—  nimium  boni  est,  cui  nil  mali  est  Muretus  cui  nihil  est  (in  diem)  mali 


154  SCENICA 

IX 

HECVBA  AGAMEMNOm  (760) 

206  Vide  hwnc  meae  in  quem  lacrumae  guttatim  cadunt 

X 

HEGVBA  AGAMEMNONI  (826—880) 

207  Quae  tibi  in  concubio  verecunde  et  modice  morem  gerit 

XI 

HECVBA  AGAMEMNONI  (837) 

208  palm  et  crinibus 

xn 

209  luppiter  tibi  summe  tandem  male  re  gesta  gratulor. 

mus.'  Ex  Euripidis  Hecuba  versum  Ennii  expressum,  ubi  Hecuba  v.  627 
suam  QfiGiv  concludit  xffvog  oX^imtaxos  orco  v,at'  rjuaQ  tVY%a.vn  H7}Shv  xaxov, 
itaque  Ennii  cognomini  fabulae  addendum  Muretus  var.  lect.  v  13  intellexit. 
Similis  clausula  Bacch.  910  t6  Sh  v.at  rmaQ  otm  §iotog  svSaiiiav  f/axap/foj. 
PublUii  Syri  sentent.  430  Ribb.  'nimium  boni  est  in  morte  cui  nil  sit  mali.' 

IX  (206)  Nonius  p.  115,  33  'guttatim  .  .  .  Ennius  haecuba  «vide  hinc  m. 
inquam  lacrumae  (vel  lacrimae;  meae  Flor.  m.  pr.  Leid.)  g.  cadunt».' 
Euripides  760  OQas  vsv.qov  tovS'  ov  ■nataatd^co  SdyiQV; 

X  (207)  Nonius  p.  342,  23  'modicum  veteres  moderatum  et  commodum 
(commodo  vel  cum  modo  pauci)  dici  volunt ....  Ennius  Hecuba  (hae- 
cuba  vel  heccuba)  «quae  . .  concubio  (cubio  nonnulli)  .  . .  gerit».' 
XJberius  Euripides  826  nQog  aolai  TtXsvQoTg  %aig  i^ij  voiiii^stai  t)  cpoi§dg,  t^v 
HaXovGi.  KaedvSQav  ^Qvysg.  nov  tag  (fiXag  Sfjt'  svcpQOvag  Ssi^sig.,  avo;^,  t)  tobv 
sv  svvji  cpiXtdtcov  aanaaiidtcov  ^dQiv  tiv'  ^|«t  'natg  ^fi»j,  Ksivrjg  S'  iym:, 

XI  (208)  Cicero  orat.  45, 153  '  sine  vocalibus  saepe  brevitatis  causa  con- 
trahebant  ut  ita  dicerent  «multi  modis»  «et  vas  argenteis»  «palm  et  (pal- 
met  Abrinc.  palma  et  integri)  crinibus»  «tecti  fractis».'  Ex  Euripidis 
Hecuba837  v.al  %SQal  tial  xdfioriffi  OreUius  ad  Ciceronis  palm  et  crinibus 
adscripsit;  neque  dubitandum  videtur,  quin  Ennius,  quem  hanc  Qfjaiv  He- 
cubae  accuratius  expressisse  etiam  x  declarat,  hunc  quoque  locum  si  yioi 
ysvoLto  (f&oyyog  iv  §Qa%ioai  yial  ;jfp(Tt  'nal  yiofiaiai  y.al  TtoSmv  ^dasi  v.tX  (cf. 
Electr.  334)  in  suum  usum  converterit.  AUter  censet  Leo  quaest.  Plaut.  p.  299 ; 
cf.  Birtus  mus.  Rhen.  li  p.  248. 

Xn  (209)  Nonius  p.  116,  28  'gratulari  gratias  agere.  Ennius  Hecuba 
«luppiter  (iupiter) . . .  gratulor».'         Non  legitur  in  Graeca  tragoedia:  sed 


olim  RihbecJiius, postea  in  alia  deflectens;  in  diem  h.  e.  Kax^  W"9  ('^^*  '^*'^' 
^fiuQ  Troad.  392)  tantum  non  requiri  videtur  cum  sententia  tum  Graeci 
versus  exemplo;  Cicero  autem  omisit,  quod  ad  suam  sententiam  nihil 
conferebat  206  hunc  m.  in  quem  Scriverius:  hinc  m.  inquam 

207  Quae  tibi  in.-  cf.  306  Quam  tibi  ex  Cicero  jpro  Tullio  2,5  id 

ipsum  verecunde  modiceque  faciam 


i 


HECUBA  155 

xin 

HECUBA  POLYMESTORI  (1226) 

210  Amicus  certus  in  re  incerta  cernitur. 

XIV 

AGAMEMNO  POL  YMESTORJ  (1247) 

211  Set  numquam  scripsistis  qui  parentem  aut  hospitem 
Necasset  quo  quis  cruciatw  perbiteret. 


IPHIGENIA 

I 

AGAMEMNO  (1— S) 

213  Procede,  gradum  proferre  pedum, 

Nitere,  cessas,  o  fide 

Hecuba  quae  1258  dicit  ov  yccQ  us  ^aiQsiv  XQV  ^^  rL^oQoviiEvriv',  etiam  con- 
tinuo  re  gesta  lovi  illa  forma  gratias  agere  potuit. 

Xni  (210)  Cicero  Lael.  17,64  'quam  graves  quam  difficiles  plerisque 
videntur  calamitatum  societates :  ad  quas  non  est  facile  inventu  qui  descen- 
dat:  quamquam  Ennius  recte  «amicus  .  .  .  cernitur».'  Ita  Euripidea  lo- 

quitur  Hecuba  1226  iv  roTg  zayiolg  yccQ  aya&ol  aarpiataroL  (piloi,  Hartungus- 
que  Eurip.  restit.  i  p.  529  iure  Ennii  versum  Hecubae  adscribi  iussit. 

XIV  (211)  Nonius  p.  153,  28  ^pervitere  perire  .  .  .  Ennius  Hecuba  «set 
n.  scripsistis  q^iiis  .  .  .  necassat  qiios  quis  cruciatur  perbiteret».'  Haec  ad 

Euripidis  Hec.  1247  rd^'  ovv  na^'  v^ilv  Qadiov  ^svoyirovHV,  rnLiv  di  y'  aiaxQOV 
roi6iv"Ell7]aiv  rdd^Eredire  cumOsannoBothius  intellexit:  alii  falso  ad  803  sq. 
referri  voluenint. 

IPHIGENIA  Euripidis  Iphigeniam  Aulidensem  Ennium  secutum  esse 
et  imitatum  non  multa  sed  certa  exempla  docent;  quae  iam  Columna  recte 
taxavit;  alia  alii  addiderunt. 

I  (213)  Festus  p.  324,  28  Th.  'pedum  est  quidem  baculum  incurvum, 
quo  pastores  utuntur  ad  conprehendendas  oves  aut  capras,  a  pedibus.  cuius 
m.  (h.  e.  meminit)  etiam  Vergilius  in  bucolicis  (5,  88)  cum  ait  «at  tu  sume 
pedum».  sed  in  eo  versu  qui  est  in  iphigenig  Enni  «procede  . .  .  cessas»  id 
ipsum  iaculum  (baculum  Ursinus)  significari  cum  aitVerrius,  mirari  satis 
non  possum,  cum  sit  ordo  talis  et  per  eum  significatio  aperta  «gradum  pro- 


211  scripstis  Vossius  Intclligit  voficov  yQCKpaq  quas  dicit  Eu- 

ripidesv.  866  qni  Iimius:  qnis  212  Necasset  quo  Jwniws:  ne- 

cassat  quos         is  quo  Pontanus         cruciatu  lunius:  cruciatur 
213  sq.  Orationis  formam  qiiam  distinetione  indicavi  explicui  et  firmare 
studui in prooem.  1 88o p.i6  sq.         Procede  h.  c.  dofiojv  rCovde  TtccQov&Ev 
GtuyE;  cf.  Seneca  Troad.  705  huc  e  latebris  procede  tuis         214  senex 
add.  Bergkius 


156  SCENICA 

n 

AGAMEMNO  (6—8) 

215  Quid  noctis  videtur?  iu  altisono 

Caeli  clipeo  superat  temo 
217  Stellas  sublime  ag^tons  etiam  atque 

Etiam  noctis  iter 

m 

219  favent  faucibus  russis, 

Missis  cantu  plausuque  premunt 
Alas 

ferre  pedum  cessas  nitere».'  Schol.  Veron.  in  Verg.  ecl.  5,  88  p.  72  Keil. 

I  p.  12  Herrm.  'pedum  autem  est  baculum  recurvum,  quo  pastores  utuntur 
—  I  aut  adminiculum  pedum  sit,  ut  ait  Ennius  in  Ifigenia  «gradum . . .  cessas  o 

fide I  pastores  pedes  bovium  (o  vium  Keilius)  retrahere  soleant.' 

Euripides  1 — 3  AF.  ^Sl  TtQsa^v,  S6(i(ov  x&vds  ■na.QoiQsv  atslxs-  TIP.  ersixco.  xl 
Sh  xaivovQyslg,  'Aydyisybvov  avai, ;  AF.  nsvGsi.  TLP.  aitsvSa.  nam  ex  ipso  initio 
fabulae  illa  Ennii  expressa  sunt,  non  ex  v.  139  quod  cum  Scaligero  vulgo 
crediderunt;  vide  prooem.  1888/89  p.  13  sq. 

n  (215)  Varro  de  1.  L.  vii  73  «quid . . .  caeli  clipeo  temo  superat . .  agens 
. .  .  iter».  hic  multam  noctem  ostendere  volt  a  temonis  motu;  sed  temo  unde 
et  cur  dicatur  latet.  arbitror  antiquos  rusticos  primum  notasse  quaedam  in 
caelo  signa  quae  praeter  alia  erant  insignia  atque  ad  aliquem  usum  culturae 
et(et  add.Lachm.^tempusdesignandumconvenireanimadvertebantur.^^^eius 
signa  sunt  quod  has  septem  stellas  Graeci  ut  Homerus  vocat  afia^av  et  pro"- 
pinquum  eius  bootem  signum ;  nostri  eas  septeni  stellas  boves  et  temonem,  et 
prope  eas  axem.'  Idem  ibid.  v  19  'omnino  ego  magis  puto  a  chao  choum 
(chovum)  et  hinc  caelum,  quoniam  ut  dixi  hoc,  circum  supraque  quod  com- 
plexu  continet  terram,  cavum,  caelum.  itaque  dicit  Andromeda  Nocti  [112]  et 
Agamemno  «in  altisono  caeli  clipeo» ;  cavum  enim  clipeum ;  et  Ennius  item  ad 
cavationem  «caeli  ingentes  fomices»  (381).'        Festus  p.  504,  9  Th.  '(septen- 

triones)  |  septem  stellae  appe(Il) |  bus  iunctis,  quos  trio |  appellent, 

quod  iun |  quasi  terriones |  quod  id  astrum  Grae |  partem 

quandam |  Ennius  «superat |  et  physici  eum  su  — '  etc.  Cf.  Varro 

VII  75.  Apuleius  de  deo  Socr.  2  p.  6, 19  Goldb.  '  suspicientes  in  hoc  per- 
fectissimo  «mundi'»  ut  ait  Ennius  «clipeo»  miris  fulgoribus  variata  caela- 
mina.' 

in  (219)    Cicero  de  div.  ii  26,  57  'Democritus  optumis  verbis  causam 


215  sq.  Distinxi  post  videtur,  et  in  altisono  c.  clipeo  superat  temo 
in  tmum  coniunxi  (hoc  cum  Columnd)  eidemque  Agamemnoni  tribui  se- 
cum  deliberanti:  vulgo  videtur . .  clipeo  ?  temo  superat,  quorum  Jiaec  temo 
eqs.  seni  tribmmt  parum  probdbili  ratione;  vide  quae  disputavi  prooem. 
1 888/89  j?.  1 4  sg'.  217  temo  sublime  agitans  dicit  ut  sublime  volan- 

tes  nubes  Lucretius  vi  97         agitans  pro  agens  scripsi  (^prooem.  1880 
p.  13);  cf.ad  2gi  220  Missis  addidi  et  sententiam  explictii  (prooem. 


IPHIGENIA  157 

IV 

AGAMEMNO 

222  Quis  homo  te  exsuperavit  usquam  gentium  impudentia? 

MENELAUS 

Quis  autem  malitia  te? 

V 

AGAMEMNO 

224  Menelaus  me  obiurgat:  id  meis  rebus  regimen  rest*Yat. 

VI 

AGAMEMNO 

225  Ego  proiector  quod  tu  peecas,  tu  delinqms,  ego  arguor? 
Pro  malefactis  Helena  redeat,  virgo  pereat  innocens? 
Tua  reconcilietur  uxor,  mea  necetur  filia  [mea]? 

explicat  cur  ante  lucem  galli  canant .  .  .  qui  quidem  silentio  noctis,  ut  ait 
Ennius,  «favent  f.  russis  cantu  plausuque  (cantus  lausuque  Voss.  A  Vind. 
m.  pr.)  p.  alas».' 

IV  (222)  Cicero  Tusc.  disp.  iv  36,  77  'ira  vero,  quae  quamdiu  perturbat 
animum  dubitationem  insaniae  non  habet,  cuius  inpulsu  existit  etiam  inter 
fratres  tale  iurgium  «quis  homo . .  uniquam . . .  malitia  te».  nosti  quae  secuntur : 
alternis  enim  versibus  intorquentur  inter  fratres  gravissimae  contumeliae,  ut 
facile  appareat  Atrei  filios  esse.'  Fluxisse  ex  Agamemnonis  et  Menelai 
iurgio  in  Iphig.  Aulid.  317  sqq.  Dobraeus  animadvertit  advers.  ii  p.  373. 

V  (224)  Rufinianus  de  fig.  11  rhet.  Lat.  p.  41,  29  Halm.  ^  ccyccvdyitr]Gig  in- 
dignatio,  quae  fit  maxime  pronuntiatione.  Ennius  in  Iphigenia  «Menelaus  .  . 
restat».' 

VI  (225)  Rufinianus  de  fig.  37  rhet.  Lat.  p.  47, 18  Halm.  ^  avyy.giGtg  sive 
ccvTi^sGig  comparatio  rerum  atque  personarum  inter  se  contrariarum ,  ut 
«ego  . .  .  delinquas  . .  .  mea  negetur  filia  tnea».'  Ad  Iphigeniam,  ut  v  quod 
idem  Rufinianus  ex  Ennii  Iphigenia  citavit,  iam  Columna  adscripsit :  et  haec 
tria  fr.  iv  v  vi  quamvis  ex  iurgiis  Atridarum,  quae  sunt  apud  Euripidem  a 
V.  317  ad  411,  repetita  sint,  tamen  satis  libere  Ennius  expressisse  Graeci  poe- 
tae  sententias  videtur.  Conferri  possunt  maxime  329  Agam.  ri  8^  ae  t&yLcc  dsl 
cpvXdaGsiv;  ovyi  avcciaxvvtov  tods;  (cf.  327)  et  331  Ag.  tov  i^bv  oUslv  oIkov 
ovK  iciao^ai  (cf.  Androm.  581)  cum  Ennii  222.  224.  'malitiam'  Agamemnonis 


1 888/89  i>- 10  sqq.),  qua  mihi  noctls  silentium  depingi  videtur,  ut  sic  in- 
terpretata  oratio  sane  redire  ad  Euripid.  Ipliig.  Aul.  9  o^xovv  g^d^oyyog  y 
o^m  hqvi%(iiv  ovxs  %a\a66r\q  possit,  de  qiio  in  diversa  sententia  cogitavit 
BihhecJcius        222  usquam  deteriores  aliqu^t,  Bentleius:  umquam 

224  restitat  Bentleius  cpist.  ad  Millium  p.  43:  restat;  cf.  ad  2()i 

225  delinquis  Boh.Stephanusi  delinquas        Be  metri  forma  vide  ad  309 
226  arguor ?  Pro  BergJcius:  arguor  pro  malefactis ?  vulgdbatur  ante; 

cf.  Hermannus  ad  Eurip.  Iphig.  Aul.  385  227  mea  necetur  filia 

Cohtmna:  mea  nesretur  filia  mea 


158  SCENICA 

vn 

AOAMEMNO  (446—449) 

228  Plebes  in  hoc  regi  antistat  loco:  licet 
Lacrumare  plebi,  regi  honeste  non  licet. 

vm 

CL  TTAEMNESTRA 

230  Pos^quam  abs  te,  Agamemno,  ut  venirem,tetigit  aures  nuntius, 
Extemplo 

IX 

AGAMEMNO  (701.  708) 

232  TheZis  illi  mater 

(223)  pluribus  exponit  Menelaus  (cf.  349).  porro  384  dt  ^yd)  8iv,riv  Soi>  a&v 
xaxmr,  6  u.ri  GcpaXsig  et  396  rajia  S'  ovk  anoKtBvSi  'ym  tiitvcc  kov  tb  abv  nev 
sv  TtaQU  8iv.riv  ^etat  yiayiiatrig  s^vidog  tmcoqia  cett.  cum  Ennii  225 — 227. 
De  Ennii  oratione  in  vv.  225 — 227  contendi  possunt  etiam  ex  reconciliati 
Menelai  oratione  483  cs  \isv  etsvd^siv^  ta^La  d'  rjSscog  ^%siv^  %^vri6v.siv  ts  tovg 
60vg,  tovg  8'  i^iovg  OQ&v  (pdog  et  494  ti  8'  'EX^vrig  naQ&^vco  tfj  c^  it,4ta. 

YU  (228)  Hieronymus  epist.  60  (epitaph.  Nepotiani),  14  1. 1  p.  349  C.  D 
VaUars.  (cf.  C.  Buresch.  consolation.  hist.  p.  100 ;  Luebeck.  Hieron.  quos  noverit 
scriptores  p.  105  et  157)  'Naevius  poeta  (com.  106  R.)  «pati»  inquit  «necesse 
est  multa  mortales  mala».  unde  et  Niobem  quia  multimi  fleverit  in  lapidem 
.  .  commutatam  finxit  antiquitas  .  .  .  prudenterque  Ennius  «plebes»  ait  «in 
hoc  r.  antestat  .  . .  non  licet».'  Haec  ex  Eurip.  Iphig.  Aulid.  446  sqq.  i} 

SvGyivsia  8'  mg  \c%si  ti  %Qrj6inov.  v.al  yccQ  8ay.Qvaai  QaSicog  avtotg  1%« t,  aTtavtcc 
t'  siTtslv,  ta  8s  ysvvaio)  (pveiv  dvoX^a  tavta  expressa  esse  Columna  intellexit. 

Vin  (230)  Cicero  ad  Att.  xiii  47, 1  '  ^posteaquam  abs  te,  Agamemno,» 
non  «ut  venirem»  (nam  id  quoque  fecissem,  nisi  Torquatus  esset)  sed  ut 
scriberem  «tetigit  aures  nuntius,  extemplo»  instituta  (aures  ...  instituta 
om.  Med.)  omisi:  ea  quae  in  manibus  habebam  abieci,  quod  iusseras  edolavi.' 

Ex  tragoedia  siimpta  verba  et  quidem  Clytaemnestrae  esse  Agamem- 
nonem  appeUantis  olim  intellectum  est:  Iphig.  Aulid.  633  a>  6i§ag  i^ol  fif- 
yietov,  'Aya^i^ivcov  dva^,  ^'iiofifv,  icpst^atg  ovk  dmatovaai  ai&sv,  quae  sup- 
positicia  habentur,  Ladewigius  anal.  scen.  p.  15  contulit  Enniique  Iphigeniae 
verba  TuUiana  adscripsit.  Ab  Ennio  petitum  sed  fortasse  non  ex  eodem 
loco  etiam  edolavi;  cf.  inc.  xliv.  Aliquid  similitudinis  cum  Ennianis 

prae  se  ferunt  quae  ex  Varrone  affert  Nonius  p.  263, 5  '  quem  simulac  Romam 
venisse  mihi  attigit  aures  nuntius,  extemplo  meos  in  cumculum  contuH  pro- 
pere  pedes' :  in  quibus  quod  est  numerosi  non  fugit  doctos. 

IX  (232)  Varro  de  1.  L.  vii  87  'lymphata  dicta  a  lympha;  (lympha)  a 


228  antistat  Columna:  antestat  hoc  loco  quid  esset  declaravi 
prooem.  i88o  j?.  5  coll.  Cic.  in  CatU.  iv  10,  22  quamquam  est  uno  loco 
condicio  melior  extemae  victoriae  quam  domesticae,  quod  e/c,  versusque 
formam  viMicavi;  poterat  autem  esse  (ut  in  Graecis)  plebes  ut  hoc  .  . 
loco  230  Postquam  RibhecJcius:  posteaquam 


\ 
\ 


IPHIGENIA  159 

X 

AOAMEMNO  (737) 

233  Quae  nunc  abs  te  viduae  et  vastae  virgines  sunt 

XI 

CHORUS  MILITUM 

234  Otio  qui  nescit  uti 

Plus  negoti  habet  quam  cum  est  negotium  in  negotio. 
236  Nam  cui  quod  agat  institutumst  non  wllo  negotio 

Id  agit,  id  studet,  ibi  mentem  atque  animum  delectat  suum. 
238       Otioso  in  otio  animus  nescit  quid  velit. 

Hoc  idem  est:  em  neque  domi  nunc  nos  wec  militiae  sumus: 
240  Imus  buc,  hinc  illuc,  cum  illuc  ventum  est,  ire  illuc  ?ubet. 

Incerte  errat  animus,  praeter  propter  vitam  vivitur. 


nympha,  ut  quod  apud  Graecos  &ixig^  apud  Ennium  «.thetis  (telis  corr.  Tur- 
nebus)  illi  mater».'  Cf.  idem  rer.  rust.  iii  9, 19  'electis  maximis  gallinis, 
nec  continuo  his  quas  Melicas  appellant  falso,  quod  antiqui,  ut  Thetim 
Thelim  dicebant,  sic  Medicam  Melicam  vocabant.'  telis  in  specul.  Praenest. 
(ephem.  epigraph.  i  p.  14).  Ad  Iphigeniam  adscripsi,  quia  Clytaemnestrae 
de  genere  Achillis  sciscitanti  701  Agamemno  respondet  TlriXsvg-  6  Tl7\lsvg  8' 
^6%s  Nr]QE<ag  ■noQriv  et  708  Clytaemnestra  nirsus  quaerit  @hig  d'  hQSijisv  i) 
TfaTrjQ  'A^tXXicc; 

X  (233)  Servius  Danielin.  in  Aen.  i  52  p.  34, 14  Thil. '  sane  vasto  pro  de- 
solato  veteres  ponebant.  Ennius  Iphigenia  «quae  . . .  sunt».'  Rettuli  ad 
idem  colloquium  Agamemnonis  et  Clytaemnestrae  ex  quo  fr.  ix;  in  quo  collo- 
quio  736  sq.  haec  habentur  KA.  yiaXbv  tsKovaav  ra(id  y'  iy,8ovvaL  xiv.va.  AF. 
v,al  xdg  y'  iv  o'i!y,a  y.r]  (loyag  slvai,  ^iOQag.  Cf.  prooem.  1888/89  p.  9  sq. 

XI  (234)  Gellius  xix  10,5  ^quid  significaret  verbuni  praeter  propter  . . 
*^ibi  lulius  Celsinus  admonuit  in  tragoedia  quoque  Enni,  quae  Iphigenia 
inscripta  est,  id  ipsum  de  quo  quaerebatur  scriptum  esse  .  .  .  ^^statim  pro- 
ferri  Iphigeniam  Q.  Enni  iubet.  in  eius  tragoediae  choro  inscriptos  esse  hos 


233  Septenarium  in  fine  mancum  descripsi;  aUi  aliter  abs  te 

viduae  ut  in  culice  373  ego  Ditis  opacos  cogor  adire  lacus  viduos  a  lu- 
mine  Phoebi,  uhi  interiectionem  pro  praepositione  statuunt  non  recte, 
opinor  234  sqo[.  De  his  versihus  scrihendis  et  disponendis  egi  Herm. 
XV  p.  262  sqq.  236  non  ullo  negotio  Hermannusi  in  illis  negotium 
vel  in  illo  negotium  vel  in  illo  negotio  lihri;  nil  nisi  negotium  Hcrtzius; 
militi  negotium  BihhecJcius  nuper         237  id  alterum  add.  Rihheckius 

238  inotioiipsiMSzinitio  239  necoZimcojT.:  de  240  illuc. 
hinc  Par.  ire  illuc  Par.  ire  illinc  ceteri  lubet  Beroaldus:  iubet 

241  vitam  tdrohique  lihri;  su/nt  qui  vita  scrihi  iuheant 


160  SCENICA 

xn 

ACHTLIiES 

242  Astrologorum  signa  in  caelo  quid  /"it  observationis, 

Cum  capra  aut  nepa  aut  exoritur  nomen  aliquod  beluarum. 
244  Quod  est  ante  pedes  nemo  spectat^  caeli  scrutantur  plagas. 


versus  legimus  «otio  (234) . . .  vivitur  (241)».  *' . . .  petimus  igitur  dicas . . .  quid 
sit  ignotus  huiusce  versus  sensus  «incerte  . . .  vivitur»  (241).'  Militum  choro 
in  otio  torpescentium  quas  tribuit  sententias  Ennius  eas,  ut  Columua  intel- 
lexit,  ex  Achillis  oratione  sumpsit  quae  Iphig.  Aulid.  a  v.  804  exponitur :  ovk 
i^  isov  yccQ  ii.ivo\isv  EvQiTtov  %ilccg.  ol  ^sv  yccQ  T^iicbv  ovtsg  cc^vysg  yd^oav 
oiKOvg  iQT^aovg  iiiXmovxsg  iv&ciSs  &daaova'  in'  ayircclg,  ol  S'  ?%ovTfs  svvidccg 
Kccl  TtalSccg  .  .  .  rov^ov  ^sv  ovv  Siv,cciov  i^s  Xiysiv  ^QSmv  .  .  yfjv  yccQ  Xntcav  ^a,Q- 
aaXov  rjSs  Tlr^Xia  [lsvco  'itl  XsnraZg  raLaiS'  EvQiTtov  Ttvoaig,  MvQ^iSovag  1'a^cav ' 
ol  S'  asl  itQoa^si^svoi  Xiyova''  'A%iXXsv,  xl  iiivo^isv;  notov  %q6vov  %r'  iK(is- 
XQfjaai  xQrj  TtQog  'IXiov  axoXov ;  Squ  S'  s'l  xi  SQCcasig,  t)  a%ay'  ofiiaSs  axQaxov, 
xcc  x&v  'AxQsiS&v  ftTj  ^ivcov  \LsXXriaara.  Conf.  v.  1000  sq.  Itaque  hunc  chori 
cantum  eo  loco  posui,  quem  patefacta  origo  demonstrat  et  flagitat. 

Xn  (242)  Cicero  de  re  p.  1 18,  30  '«egi-egie  cordatus  homo  catus  Aelius 
Sextus»,  qui  egregie  cordatus  et  catus  fuit  et  ab  Ennio  (ann.  331)  dictus  est 
non  quod  ea  quaerebat  quae  numquam  inveniret,  sed  quod  ea  respondebat 


242  sg.  fit  scripsi  (prooem.  1 878  j9.  7) ;  orationis  forma  ea  est  ut  ah 
observationis  nomine  verhali  pendeat  astrologonun  signa,  ad  modum 
Plautinum  quae  misera  in  exspectatione  est  Epignomi  adventum  viri 
Stich.  283;  nunc  hic  eam  rem  volt,  scio,  mecum  adire  ad  pactionem 
aulul.  201 ;  ceterum  Jios  versus  multis  modis  mutatos  recte  traditos  neque 
idlam  recipere  emendationem  l.  c.  prohare  studui;  de  nomine  bel.  cf.  Cic. 
ad  fam.  vii  5,  3  huic  ego  neque  tribunatum  neque  praefecturam  neque 
uUius  beneficii  certum  nomen  peto,  et  quae  praeterea  l.  c.  attuli;  de- 
nique  verhi  exoritur  positum  notum  est  optimorum  usu  confirmari:  ne- 
que  hic  lupis  mos  nec  fuit  leonibus;  furome  caecos  an  rapit  vis  acrior 
Hor.  epod.  7,  11  et  13  243  Versus  fortasse  memor  fuit  Cicero  de 

nat.  deor.  iii  1 6,  40  singulas  stellas  numeras  deos  eosque  aut  beluarum 
nomine  appellas,  ut  capram,  ut  nepam,  ut  eqs.  De  nepa  Paulus  Festi 
p.  i6y,g  TJi.  nepa  Afrorum  lingua  sidus  quod  cancer  appellatur  etFes- 
tus  ipse;  Nonius  p.  1 45,  13  244  Cf.  Cic.  Tusc.  disp.  v  39, 1 1 4  cum 

alii  saepe  quod  ante  pedes  esset  non  viderent,  ille  in  infinitatem  omnem 
peregrinabatur,-  Ter.  afZ.386  istuc  est  sapere,  non  quod  ante  pedes  mo- 
dost  videre,  sed  etiam  illa  quae  futura  sunt  prospicere;ilfm.  jPeL  12,  7 
desinite  caeli  plagas  et  mundi  .  .  secreta  riraari:  satis  est  pro  pedibus 
aspicere  caeli  scrutantur  plagas;  cf.  Augiistin.  conf.  x  16,  25  in.; 

Patdinus  Nolanus  epist.  12,  5  p.  77,  15  J^.  Septenarius  adnectitur 

octonariis  ut  259.  260  ct  362 — 365 


IPHIGENIA  161 

xm 

IPHIGENIA 

245  Acherontem  o&ibo,  ubi  Mortis  thesauri  ofeiacent. 

Quibus  verbis  Ciceronis  de  Tusc.  disp.  i  48, 116  hanc  fabulam  locu- 
pletanint,  ea  vulgo  nec  recte  scripta  aut  probe  interpretata  esse  neque  vero 
uUam  huius  tragoediae  partem  continere,  satis  opinor  probavi  prooem. 
1879/80  p.  13  sq. 


quae  eos  qui  quaesissent  et  cura  et  negotio  solverent,  cuique  contra  Galli 
studia  disputanti  in  ore  semper  erat  ille  (Osannus,  illa  cod.)  de  Ifigenia 
AchUles  «astrologorum  .  .  .  sit  observationis  . . .  plagas».'  Idem  de  div. 

II  13,30  'Democritus  tamen  non  inscite  nugatur  ut  physicus,  quo  genere 
nihil  adrogantius:  «quod  .  .  .  plagas».'  Ad  Ter.  ad.  iii  3,  32  'istuc  est 

sapere,  non  quod  ante  pedes  modost  videre,  sed  etiam  illa  quae  futura 
sunt  prospicere'  Donatus  adnotavit '  quod  ante  pedes  modo  est  videre :  hoc 
sumpsit  poeta  de  illo  in  physicum  (in  syrum  vel  syrum  codd.  opt.)  per- 
vulgato  ancillae  dicto  «quod  ante  pedes  est  non  videt  (vident):  caeli 
scrutatur  (scrutantur)  plagas».'  Quae  quamquam  Enniani  Achillis  verba 
videntur  referre,  tamen  cavendum  est  ne  Achillis  vel  Achillae  nomen 
reponamus  pro  ancillae:  quo  de  dixi  prooem.  1888/89  p.  15  sq.  Idem 
dictum  ancillae  ad  Thaletem  in  puteum  cadentem  accommodatum  cum  Pla- 
to  refert  Theaet.  174  a  tum  alii  testes,  quos  praetereo.  Seneca  de  mort. 

Claud.  8  '  quid  in  cubiculo  suo  faciat  nescit:  et  iam  «caeli  scrutatur  plagas»  ? 
deus  fieri  vult?'  Cf.  VaiTO  Menipp.  233  B.  'oculis  caeli  rimari  plagas.' 

Achillis  sententiam  unde  duxerit  Ennius  non  videtur  afferri  posse  nisi 
cavillatio  Calchantis  et  vatum,  quae  est  apud  Euripidem  955  sqq.  mKQOvg 
Sh  itQoji^vrccg  x^Qvi.§cig  r'  ivccQ^stcci.  KccXj^ag  6  [iccvtig'  tig  Ss  fidvtig  ^at'  avriQ, 
og  dXiy'  ft:i?j'9'^,  tioXXcc  Sh  ipsvSf]  Xiysi  tvj^mv,  otccv  Sh  jx^  '^'"XV^  8i.oixEtccL;  quae 
si  secutus  est  Ennius  satis  libere  poetae  Graeci  sententiam  aemulatus  est. 

Xin  (245)  Festus  ex  apogr.  1.  xiv  p.  236,  8  Th.  *■  ob  praepositione  anti- 
quos  usos  esse  pro  ad  testis  est  Ennius  quom  ait  L.  xiiii  [ix]  . . .  et  in  Iphi- 
genia  «Acherontem  adibo  . . .  adiacent».'  Quae  Iphigeniae  verba  Her- 

mannus  ad  Euripidea  1375  v.cct&avEtv  (liv  (iol  (ftov  H.  Weilius  recte)  diSoyi- 
tai,  Columna  autem  ad  1503  ^avovaa  S'  ovk  avaivonai,  referenda  duxit: 
mihi  magis  valedicendi  vim  videntur  habere;  ut  ex  his  potius  1506  Xa^- 
naSovxog  a^iBQa  ^iog  ts  (piyyog,  StsQov  itSQOv  ala>pa  ■nal  (loiQav  oIki^- 
ao(isv,  ;Ka?p^  ftot,  tpiXov  cpccog  expressa  sint. 


245  obibo  et  obiacent,  quae  Festus  requirit,  restituit  iam  Aldina 
De  Mortis  thesauris  vel  Orci  thesauro  (Gell.  i  24,  2)  vid.  Dielsii 

fol.  Sibyll.  p.  46  et  C.  Diltheii prooem.  Gotting.  1878/79  p.  7 ;  dives  Or- 

cus  Tib.  m  3,  38;  Claudian.  rapt.  1,21 


Ennius  ed.  Vahlen.  11 


1(J2  SCENICA 

MEDEA  EXUL 
I 

NUTEIX  (1—8) 

246  Utinam  ne  in  nemore  Pelio  securibus 

Caesa  accedisset  abiegna  ad  terram  trabes, 
248  Neve  inde  navis  inchoandi  exordium 


MEDEA  EXUL  Ex  Euripidis  Medea  expressam  fabulam  Cicero  testa- 
tur  de  fin.  i  2,  4  '  iis  est  difficilius  satisfacere  qui  se  Latina  scripta  dicunt 
eontemnere:  in  quibus  hoc  primum  est  in  quo  admirer,  cur  in  gravissimis 
rebus  non  delectet  eos  sermo  patrius,  cum  iidem  fabellas  Latinas  ad  verbum  e 
Graecis  expressas  non  inviti  legant.  quis  enim  tam  inimicus  paene  nomini 
Romano  est,  qui  Ennii  Medeam  aut  Antiopam  Pacuvii  spernat  aut  reiiciat, 
quod  se  iisdem  Euripidis  fabulis  delectari  dicat.'  Medeam  exulem  aliquo- 
ties  Nonius,  semel  Probus  appellavit.  Cicero  et  Varro  non  videntur  nisi 
unam  Medeam  Ennii  habuisse  cognitam. 

I  (246)  Rhet.  adHerenn.  ii  22,  34  'hic  id  quod  extremum  dictum  est 
satis  fuit  exponere,  ne  Ennium  et  ceteros  poetas  imitemur  quibus  hoc  modo 
loqui  concessum  est  <iutinam  ne  (246) . .  Pelio  seeuribus  caesae  accidissent  ( a  c  - 
cedissent  vel  cecidissent  nonnuUi)  abiegnae  (ad  igne  Herb.  abign§ 
Par.  P  m.  pr.)  ad  t.  .  .  .  navis  (248)  inchoandi  (Bamb.  naves  inchoandas 
Herb.Par.P  navis  inchoandae  vel  inchoanda  vel  inchoans  plerique) 
e.  coepisset  (cep.  pauci) . . .  A.  (250)  qui  (qua  Par.  P  Bern.  cum  expletis)  A.  in 
eademlecti  (delecti  om.  in  ea  expleti)  viri  vecti  -petehant pellem  i.  arietis 
(qua  vecti  argivi  delecti  viri  petebant  p.  i.  arietis  unus  Corb.) .  . . 
nam  (253)  n.  era  errans  mea  domo  (era  et  domo  om.  Herb.  Parr.  P  m.  pr.,  IT) 
e/f erref  pedem  ( m e d e a  egro  amore  saucia  m.  alt.  add.  Par.  P)».  nam  hic 


247  Ambiguum  est,  utrum  plurali  numero  JEnnius  caesae  accidis- 
sent  abiegnae  trabes  an  singulari  caesa  accidisset  abiegna  trabes  scrip- 
serit:  illud  potior  pars  testium,  hoc  u/nus  Varro,  et  qui  a  Varrone  pendet 
Priscianus:  et  est  hoc  canvenientius  Euripidi  4  ntGuv  tfiTj&eraa  TcevTir}: 
tamen  Varro  ipse  qmd  voluerit  dubitatio  oritur  ex  verbis  248  navis 
incboandi  exordium  cepisset  vel  coepisset  quod  exstat  apud  Ciceronem  de 
fato  et  in  Bamb.  ad  Herenn.  olim  Manutius,  postea  probavit  C.  F.  W. 
Muellerus  philol.  xiii  p.  syi  et  Hertzius  vind.  Gell.  alt.  jp.  58  sq.,  nuper 
cum  Fr.  Marxius  ad  Herenn.  tum  Fr.  Leo  quaest.  Flaut.  p.  32-j,  quorum 
ille  cepisset,  hic  maluit  incipiendi  vi  ter  repetita  coepisset.  Dicendi  genus 
quo  genere  dicitur  inchosindi  exordimn  et  exordium  coepit  late  patuit;  cf. 
Ter.  Andr.  709  immo  etiam  narrationis  incipit  mi  initium;  Liv.  xxxix 
23,5  incboata  initia  a  Philippo  sunt;  et  quae  collegi  pauca  sane  in  disp. 
de  Taciti  dial.  in  comment.  Mom^nsen.  p.  664  sq.;  Heraeus  spicil.  Val. 
Max.  (FlecJceis.  ann.  suppl.  xix)  p.  590  sq.;  prooem.  1 894/95  p.  1 9  sq. 


MEDEA  EXUL  163'' 

Coepisset,  quae  nunc  nominatur  nomine 
250  Argo,  quia  Argivi  in  ea  delecti  viri 

Vecti  petebant  pellem  inauratam  arietis 
Colchis  imperio  regis  Peliae  per  dolum. 

satis  erat  dicere,  si  id  modo  quod  satis  esset  curarent  poetae,  «utinam  ne  era 
(253)  errans  mea  domo  effen-et  pedem  Medea (Medeas)  animo  (om.  plerique 
homo  Herb.  homodo  Par.  P)  aegro  amores  revo  (amore  om.  saevo  Bern. 
cum  expletis)  saucia  (Par.  11  nihil  nisi  Medea)».'  Priscianus  de  metris 
Terent.  2, 14  G.  L.  K.  iii  p.  423,  36  '  nec  solum  comici  huiuscemodi  sunt  usi 
iambis  sed  etiam  tragici  vetustissimi  ut  Ennius  in  Medea  «utinmn  ne  (246) . . 
Pelio  securihus  caesae  cecidissent  abiegnae  ad  t. .  . .  navis  (248)  inchoanda  e. 
cepisset  (coep.  Parr.  R  et  e  corr.  A) .  . .  A.  (250)  qua  vecti  A.  dilecti  viri  pete- 
bant  illam  pellem  . . .  efferret  pedem  (253)».'  ■  Cicero  de  fato  15,34  'nec 
Hecubam  causam  interitus  fuisse  Troianis  quod  Alexandrum  genuerit,  nec 
Tyndareum  Agamemnoni  quod  Clytaemnestram  . . .  ^^  ex  hoc  genere  illud 
est  Enni  «utinam  ne  (246) .  .  Pelio  securibus  caesae  accedissent  (accidissent 
Voss.  B  m.  pr.  cecidissent  corr.  Voss.  AB)  abiegnae  ad  t.  trabes».  licuit 
vel  altius,  utinam  ne  in  Pelio  nata  uUa  umquam  esset  arbor;  etiam  supra, 
utinam  ne  esset  mons  ullus  Pelius.  similiterque  superiora  repetentem  re- 
gredi  infinite  licet:  «neve  (248) . .  inchoandi  e.  coepisset  (ce-p.  Voss.B)».  quor- 
sum  haec  praeterita  ?  quia  sequitur  illud  «nam  (253)  .  . .  haec  ferret  (ecfer- 
ret  coiT.  in  optimis)  . . .  amore  saevo  saucia  (254)»,  non  ut  eae  res  causam 
adferrent  amoris.'  Lactantius  in  Stat.  Theb.  v  336  'Pelias  pinus:  Argo  na- 
vem  dicit,  quae  in  Pelio  monte  Thessaliae  fabricata  est.  Cicero  «utinam  in 
nemore  pelion  caesae  securibus  ad  terram  cecidissent  abiegnae  trabes».' 
Cicero  pro  Caelio  8,  18  'quo  loco  possum  dicere  id  quod  . .  M.  Crassus  . .  . 
paulo  ante  dixit  «utinam  ne  . .  Pelio  (peleo  Par.)»  (246).  ac  longius  quidem 
mihi  contexere  hoc  carmen  liceret:  «nam  n.  era  (Par.  eram  Erf.  Gembl.) 
errans»  (253)  hanc  molestiam  nobis  exhiberet  «Medea  animo  (mede  animo 
Par.)  aegro  (aegra  Harl.  Salisb.)  amore  saevo  saucia»  (254).'  Idem  de 

inv.  1 49,  91  'remotum  est  quod  ultra  quam  satis  est  repetitur  .  .  .  huiusmodi 
est  illa  quoque  conquestio  «utinam  ne  . .  Pelio  securibus  caesae  accedissent 
(.  .ccidisset  Sang. ;  corr.  accidissent  vel  cecidissent  vel  ccidissent) 
ad  (abiegna  adPar.  e  corr.)  t.  trabes».  longius  enim  repetita  est  quam  res 
postulabat.'  Idem  de  nat.  deor.  in  30,  75  'utinam  igitur,  ut  illa  anus 

optat  «ne  . .  Pelio securibus  caese  accidissent  (cecidissent  corr.  Voss.  B)  ab- 
igne  (abiegne  corr.  Voss.  B)  ad  t.  trabes»,  sic  istam  calliditatem  homini- 
bus  di  ne  dedissent.'  Varro  de  1.  L.  vii  33  'sic  dictum  a  quibusdam, 

ut  una  canes,  una  «trabes  remis  rostrata  per  altum»  (ann.  616).  Ennius  «ut 
in  amne  .  .polio  securibus  cesa  saccidisset  abiegna  ad  t.  trabes».  cuius  verbi 


250  Veram  scripturam  quae  servata  estin  Tusc.  disp.  et  quam  Hal- 
mius  (anal.  Tull.  ip.  1 6)  constihoit  quia  Argivi  in  ea  delecti  viri  Vecti 
petebant  pellem  manifestum  est  a  quihus  principiis  orsi  liberius  muta- 
tum  iverint  qua  (^pro  quia)  vecti  Argivi  delecti  viri,  deinde  ne  mancus 
esset  versus  alter  Petebant  illam  pellem 

11* 


164  SCENICA 

253  Nam  numquam  era  errans  mea  domo  efiferret  pedem 
Medea  animo  aegro  amore  saevo  saucia. 

singularis  casus  rectus  correptus  ac  facta  trabs.'  Priscianus  vii  p.  320, 

16  H.  S'etustissimi  tamen  etiam  trabes  pro  trabs  proferebant.  Ennius  in 
Medea  mtinam  ne . .  Pelio  securibus  eaesa  (cessa)  accedisset  in  terram  ab- 
iegna  trabes».'  Cicero  topic.  16,  61  'hoc  igitur  sine  quo  non  fit  ab  eo  in 
quo  certe  fit  diligenter  est  separandum.  illud  enim  est  tamqnam  ^utinam  ne 
. .  Pelio'»  (246).  nisi  enim  ^accidissent  (cecidissent)  ahiegnae  ad  t.  trabes» 
(247),  Argo  illa  facta  non  esset,  nec  tamen  fuit  in  his  trabibus  efficiendi 
vis  necessaria.'  Quintilianus  v  10,  84  'recte  autem  monemur  causas  non 
utique  ab  ultimo  esse  repetendas,  ut  Medea  (media)  ^utinam  tie . .  Pelio:» 
(246),  quasi  vero  id  eam  fecerit  miseram  aut  nocentem,  quod  Ulic  ceciderint 
mhiegnae  ad  t.  trabes»  (247).'  Donatus  in  Ter.  Phorm.  i  3,  5  '  quod  utinam 
ne  Ph. :  vetus  elocutio  utinam  (ne),  ut  Ennius  in  Medea  ^utinam  ne .  .  Pelio 
unquam  secte  cecidissent  (cec.  caesae  unus  Vat.)  ad  t.  trabes».'  lulius 

Victor  12  rhet.  Lat.  p.  415,  33  Halm.  'vitiosum  genus  argumentationis  .  .  . 
aut  ut  remotum,  quod  ulterius  quam  satis  est  petitur,  ut:  si  in  n.  Pelio 
non  cecidissent  trabes,  hoc  scelus  factum  non  esset.'  Cicero  de  fin.  i 

2, 4  '  quis  enim  tam  inimicus  paene  nomini  Romano  est,  qui  Ennii  Medeam 
aut  Antiopam  Pacuvii  spernat  aut  reiiciat,  quod  se  iisdem  Euripidis  fabu- 
lis  delectari  dicat  .  .  .  ^  .  .  an  ^utinam  ne  in  nemore»  (246)  nihilo  minus 
legimus  quam  hoc  idem  Graecum  .  .  .'  Hieronymus  epist.  127  (Marcellae 
viduae  epitaph.),  5  1. 1  p.  948C  Vallars.  'hanc  multos  post  annos  imitata  est 
Sophronia  et  aliae,  quibus  rectissime  illud  Ennianum  aptari  potest  <(.uti- 
nam  ne  . .  Pelio»  (246).'  Cieero  Tusc.  disp.  i  20,  45  'etenim  si  nunc  ali- 

quid  adsequi  se  putant,  qui  ostium  Ponti  viderunt  et  eas  angustias  per 
quas  penetravit  ea  quae  est  nominata  «Argo  quia  A.  in  ea  dilecti  (delecti 
Brux.)  V.  vecti  petebant  pellem  i.  arietis»  (250.  251).'  Orosius  hist.  1 12, 10 
'nolo  meminisse  Medeae  mmore  saevo  (amores  vel  mores  aevo  non- 
nulli)  sauciae»  (254)  et  pignorum  parvulorum  caede  gaudentis.'  Phaedrus 
rv  7,  6  suo  more  Medeae  fabulam  memor  fortasse  in  paucis  Ennii  exponit. 
Euripidis  versus  quos  Ennius  Latiue  reddidithi  sunt:  1  TP.  Ei!&'  acpsX' 
AQyovg  /xt)  SLaTtTcca&ai  ayicicpog  KoXioav  ig  alav  nvaviag  2vinrXriYdSag,  ftTjd' 
iv  vaTiaiGi  JJrikiov  Ttsastv  noxs  T(iri&£l6a  TtsvKr]  (iriS'  iQSTii&aaL  x^Q^S  &vSQcbv 
ScQiazcov,  01  t6  nccY^Qvaov  SiQog  JJsXia  (iSTiiX&ov.  ov  yccQ  av  SsaTioiv'  i^i] 
MijSsia  nvQyovg  yfjg  SnXsva'  'loaXyiiag  ^qcoti  &vfibv  iKTtXaysla'  'Idaovog.  A 
quibus  Ennius  cum  in  aliis  tum  in  ordine  rerum  discessit,  quem  Euripides 


253  efiferret  h.  e.  extulisset  ut  infra  279;  quod  gentis  Ter.  adelph. 
106  nam  si  esset  unde  id  fieret  faceremus  254  era  mea  |  Medea 

plane  ut  Eurip.  7  Ssanoiv'  iiii)  j  MiQdsta:  et  saepe  solent  veteres,  Graeci 
inprimis,  etiam  ultra  necessitatem,  addere  nomina  et  principio  versus  ad- 
dere,  vel^ut  Hippol.  53.  582  Troad.  862  al.  de  quo  genere,  non  semper 
recte  aestimato  a  doctis,  quaedam  disputavi  pi-ooem.  1885/86  ^.10 
Medea  animo  aegro.-  de  elisione  Lachmannus  ad  Lucr.  m  374  p.  162 

aegra  alii  cum  lihis  deteriorihus 


MEDEA  EXUL  165 

n 

PAEDAGOGVS  (49—51) 

255  Antiqua  erilis  fida  custos  corporis, 

Quid  sic  te  extra  aedis  exawimata  eliminas? 

m 

NUTEIX  (57.  58) 

257  Cupido  cepit  miseram  nunc  me  proloqui 
Caelo  atque  terrae  Medeai  miserias. 

IV 

MEDEA  (214—218) 

259  Quae  Corinthum  arcem  altam  habetis  matronae  opulentae 

optimates, 
Multi  suam  rem  bene  gessere  et  publicam  patria  procul, 
261  Multi  qui  domi  aetatem  agerent  propterea  sunt  improbati. 

artificiosius  instituit:  qua  de  re  'Tno&iGig  Mri6siccg  haec  habet  iTtaivsltai  de 
7]  sis^oXri  dicc  xb  %aQ'7]riy.wg  ayav  ^%£i.v  xal  ij  iTts^SQyaaia-  ftTjd'  iv  vdnaiGi 
Y,al  To;  ^l^s'  OTCSQ  ayvoT^eag  Ti^a^Ldag  tm  vetiQa)  qpTjfft  TtQmto)  KS^Qtic&ai,  wg 
"OnriQog[Odi.y  26iy 

II  (255)  Nonius  p.  39,  3  '  eliminare  extra  limen  eicere  .  . .  Ennius  Me- 
dea  (metea)  exule  «antiqua  erilis  . .  coi-poris  (poris  vel  foris)  q.  sit  extra  a. 
examinata  elimina».'  Idem  p.  292, 17  'eliminare  est  exire.  Ennius  Me- 

dea  exule  «antiqua  edilis  (aedilis) .  .  .  sit  extra  a.  examinata  eliminat>>.^ 

Euripid.  49  TCalaibv  ol^cov  yitf]fia  dsGitoivrig  iiifig^  ti  TtQog  itvlaiGi  tiqvS' 
ayova'  iQrniiav  f6tr\Y.ag,  avtrj  Q'QS0{iivri  Gavtjj  xaxa; 

ni  (257)  Cicero  Tusc.  disp.  iii  26,  63  'sunt  autem  alii,  quos  in  luctu 
cum  ipsa  solitudine  loqui  saepe  delectat,  ut  illa  apud  Ennium  nutrix  «cu- 
pido  . . .  Medeae  miserias'».'  Euripid.  57  tiisQog  ft'  vTtfjX&s  y\i  ts  novQav^ 
Xii,ai  iLoXovGri  dsvQO  Ssanoivrig  (vel  Mi^dsiag)  tvxc^g. 

IV  (259)  Cicero  ad  fam.  vii  6, 1  '  desideria  urbis  et  urbanitatis  depone 
et  quo  consilio  profectus  es  id  assiduitate  et  virtute  consequere.  hoc  tibi 
tam  ignoscemus  nos  amici,  quam  ignoverunt  Medeae,  «quae  Corinthum  a.  a. 
habebant  m.  o.  optimates»,  quibus  illa  manibus  gypsatissimis  persuasit,  ne 
sibi  vitio  illae  verterent,  quod  abesset  a  patria:  nam  «multi . .  .  improbati» 
(260  sq.);  quo  in  numero  tu  certe  fuisses, nisi  te  extrusissemus.  ^. . .  tu  qui  cete- 
ris  cavere  didicisti  (ad  Trebatium  scribit),  in  Britannia  ne  ab  essedariis  deci- 
piaris  caveto,  et  quoniam  Medeam  coepi  agere,  illud  semper  memento  «qui 
ipse  sibi  sapiens  prodesse  non  quit  nequiquam  sapit»  (273).'         Hunc  ex- 


256  sic  te  olim  carr.:  sit         exanimata  oZim  corr. :  examinata 
eliminas  Mercerus         258  Medeai  Turnebus:  Medeae          259 — 261 
Metra  recuperavit  octonariis  mixtum  septenarium  restituens  Bentleius 
ad  Davis.  Tusc.  disp.  edit.  p.  26.  Cf.  ad  244  261  quod  domi  Wesen- 

hergius;  malim  quia 


Igg  SCENICA 

V 

MEDEA  (250.  251) 

262  nam  ter  sub  armis  malim  vitam  cernere, 

Quam  semel  modo  parere. 

VI 

CREON  (352—354) 

264  Si  te  secundo  lumine  hic  offendero, 
Moriere, 

tremum  versum  quoniam  testimonio  constat  Ennianum  esse,  quid  de  reli- 
quis  iudicandum  sit  in  promptu  est:  sed  esse  versus  Ennianos  deMedea  nemo 
intellexit  ante  A.  Politianum  (misceUan.  c.  27),  qui  collatis  Euripideis  214  sqq. 
versus  agnovit,  sed  non  restituit.  Enniana  Medea  quid  agat,  cum  Corin- 
thiis  matronis  appellatis  illa  exponere  incipiat  'multi  suam  rem'  cet.  260  sq., 
Cicero  subindicat  verbis  'ne  sibi  vitio  illae  verterent  quod  abesset  a  pa- 
tria ' :  in  quibus  tamen  quae  inest  sententia  num  ante  eos  versus  duos 
locum  an  post  eos  habuerit,  quoniam  'nam'  Ciceronis  est,  non  Ennii,  ad- 
dubitare  licet.  Sed  consilium  ipsum  quod  apud  Ennium  exsequitur  Medea, 
consentaneum  illud  quidem  Ciceronis  consilio  quo  his  versibus  utitur,  lon- 
gius  discedit  a  mente  Medeae  Euripideae,  quae  ita  loquitur  KoqIvQ^iul  yv- 
val^Ksg,  i^iiX&ov  Soiiav,  firj  jxoi  rt  fi^iKprjed'''  oida  yccQ  TtoXXovg  Pqot&v  as(ivovg 
yBY&rag,  tovg  ^hv  ojifidtcov  ano,  tovg  8'  iv  &VQcci0ig'  ol  8'  acp'  rjOvxov  noSog 
SvaiiXsiav  i%trj6avto  %ai  Qa&v^iav.  De  quo  dissensu  post  Muretum  var.  lect. 
VIII 17  et  Victorium  var.  lect.  xx  13  Elmsleius  ad  Euripidis  verba  dixit;  nu- 
per  etiam  Tyrrellius  Hermathen.  v  (1885)  p.  21  sqq. 

V  (262)  Varro  de  1.  L.  vi  81  'ab  eodem  (cerno)  est  quod  ait  Medea  «ter 
(er  in  ras.  Flor.)  . . .  multa  cernere  .  . .  parere»,  quod,  ut  decernunt  de  vita 
eo  tempore,  multorum  videtur  vitae  finis.'  Nonius  p.  261, 18  'cemere 

rursum  dimicare  vel  contendere  . .  .  Ennius  in  Medea  exule  «nam  te  . . .  vitam 
cernere».'  Idem  p.  261,  7  'cernere  amittere.  Varro  gerontodidascalo 

(189  B.)  «non  vides  apud  (Ennium  add.  Aldina)  esse  scriptum:  ter  .  .  .  vi- 
tam  cernere  .  .  .  parere?».'  Accurate  ex  Euripide  expressa  250  tag  tQlg 

av  TtaQ'  aOTiiSa  atfivai  &sXoi^'  av  ^&XXov  ?}  ts^tislv  ana^. 

VI  (264)  Cicero  pro  Rabirio  Post.  11,  29  'nemo  nostrum  ignorat,  etiam 
si  experti  non  sumus,  consuetudinem  regiam.  regum  autem  sunt  haec  im- 
peria  «  animadvei'te  ac  dicto  pare»  (trag.  inc.  156  R.)  et  «praeter  rogitatum 
si  pie»  (ibid.  158)  et  illae  minae  «si .  .  .  hoc  offendero  moriere»,  quae  non  ut 
delectemur  solum  legere  et  spectare  debemus,  sed  ut  cavere  etiam  et  fugere 
discamus.'  Idem  ad  Att.  vii  26, 1  '  omnia  erant  facta  hoc  biduo  laetiora: 

itaque  fuga  quae  parabatur  repressa  est ;  Caesaris  interdicta  «si . . .  hic  offen- 
dero»  respuuntur.'  Ad  Ennii  Medeam  versum  rettulit  Scaliger  coniect.  in 
Varr.  de  1.  L.  p.  110  nec  potest  dubitari :  ita  e  Graecis  conversus  est  (352) :  si'  a' 
7]  'TCLovaa  Xa^Ttag  oipstai  &sov  Kal  nalSag  ivtbg  tipSs  tSQ^ovtov  x^ovog.,  &avsl. 
Sed  idem  etiam  illa  'animadverte'  et  'praeter  rogitatum'  ad  eandem  fabulam 
scenamque  refert,  quorum  vix  similia  sunt  e  Graecis  quae  attulit  exempla. 


262  vitam  cemere;  cf.ann.  196  vitam  cernamus  utrique 


MEDEA  EXUL  167 

vn 

MEDEA  (365—375) 

266  Nequaquam  istuc  istac  ibit:  magna  inest  certatio. 
Nam  ut  ego  ilK  supplicarem  tanta  blandiloquentia, 

268  Ni  ob  rem? 

269  Qui  volt  esse  quod  volt,  ita  dat  se  res,  ut  operam  dabit. 
Ille  traversa  mente  mi  hodie  tradidit  repagula, 

Quibus  ego  iram  omnem  recludam  atque  illi  pemiciem  dabo, 
Mihi  maerores,  illi  luctum,  exitium  illi,  exilium  mihi. 

Vn  (266)  Cicero  de  nat.  deor.  m  25,  65  '  Balbus  interpellare  te  inquit 
Cotta  nolo  sed  sumemus  tempus  aliud ;  efficiam  profecto  ut  fateare.  sed  «ne- 
quaquam  (266)  istuc  istac  ibit  (ista  +  ibit  eras.  c  Voss.  B  istaibit  Voss.  A 
Vind.  sed  hic  in  mg.  m.  alt.  i  s  t + a  e  c  eras.  h) . . .  illis .  .  hlandi  loquenti  aniobem 
(aniobe  Voss..B)»(multainterceptaesse,  et  quidempost  sed,  non  ante  sed, 
manifestum  est  et  iam  in  codicibus  optimis  in  margine  adnotatum).  ^®-^^  pa- 
rumne  ratiocinari  videtur  et  sibi  ipsa  nefariam  pestem  machinari?  illud  vero 
quam  callida  ratione  «qui  volt  quod  volt  (vult  bis  Voss.  B)  .  .  .  dabit»  (269). 
qui  est  versus  omnium  seminator  malorum.  «ille  (270) .  .  mihi .  .  .  pemiciem 
(271;  ante  corr.  permiiem  Voss.  A  Vind.  et  ita  vel  permitem  Voss.  B, 
quae  videntur  ad  formam  permiciem  vel  permitiem  redire) .  .merores  . . 
ea;iYMm(exitium  corr.  Vind.  Voss. B) .  .  mihi».hanc  videlicet  rationem,  quam 
vos  divino  beneficio  homini  solum  tributam  dicitis,  bestiae  non  habent.  ^^ 
videsne  igitur,  quanto  munere  deorum  simus  adfecti?  atque  eadem  Medea 
patrem  patriamque  fugiens  «postquam  pater  adpropinquat  iamque  paene 
ut  conprehendatur  parat,  pueram  interea  obtruncat  membraque  articulatim 
dividit  perque  agros  passim  dispergit  corpus :  id  ea  gratia  ut  dum  nati  dissi- 
patos  artus  captaret  parens,  ipsa  interea  eflFugeret,  illum  ut  maeror  tardaret 
sequi,  sibi  salutem  ut  familiari  pareret  parricidio»  (trag.  inc.  xcm  R.).  huic  ut 
scelus  sic  ne  ratio  quidem  defuit.'  Versus  266 — 272  exMedea  promptos 
Cicero  ipse  indicavit:  similemque  sententian^m  tenorem  Medeae  Euripides 
tribuit  a  v.  364  ■nav.cbq  Tt^nQccv,rai  Ttavrccxji '  tig  ocvtsqh;  ccXX'  o^ti  rccvtrj  tcevtcc, 
ftrj  dov.£iti  Ttco.  Itt'  Et<y'  ccy&veg  tolg  vscoGtl  vv^cpioig  v.ccl  tolai  KriSsvoa6iv  ov 
aniKQol  Ttovoi.  doKslg  yccQ  av  ^s  t6v8s  &0}7tsvGcci  nots,  si  jxjj  ti  v,SQSccivov6civ 
^  ts%v(Oiiivriv;  ovS'  av  TtQOGsiTtov  ovS'  av  rjipccnriv  ^SQotv.  6  S'  slg  toaovtov 
(icoQiag  acpitisto,  mat'  i^ov  avta  ra/x'  ^Xslv  ^ovXsvnata  yfjg  iii§al6vti,  f^vS' 


267  illi  Ribheckius,  ut  est  in  Graecis  368  x6v8s:  illis  268  Ni 

ob  rem  scrijjsi  (pro  niobem)  accommodate  ad  Graeca  369  sl  (iiq  rt  ksq- 
dalvovGav,  non  minus  ad  usum  Latinum,  quo  usu  vel  Terentius  scribit 
Phorm.  526  Non  pudet  vanitatis?  ||  Minume,  dum  ob  rem.  Haec  propo- 
sui  totamque  horum  versuum  rationem  dedita  opera  explicui  in  prooem. 
1877;  similem,  non  comparem  scntentiam  a.  1879  CRev.  de  philoV  ni 
2J.8o)  attulit  L.  Havetus       269  esse  ex  deterioribus paucis  add.Davisius 


168  SCENICA 

vm 

MEDEA 

273  Qui  ipse  sibi  sapiens  prodesse  non  quit,  nequiquam  sapit. 

IX 

liEDEA  (476—482) 

274  Non  commemoro  quod  draconis  saevi  sopivt  impetum, 
Non  quod  domwi  vim  tauTonm  et  segetis  armatae  manus. 


acpfiytsv  rjfi^Qav  iitlvai  ii\iv7]  tQsZg  r&v  iyL&v  i%&Q&v  vfnqovg  ^Tjffc»,  "nariQU 
rs  'iial  KOQTiv  "^toGiv  r'  ifiov.  Cf.  398  TtfKQOvg  S'  iym  6cpiv  xai  XvyQOvg  d^i^eco 
yajxovg,  TtiyiQbv  Ss  %TiSog  xal  qpvyag  ifiag  x^ovog.  Et  universe  Ennianorum 
versuum  origo  Euripidea  nec  Osannum  fugit  (anal.  crit.  1816  p.  117  sqq.) 
neque  Elmsleium  ad  Eurip.  Medeam  359.  365.  Qua  parte  in  singuKs  Enniana 
ratio  ab  Euripidea  discesserit,  1.  i.  c.  exposui.  V.  269,  qui  nullum  sui  sitnilem 
habet  in  Graecis^  tamen,  ut  egregie  quadrat  in  hanc  Medeae  deliberationem, 
ita  dubitari  non  potest  quin  a  Cicerone  ex  eodem  loco  quo  reliqui  petitus 
sit.  Quos  vero  versus  Cicero  26,  67  de  eadem  quidem  Medea  sed  alia  occa- 
sioneelatos(patrem  patriamque  fugiensinquit)aflFert,  de  quibus  saepe 
falso  iudicatum  est,  eos  apparet  ab  Ennii  Medea  alienos  esse. 

Vni  (273)  Cicero  ad  fam.  vn  6, 2  supra  ad  iv  adscr.  Idem  de  off.  m 
15,  62  'haec  igitur  est  illa  pemicies,  quod  aHos  bonos,  alios  sapientes  exis- 
timant.  ex  quo  Ennius  «nequiquam  sapere  sapientem,  qui  ipse  sibi  prodesse 
non  quiret».  vere  id  quidem,  si  quid  esset  prodesse  mihi  cum  Ennio  con- 
veniret.'  Similis  versus  in  Euripidis  Medea  non  exstat,  sed  exstat  similis 
sententiae  versus  Euripideus  aSienorog  quem  idem  Cicero  affert  cum  scribit 
ad  fam.  xiii  15,2  'itaque  ab  Homeri  magniloquentia  confero  me  ad  vera  prae- 
cepta  EvQLTtiSov  €(ii6&  eotpier^^v,  oerig  ov^  avrc5  6oq)6g'»,  quem  versum  senex 
Precilius  laudat  egregie  et  ait  posse  eundem  et  Sfta  TtQoeea  xai  6ni66oo  vi- 
dere  et  tamen  nihilo  minus  aisv  aQt6rsvEiv  yial  vnsiQoxov  l^^svat  aXXcav.^ 
A  quo  versu,  de  quo  vide  Nauckium  trag.  fragm.  905  ii,  si  suum  Ennius  con- 
vertit,  non  inepte  suam  alienis  Medeam  locupletavit:  nam  condigna  est 
Medea  sententia  et  optime  locum  obtinebat  in  ea  qi^6sl  ex  qua  w.  266 — 272 
petiti  sunt;  velut  apud  Euripidem  a  v.  400  ita  loquitur:  aXX'  sla-  cpsiSov 
liTiShv  av  i7ti6ra6ai,  MriSsta,  §ovXsvov6a  yial  rsxv(0(iivri  v.rX. 

IX  (274)  Charisius  rv  p.  284, 9  K.  'fit  schema  dianoeas  . . .  per  paralip- 
sim,  in  quo  cu  nolumus  negantes  aliquid  indicare  tamquam  «non  com\ 
moro  (commemoro  ed.  princ.)  q  latroni  statui  oppressi  et  dom  \  ista  (et  do- 
mus  ista  ed.  princ.)  uiroru  et  segetis  armata  manus».'  Idem  p.  286,  7  'ne- 
gando,  cum  quid  negantes  volumus  inducere  atq,  im^perantes  beneficia 
q  audiens  |  noscat  «n  memoro  q  |  conis  (cognoscat  non  memoro  quod 
draconis  ed.  princ.)  s§ui  sopiuit  impetu  non  q  domauit  iiiros  et  segetis  ar- 
mat§  manus».'  Ex  his  scripturis  recte  coniunctis  prodit  paene  quam  supra 
posui  scripturam.  Quae  verba  non  potuit  nisi  Medea  eloqui,  eaque  tam 
prope  accedunt  ad  ea  quae  Euripidis  Medea  in  sua  cansa  exponit  a  v.  476 


274  sojpiyi  Fahricius        275  domui  vim  t&uiorum  Lindemannus 


MEDEA  EXUL  169 

X 

MEDEA  (502—504) 

276  Quo  nunc  me  vortam,  quod  iter  incipiam  ingredi? 
Domum  paternamne  anne  ad  Peliae  filias? 

XI 

lASON  (530.  531) 

278  Tu  me  amoris  magis  quam  honoris  servavisti  gratia. 


^emad  a' ,  wg  lgccglv  'EXX7]V(ov  oaoi  xccvxbv  avvsiai^r\aav'AQymov  a-ndtpog^  neii- 
(p^ivxa  xccvQcov  Ttvqitvooiv  inLax<x.xr\v  ^svylaiai  v,ai  ansQovvxa  %-avdaL^ov 
yvriv,  ^QdKOvxa  S'  og  ndy^Qvaov  ccintixc^v  diQag  ansiQaig  ^aco^s  noXvTtXo- 
Kotg  dvTtvog  rov,  xxsivaa'  avia^ov  aol  cpdog  acoxrjQLOv,  ut  Welckero  (trag.  Graec. 
p.  1378)  assentiendum  videatur,  haec,  utpote  ab  Euripidis  Medea  conversa, 
Ennii  esse  et  in  Ennii  Medea  locum  habuisse.  quod  si  est,  egregie  poeta 
Romanus  Medeam  hoc  schemate  dianoeas  utentem  fecit,  ea  vi  scilicet,  quam 
grammaticus  dicit  verbis  quidem  obscuris  ac  mutilis,  ut "  improperaret  bene- 
ficia'  quibus  lasonem  impertivit  cum  ita  dicit  'non  commemoro  quae  tuae 
salutis  causa  feci,  quippe  quae  nemo  sit  Argonautarum  qui  nesciat '  (cf.  Eu- 
rip.  476). 

X  (276)  Cicero  de  orat.  iii  58,  217  'aliud  vocis  genus  iracundia  sibi 
sumat . . .  aliud  miseratio  ac  maeror,  flexibile  plenum  interruptum  flebili  voce 
«quo  . .  vortam  (Abr.  Harl.  vertam  ceteii) .  . .  paternamne  (ne  om.  integri) 
a.  ad  Peliae  (appellare  mutili)  filias»  et  illa  [92  sqq.].'  Haec  Enniana 
esse,  ex  Euripidis  Medea  translata  Columna  intellexit :  apud  quem  cum  dicat 
502  vvv  Ttol  XQdjtco^ai;  %6xsQa  TtQog  TtaxQog  do^ovg;  ovg  aol  itQoSovaa  %al 
TtdxQav  acpfnofiriv;  rj  TtQog  xaXaivag  IlsXiddag;  v.aX&g  y'  av  ovv  Ss^aivxo  jx' 
ohoig  av  ■TtaxiQa  %axsv.xavov,  schemate  usa  est  Graecis  Romanisque  per- 
familiari;  sed  eius  schematis  esse  proprium  videtur,  ut  interrogationi  subii- 
ciatur  responsum,  quo  responso  negatur  id  fieri  posse  quod  erat  in  inter- 
rogatione;  ut  apud  Eurip.  et  hoc  loco  et  aliis  (suppl.  1094  sqq.  Hercul.  1283 
sqq.  Sophocl.  Aiac.  460  sqq.),  ut  Ariadna  Catulli  lamentatur  177  'nam  quo 
me  referam,  quali  spe  perdita  nitor?  Idomeneosne  petam  montes?  ah  gur- 
gite  lato  discernens  ponti  truculentum  ubi  dividit  aequor?  an  patris  auxi- 
lium  sperem?  quemne  ipsa  reliqui '  eqs.  (cf.  Sallust.  lug.  14, 17).  Diodorus  xiii 
31,1  Ttoi  yccQ  d^iov  xovxoig  yiaxacpvysiv;  TtQog  &sovg;  mv  xdg  naxQiovg  xi^dg 
dcpsXiad^ai  itQOsiXovxo ;  TtQog  dv&QwTtovg ;  ovg  SovXcoa6\LSvoL  naQsyivovxo ;  ut 
mittam  alia  et  vulgata.  Unde  vereor  ne  Cicero,  ut  solet,  non  plena  Ennii 
verba  attulerit,  et  post  domum  paternamne  quod  fuerit  responsum  inter- 
ceptum  sit. 

XI  (278)  Cicero  Tusc.  disp.  iv  32,  69  *■  quid  ait  ex  tragoedia  princeps 
ille  Argonautai-um  ?  «tu  me  amoris  .  . .  servasti  gratia».  quid  ergo,  hic  amor 
Medeae  quanta  miseriarum  excitavit  incendia.  atque  ea  tamen  apud  alium 
poetam  (inc.  175  R.)  patri  dicere  audet,  se  coniugem  habuisse  «illum,  Amor 
quem  dederat  qui  plus  pollet  potiorque  est  patre».'  Graeca  Euripidis 


278  servavisti  Cratandrina 


170  SCENICA 

xn 

279  Utinam  ne  umquam  Mede  Colchis  cupido  corde  pedem  ex- 

tulisses 

xni 

280  Sol,  qui  candentem  in  caelo  sublimat  facem 

XIV 

281  fructus  verborum  aures  aucupant 

XV 

MEDEA  (1069.  1070) 

282  salvete,  optima  corpora, 
Cette  manus  vestras  measque  accipite. 

530  (Bff^Epco?  ff'  rjvccyKccGE  to^oig  &tpvvxois  toiiibv  itiemaai  d^jiag  comparavit 
Columna. 

Xn  (279)  Nonius  p.  297, 18  '  efiFerre  significat  proferre.  Virgilius  . . .  et 
lib.  n  (657)  «mene  efferre  pedem  genitor  (te  posse  relicto  sperasti)».  Lucilius 
. .  Ennius  Medea  «utinam  . .  mede  cordis  . . .  extulisses».'  Videntur  chori 
verba,  referuntque  ad431  av  d'  iv,  ^sv  oikiov  natQtpav  iTiXsvaag  ^aivo^iva 
xagSia-  sed  si  recte  intelligo  verba  sane  mendosa,  in  quibus  summa  vis  est 
verborum  cupido  c'orde,  haec  sententia  magis  videatur  convenire  chori 
cantui  qui  a  v.  627  incipit:  ^Qorcsg  turfp  iilv  ayav  iXd^ovtsg  oix  svdo^iav  ovS' 
agstav  itaQiScoKav  avSQasiv. 

Xin  (280)  Nonius  p.  170, 10  'sublimare  extoUere.  Ennius  Medea«Sol 
. . .  facem».'  Quae  ad  Aegei  iusiurandum,  puto,  pertinent,  752  bfivvfii  rfjv 
Kal  Xa^iTtQov 'HXiov  cpdog  &sovg  ts  Ttdvtag;  poteratque  sic  suppleri  versus 
Audiat  Sol,  qui .  .  .  sublimat  f.  Cf.  Aen.  iv  607  sqq. 

XIV  (281)  Nonius  p.  467, 13  '  aucupavi  activum  positum  pro  passivo . . . 
Ennius  Medea  (media"  Bamb.)  «fructus  . .  aucupant».'  Qui  fructus 
verborum  dicantur  (vulgatur  fluctus)  Seneca  docere  potest  ad  Marc.  12, 
2:  quare  haec  vera  arbitror  referoque  sic  suppletum  versum  'sed  frustra 
fructus  verborum  a.  a.'  ad  ea  quae  apud  Euripidem  Medea  choro  dicit 
consilia  sua  expositura  772  ndvta  tdfid  6oi  §ovXsv(iata  Xi^a-  Si%ov  Ss  /tjj 
«pog  rjSovijv  Xoyovg. 

XV  (282)  Nonius  p.  84,  33  '  cette  significat  dicite  vel  date  ab  eo  quod 
cedo  . . .  Ennius  in  Medea  «salvete  .  .  .  accipite».'  Cf.  Med.  Euripid. 


279  mede  tot  litteris  scriptum  visum  es^Medeae  nomen  esse:  quam 
form^m  nominis  MdneJcius  ostendit  et  prohavit  anal.  Alexandr.  p.  46,  cf. 
nwnc  Useneri '  Gotternamen'  p.i6i  Colchis  Lipsius  epist.  quaest.  i  v  1 9 : 
cordis  extetulisses  Buechelerus,  ut  anapaesti  sint,  quos  pro  trochaeis 
liahere  malim:  cf.  acl  309  280  sublimas  Columna,  quo  nihil  opus 

erat,  ne  in  invocatione  quidem  Solis:  cf.  am.  620         282.  283  De  me- 
tris  dubito        corpora;  nata  simul,  moritura  simul,  simiil  ite  sub  undas 


MEDEA  EXUL  171 

XVI 

CHORUS  (1251—1254;  1258  sq.) 

284  luppiter  tuque  adeo,  summe  Sol,  qui  res  omnis  spicis, 
Quique  tuo  mm  lumine  mare  terram  caelum  contines, 
Inspice  hoc  facinus,  prius  quam  fiat,  prohibess?s  scelus. 

1069  ncct&ag  TtQoenrcslv  povlo(icct,.  dor'  mTiv.va  $6r'  ccSTtccGaa&cci,  ftTjTpl  Ss^l- 
ccv  xi^a. 

XVI  (284)  Probus  in  Verg.  ecl.  6,  31  p.  16,  2  Keil.  'principio  caelum 
ac  terram  camposque  liquentes  (Aen.  vi  724) : . .  .  Aemilius  Asper  cum  hunc 
locum  adnotaret  sic  ait:  haec  membra  naturae  sic  solet  iungere  ut  in  tria 
dividat:  nam  et  alibi  «maria  ac  terras  caelumque  profundum»  (georg.  iv  222; 
ecl.  4,  51)  et  Homerus  similiter  (II.  xviii  483)  iv  ^hv  yalav  ^rsvl',  iv  8'  ovQa- 
vov,  iv  Ss  Q^dlaGGav.  sed  etHomerum  ipso  hoc  loco  possumus  probare  quat- 
tuor  elementorum  mentionem  fecisse  . . .  similiter  et  Ennius  in  Medea  exule 
in  his  versibus  «luppiter . . .  inspicis  q.  tuo  luniine . . .  priusquam  fit  prohibesse 
et  (et  om.  Vat.)  scelus».  nam  et  hic  luppiter  et  Sol  pro  igni,  qui  mare  et 
terram  et  caelum  continet,  ut  non  dubie  caelum  pro  aere  dixerit.'  Euri- 
pidis  versus  1251  sqq.  tcb  Fa  rs  iial  Tta^Ltparig  aY.rlg'AeUov,  Kari§8r'  'ifSsrs  rav 
dXo^L^vav  yvvalyia,  ttqIv  cpoLvlav  ri%voLg  TtQOG^aXsiv  j^bq'  avrov.r6vov  iam  Sca- 
liger  coniect.  in  Varr.  de  1.  L.  p.  110  contulit.  Adde  1258  sq.  aXld  vlv,  m  cpdog 
Sioysvig,  KdrsiQys  xarditavaov  v.rl.  Ennius  quod  scribit  'qui  res  omnis  spicis' 


corpora  hlandiens  ait  minister  Bemum  et  Romulum  in  undis  mergens 
Ovid.  fast.  II  404;  apud  ewidem  fidissima  corpora  Cadmus  socios  occisos 
adloquitur  met.  iii  58  Hauj)t.  284.  285.  286  Quadratos  rcstituit  G. 

I.  Yossius  castig.  p.  40  284  Sol  ex  hoc  versu  in  alterum  transp&nens 
L.  Havetus  (jBev.  de  philol.'  iii  1879^.  80)  mdla  praeterea  mutatione  ad- 
hihita  hanc  orationem  e/fecit  tuque  adeo  summe,  qui  res  omnis  inspicis 
Quique  tuo  Sol  lumine,  miro  sane  ac  vix  credihili  positu  nominis.  grates 
tibi  ago,  summe  Sol  ait  Scipio  in  Cic.  de  re  p.  vi  9,9  spicis  scripsi: 

inspicis  Cf.  ann.  421 ;  Paulus  Festi  p.  2,8  Th.  auspicium  ab  ave  spi- 
cienda:  nam  quod  nos  cum  praepositione  dicimus  'aspicio',  apud  veteres 
sine  praepositione  'spicio'  dicebatur.  Festus  p.  514,  29  21i.  spiciunt  an- 
tiquos  di  j . . .  testis  est  Cato  eqs.  Varro  de  l.  L.  vn  1 2  285  cum  ad- 

didi  usumque  praepositionis  vindicare  studui  nius.  Rhen.  xiv  i>.  566 
Cf.  ann.  543  arcet  (^id  est  continet)  terram  mare  caelum;  Plaut.  Amphitr. 
1055  videntur  omnia,  mare  terra  caelum,  consequi;  trin.  1070  mare 
terra  caelum,  di  vestram  fidem;  Seneca  Herc.  Oet.  461  mare  terra  cae- 
lum  et  Tartarus;  Cicero  de  fin.  v  4,  9  ut  nulla  pars  caelo  mari  terra,  ut 
poetice  loquar,  praetermissa  sit;  Tusc.  disp.  v  36, 105  286  qui  res 

omnis  spicis  Inspice,  ut  'i6(o  . .  Etfftdw;  6q&  . .  ovxet'  EiaoQcl);  oqu  . .  slGoqu 
Soph.  Electr.  267.  268;  610.  61 1 ;  580.  584  hoce  Usenerus  fiat 
olim  corr.  prohibessis  Bothius  prohibesseis  Fleckeisenus :  cf.  Cic.  de 
legg.  iii  3,  6  prohibessit;  m  3, 9  prohibessint;  Plaiit.  Pseud.  1 4  prohibes- 


172  SCENICA 

xvn 

287  Asta  atque  Athenas  anticiim  opulentum  oppidum 
Contempla  et  templum  Cereris  ad  laevam  aspice. 

MELANIPPA 

I 
289  Certa^^o  hic  est  nuUa  quin  monstrum  siet: 
Hoc  ego  tibi  dico  et  coniectura  auguro. 

n 

HELLEN  AEOLO 

291  Mi  ausculta,  nate,  pueros  cremi^ari  iube 

fortasse  simul  memor  erat  Homerici  Zsv  naTSQ  . .  .  'HeXiog  d-'  og  ifdvT'  i(po- 
Qctg.  De  sententia  cf.  etiam  Diodorum  fragm,  1.  xxxvii  19, 4  xai  rug  jj«rpas  slg 
rov  ovQccvov  avareivovrag  imyiaXela&ai  rov  itdvraiv  icpoQoavra  rbv  ^iov  r&v 
av&Qmnutv  HXiov  emaat  ipvxag  vrptioiv  naidav. 

XVn  (287)  Nonius  p.  470,  4  '  contempla  .  . .  Ennius  Medea  «asta  atque 
(atq;  atq;  Bamb.)  A.  antieum  opulentum  (opulenteum  Leid.Bamb.)  o.  con- 
templa».'  Varro  de  1.  L.  vn  9  'in  hoc  templo  faciundo  arbores  constitui 
fines  apparet  et  intra  eas  regiones  qua  oculi  conspiciant,  id  est  tueamur,  a 
quo  templum  dictum  et  contemplare,  ut  apud  Ennium  in  Medea  «contempla 
. . .  levam  aspice».  contempla  et  conspicare  idem  esse  apparet.'  Duos, 

versus  ut  in  unum  coire  manifestum  est  ita  coniunxit  primus  Scaliger.  In 
Euripidis  Medea  niliil  simile:  referunt  ad  alteram  Ennii  Medeam. 

MELAISrrPPA  I  (289)  Nonius  p.  469, 6  '  auguro  Accius  (497  R.)  «atque 
ea  coniectura  auguro». . . .  Ennius  menalippo  (melanippo  Leid.  m.  pr.  Me- 
lanippaColumna)  «certo  . .  nulla(nullumWolf.,  e  corr.  Harl.) . . .  auguro».' 

n  (291)  Nonius  p.  246, 11  'auscultare  est  obsequi . . .  Ennius  menalippa 
«mihi . .  cremari  iube».'  Quae  apud  Gregorium  Cor.  (rhetor.  Gr.  vii  p.  1313 
Walz.)  r^g  eocp^g  MslavimcTig  leroQia  narratur  "ElXriVog  rov  Jibg  AtoXog 
rsnvoa^^slg . .  iyivvriGs. . iti  rfjg  XsiQoavog  d^vyarQog^Imtrig  v,ttXXsi  SiacpsQov- 
dav  MsXavimtrjv  avrbg  nsv  ovv  cpovov  noiriGag  irc'  iviavrbv  anfiXQ^s  cpv- 
yas,  ri}v  Ss  MsXavimtriv  IIoGSLd&v  SiSv^v  naiScov  ^yxuov  inoiricsv  r]  Ss 
Sia  rr]v  rov  narQbg  nQoeSoKiav  rovg  ysvvri^svrag  sig  rrjv  §ov6Ta<siv  ISootis 


sit;  Cato  de  agri  cult.  141,2  prohibessis  defendas  287  antiquum  edd. 
anticxuxi  Rothius:  antieum  289  Certatio  PassemfM<5 :  certo 

Cf.  Terentiits  hecyr.  650  nulla  tibi  hic  iam  consultatio  est  291  Mi 

ausculta;  cf.  Plaut.  Casin.  204  tace  sis  stulta  et  mi  ausculta;  Ter.  hau- 
tont.  585  vin  tu  homini  stulto  mi  auscultare;  Cic.  pro  Eosc.  Am.  36, 104 
mihi  ausculta:  vide  ne  tibi  desis  cremitari  Bothius:  cremari 

Iterativae  formae  verhorum  ut  saepius  permutanfur  cum  primitivis  (cf.  ad 
ann.  621  scen.  217.  224;  testes  variant  ann.  307  scen.  24)  ita  quaedam 


MELANIPPA  173 

m 

292  Lumine  sic  tremulo  terra  et  cava  caerula  candent 

IV 

293  ,  cum  saxum  sciciderit 

V 

294  stata  forma 


Tjj  Tpoqpeo  Q^slvai  Tiaxcc  xr]v  ivtoXriv  xov  yKxxaaTtsiQccvxog.  v%b  8s  xrjv  KccQodov 
Tov  Svvdaxov  xa  ^p^qprj  xivsg  xwv  ^ovKoXav  cpvXaxx6(iEva  ^isv  vnb  xov  xavQOv, 
&7iXa^6iisva  dh  VTcb  ^iag  x&v  ^o&v  I86vx£g  oag  ^ovysvfj  xiqaxa  xa  ^aaiXsl 
■nqoariv£yv.av  6  8s  xy  xov  Ttaxqbg^EXXrivog  yvm^T]  Ttsia&slg  oXoKav- 
xovv  xa  ^qicpr]  % q Lv ag  MsXavntnrj  x^fj  Q'vyaxQl  nQoasxa^sv  ivxacpioig  avxcc 
Koa^fjaaL.  i]  Ss  yial  xbv  Koa^ov  avxoig  iniO^riv.s  v.al  xbv  Xoyov  slg  naQaixr\aiv 
i^i&rpis  tpLX6xnLov,  ex  ea  intelligitur  Ennii  verba  Hellenis  esse  Aeolum  filium 
monentis  ut  pueros  cremari  iubeat.  (Cf.  Dionys.  Halic.  ars  rhet.  v  p.  366  R. 
p.  94  Useneri).  Eidemque  Helleni  malim  etiam  versus  duos  primos  (i)  quam 
uni  pastorum  repertos  in  stabulo  pueros  nuntianti  attribui. 

in  (292)  Macrobius  Sat.  vi  4,  7  '  splendet  tremulo  sub  lumine  pontus 
(Aen.  VII  9).  tremulum  lumen  de  imagine  rei  ipsius  expressum  est.  sed  prior 
Ennius  in  Melanippe  «lumine  . .  .  candent».'  Ad  Melanippae  QfiaLv  phy- 
sicam  pertinere  crediderim,  cuius  est  fr.  484  Nauck.  ii.  alii  aliter. 

IV  (293)  Priscianus  x  p.  517,  10  H.  ^scindo  scidi.  vetustissimi  tamen 
etiam  scicidi  proferebant,  quod  solum  quoque  in  usu  esse  putat  Asmonius 
. . .  sed  errat.  nam  Lucanus  .  .  scidit  ponit  ....  sed  Afranius  more  antiquo 
dixit . .  (227  R.)  «...  scicidistis  colus».  Accius  Sotadicorum  i  «num  ergo  aquila 
ita  ut  hi  praedicant  sciciderat  (ea)  pectus?»  . . .  Ennius  in  Melanippa  (me- 
nalippa  Bamb.  Bem.)  «cum  s.  sciciderit  (sciscideritPar.  R)».'  Grellius 
VI  9, 15  'praeterea  inveni  a  verbo  scindo  simili  ratione  non  sciderat  sed  sci- 
ciderat  dictum  esse.  ^^  L.  Accius  in  Sotadicorum  libro  i  sciciderat  dicit.  verba 

haec  sunt  «num pectus?»  ^'  Ennius  quoque  Valerius  Antias  in  libro 

historiarum  lxxv  verba  haec  scripsit  «deinde  funere  locato  ad  forum  descen- 
didit».'  Defectum  patefacit  Priscianus,  nec  fugit  I.  Gronovium. 

V(294)  Gellius  v  11, 11  'inter  pulcherrimam  feminam  et  deformissi- 
mam  media  foi-ma  quaedam  est  quae  et  a  nimiae  pulchritudinis  periculo  et 
a  summae  deformitatis  odio  vacat;  ^^qualis  a  Quinto  Ennio  in  Melanippa 


habent  singularia:  aditavere  {scen.  425)  semel  Ewnius;  halitantes  semel 
idem  (scen.  1 84) ;  paHtantes  vel  balitantes  singulare  utrumque  Plautus 
Bacch.  1 1 23;  paritare  unus Plautus  et  raro;  multitare  semel  Cato  apud 
Gell.x  23,  4;  discrepitare  nominitare  ut  metro  aptaret  Lucretius  finxit 
(nom.imtsire Buecheler.  carm.  epigr. g^g,  i);  curitaxe  Apuleius ;  pugnitare 
Paulus  ex  Festo  292  In  hexametro  non  esse  offendendum  (cf.  367), 
Euripidis  exemplum  docere  potuit  hexametros  vel  singulos  vel plures  con- 
iimctos  exhibentis  in  tragoediis  velutHelen.  164. 165.  Troad.  595 — 602 


174  SCENICA 

VI 

295  Regnumque  nostrum  ut  sospitent  superstitentque 

NEMEA 

I 

296  Pecudi  dare  vivam  marito 

n 

297  Tenedr  consaepta,  undique  venor 

PHOENIX 
I 

AMTNTOR 

298  Stultus  est,  qui  cupida  mente  cupiens  cupienter  cupit 

perquam  eleganti  vocabulo  «stata  (tecta  Vat.)»  dicitur,  quae  nequexotv^ 
futura  sit  neque  Ttoivrj . . .  ^*  Ennius  autem  in  ista  quam  dixit  tragoedia  eas 
fere  feminas  ait  incolumi  pudicitia  esse,  quae  «stata  forma»  forent.'  Versus 
formam  recuperare  olim  Ribbeckius  (trag.  Rom.  p.  180),  nuper  Buechelerus 
apud  Ribb.  (trag.  ed.  iii)  studuerunt.  Ennii  sententia  ad  Melanippam  quid 
valeat  apparet,  quae  et  y.dXXsi  iiacpsgovau  ferebatur  et  a  Neptuno  corrupta. 
VI  (295)  Nonius  p.  176,3  'sospitent  salvent.  Ennius  Melanippa  (me- 
nalippa  Wolf.)  «regnumque  n.  s.  superstitentque».'  Idem  p.  170, 13 

'  superstitent  salvent.  Ennius  Melanippa  «regnumque  n.  ut  s.  superstitent- 
que».'  Cf.  C.  Gl.  L.  VII  p.  282. 

KEMEA  I  (296)  Priscianus  v  p.  1 71, 4  H. '  hic  et  haec  et  hoc  pecus.  En- 
nius  in  Nemea  (nemia  Lugd.)  «pecudi  d.  vivam  (viva  pauci  deteriores)  m.». 
potest  tamen  figurate  hoc  esse  prolatum,  ut  si  dicam  aquila  maritus  vel  rex 
avium.' 

n  (297)  Nonius  p.  183, 13  'venor  circumvenior.  Ennius  Nemea  «teneor 
consepta  (concepta  Wolf.)  u.  venor».'  Paulus  Festi  p. 43, 37 Th.  'consip- 
tum  apud  Ennium  pro  conseptum  invenitur',  sed  idem  p.  45,  15  'consiptum 
clavis  praefixum.'  Ut  dubites  quam  recte  hae  duae  glossae  adNemeae  ver- 
sum  referantui-:  in  quo  consipta  scribi  iubent  Scaliger  coniect.  in  Varr. 
de  1.  L.  p.  107  et  G.  I.  Vossius  castig.  p.  36. 

PHOENIX  I  (298)  Nonius  p.  91,  7  'cupienter  cupidissime  . .  .  Ennius 
foenice  «stultus  . .  cupida  cupiens  c.  cupit».' 


295  Aut  que  delent  aut  versum  v/num  in  duo  discerpunt,  utrumque 
opinor  falso;  si  qmdem  que  non  minus  recte  elidetur  quam  atque  apud 
Pacuvium  quem  crediderunt  (inc.  inc.  fdb.  191  Bibb.)  situ  nigroris  barba 
paedore  horrida  atque  Intonsa  et  saepius  apud  Terentlum:  cf.  prooem. 
1 878  p.  6  Plaut.  asin.  1 7  tuae  superesse  vitae  sospitem  et  supersti- 
tem         298  mente  addidi  [prooem.  1888/89  p.  16);  cf.  cupido  corde 


NEMEA.  PHOENIX  175 

n 

AMTNTOR 

299  Neque  tu  meum  umquam  in  gremium  extollas  liberorum  ex 

te  genus. 

m 

PffOENIX 

300  Sed  virum  vera  virtute  vivere  animatum  ad^^ecet 
Fortiterque  innoxium  s^are  adversum  adversarios. 

302  Ea  libertas  est,  qui  peetus  purum  et  firmum  gestitat: 
Aliae  res  obnoxiosae  nocte  in  obscura  latent. 

IV 

AMYNTOR 

304  Tum  tu  isti  crede  te  atque  exerce  linguam  ut  argutarier 
Possis 

n  (299)  Cicero  orat.  46,  155  'itaque  idem  poeta,  qui  inusitatius  con- 
traxerat  (59)  «patris  mei  meum  factum  pudet»  pro  meorum  factorum  et  (66) 
«texitur:  exitium  examen  rapit»  pro  exitiorum,  non  dicit  liberum.  ut  pleri- 
que  loquimur  .  .  .  sed  ut  isti  volunt  «neque  tu  (tuii  Abrinc.)  umquani  .  .  . 
genus»  et  idem  (165)  «namque  Aesculapi  liberorum».  at  ille  alter  in  Chryse 
[Pacuv.  80  R.]'  eqs.  Quae  est  exsecratio  Phoenicis  quam  naiTat  ipse  II. 
IX  453  itDcrrjQ  S'  i^ibg  .  .  noXXa  KcctriQ&TO  .  .  jxrjjroTS  yovvaGiv  olaiv  icpiaasa&ixL 
cpiXov  vibv  i^  i(ii&sv  ysya&ta:  itaque  Eimiana  verba  ad  Phoenicem  eius 
rettulit  Ehnsleius  ad  Med.  785. 

in  (300)  Gellius  vi  17, 1  'quid  significaret  obnoxius  quaeque  eius  vo- 
cabuli  origo  ac  ratio  esset . . . .  ^"  iam  vero  illud  etiam  Q.  Ennii  quo  pacto 
congruere  tecum  potest  quod  scribit  in  phonice  in  hisce  versibus  «sed  virum 
.  . .  animatum  (anima  tum  Vat.  Par.)  adieeit  fortiterque  (q  Rott.)  innoxium 
vocare  (vacare  Par.) ....  obnoxiose  (obnoxio  se  Par.  obnoxie  se  Rott.) 
. . .  latent».' 

IV  (304)  Nonius  p.  245,  27  '  argutari  dicitur  loquacium  pro  loqui.  En- 


279,  et  Catull.  64,  147  De  sententia  cf.  Plauti  Pseud.  683 

299  meiun  addidi  sentenUamque  ad  Homericum  versum  accommodavi ; 
cf.  Ter.  adelph.  Z33  qui  se  in  sui  gremio  positurum  puerum  dicebat  pa- 
tris  300  addecet  L.  Carrio:  adiecit  301  stare  (pro  vocare) 

Buechelerus  et  quod  post  compertum  est  (mus.  Ehen.xxxY  p.  633)  JBent- 
leius;  cf.  Cic.  Lucull.  45,  137  cum  Carneades  et  Diogenes  ad  senatimi 
in  Capitolio  starent,-  Eurip.  Iphig.  Taur.  961  rog  d'  slg"AQsi.ov  oi&ov 
riKov,  sg  SiTirjv  r'  sarifjv  adversum."  cf.  scen.  338  302  Ea  liber- 

tas  est,  qui.-  cf.  269  etprooem.  1877  p.  8  sq.  303  obnoxiosae  Aci- 

dalius  304  crede  te  HaupUus  opp.  lu^.  375:  credere         linguam 

modo  et  vocem  exercerent  Tacitus  dial.  3 1 ;  turpes  litibus  exercent  lin- 
guas  Ovid.  met.  vi  375 


176  SCENICA 


PHOEiacis   306  Quam  tibi  ex  ore  orationem  duriter  dictis  dedit. 

ET  AMICOBUM 

V — vni  YI 

307  Saeviter  suspicionem  ferre  falsam  futtilum  est. 

vn 

308  Plus  miser  aim  si  scelestwm  faxim  quod  dicam  fore 

YHI 

309  Ut  quod  factum  est  futtile,  amici,  vos  feratis  fortiter. 

IX 

310  Ibi  tum  derepente  ex  alto  in  altum  despexit  mare. 

nius  qm  enicetum  (Phoenice  «tum  Columna)  tu  i.  credere  (crede  Leid. 
Harl.  Par.)  atque  e.  lingua  (linguam  Bern.  alt.  Montepess.) . .  possis».' 
Amyntoris  esse  putabam  Phoenicis  naQgrieLccv  cum  acerbitate  cavillantis, 
ita  quidem  ut,  qui  causam  suam  vincere  verbis  cupiat,  eum  isti  se  tradere 
iubeat  et  eo  duce  exercere  linguam :  ad  eum  fere  modum  quo  Ter.  adelph. 
372  'huic  mandes,  si  quid  recte  curatimi  velis,'  et  quae  simUia  occurrunt  in 
comoedia. 

V  (306)  Nonius  p.  512,  6  '  duriter  pro  dure  . . .  Ennius  foenice  (fenice) 
«quam . . .  dedit».'  Charisius  ii  p.  197, 25  K. '  duriter  Terentius  in  adelphis 
[45]:  ubi  Acron  secundum  antiquorum  inquit  consuetudinem.  nam  et  En- 
nius  in  poenice  «quam  .  .  .  dedit».' 

VI  (307)  Nonius  p.  511,  5  'saeviter  pro  saeve  .  . .  Ennius  fonice  (foe- 
nice,  fenice)  «saeviter  . . .  fnttilum  (futilum)  est».'       Cf.C.Gl.L.vnp.223. 

Vn  (308)  Nonius  p.  507,22  '  faxim  fecerim.  Ennius  fenice  (foenice) 
«plus  m.  sum  si  seelestim . . .  fore».'  Haec  nisi  faUor  lucem  accipiunt  ex 
n.  rx  458  ubi  haec  de  se  Phoenix  rbv  ^hv  (patrem)  iyat  §ovXsv6a.  •Accxa-Atu- 
ILEv  6^h  j^aXyKp "  aXid  rig  d&avccTcov  Ttavasv  xoXov,  og  q'  ivi  &v^a)  SrjiLOv  &^fjK£ 
cpccTLV  Tial  ovsiSea  TtoXi.'  dv&Qatncav,  mg  (lij  TtatQocpovog  fisr'  'Axaiotctv  na- 
Xioinrjv. 

Vlil  (309)  Nonius  p.  514, 13  '  futtile  futtiliter.  Ennius  foenice  «ut  .  .  . 
futtile  (futile)  .  .  fu^ratis  f.».'  Phoenicis  consultatio  cum  amicis  insti- 

tuta,  ad  quam  v.  vi.  vii.  vin  refero,  haud  scio  an  aliquid  coloris  duxerit  item 
ex  Homerica  narratione  11.  ix  464  ^  yihv  710X10.  hai  xai  dvsijfioi  d(icpig  iovrsg 
avTov  XLaaofisvoi  KarsQT^rvov  iv  (isyaQOLCiv  mtI. 

IX  (310)  Nonius  p.  518,  5  'derepente  . . .  Ennius  foenicae  (phenice 
Bamb.)  «ibi . . .  mare».' 


306  Cf.  scen.  207  308  sim  Delrio:  sum  scelestum  ed. 

princ.:  scelestim  Dicit  si  fecerim  scelestum  quod  dicam  fore;  relut 

Plautus  (trin.  prol.  2)  sed  finem  fore  quem  dicam  nescio  consueta  ve- 
teribus  circumitione  309  fiittile  amici;  de  dactylo  dixi  Herm.  xvn 

p.  604  sq.  Cf.  scen.  12  natu'  sum  amicitiam;  55  virginali  modestia; 
225  delinquis  ego  arguor;  279  corde  pedem  extulisses,  cf.  273 
feratis  ed.  princ :  fueratis 


TELAMO  177 

TELAMO 

I 

311  Strata  terrae  lavere  lacrtimis  vestem  squalam  et  sordidam 

n 

TELAMO 

312  Ego  cum  genui  tum  morituros  scivi  et  ei  rei  sustuli, 
Praeterea  ad  Troiam  cum  misi  ob  defendendam  Graeciam, 
Scibam  me  in  mortiferum  bellum,  non  in  epulas  mittere. 


TELAMO  I  (311)  Nonius  p.  172, 19  'squalam  (squalem  Wolf.  m.pr.) 
pro  squalidam  Ennius  tdlamone «strata  terrae  lavere  (terra  elavere  Wolf. 
terra  lavere  Flor.  m.  pr.)  lacrimis  v.  squalam  (squalem  Wolf.  m.  pr.)  et 
sordidam».'  Idem  p.  504,  4  ^avit  pro  lavat  .  .  .  lavere  inde  tractum  est. 
.  .  Ennius  Telamone  «strata  terra  (terrae  Par.)  labere  lacrumis  v.  squa- 
lidam  (squalem  Par.  m.  pr.)  et  sordidam».'  Aiacis  matrem  Eriboeam 

puto  dici,  quae  accepta  morte  filii  non  desinit,  narrante  nescio  quo, '  strata 
terrae  lavere  lacnamis  vestem.'  Hoc  fore  Aiax  Sophocleus  848  sqq.  praedixit 
ipse:  ayysiZoj'  (Solem  appellat)  atocg  rccg  i(iccg  iloqov  t'  iiibv  yiQOVXi  Ttaxql 
r^  Ts  8v6xrjva>  XQOcpa.  7]  nov  xdXaiVK,  xrjvS'  otav  ■nXvrj  (pdtiv,  rjcai  fiiyav 
Kcoyivxbv  iv  Ttdarj  itoXsi.  Cf.  507.  625  sqq. 

n  (312)  Cicero  Tusc.  disp.  iii  13,  28  'videntur  enim  omnia  repentina 
graviora.  ex  hoc  et  illa  iure  laudantur  «ego  . . .  morituros  s.  et  ei  rei . . .  sciebam 
(314)  me  in  mortiferum  hellum  . .  .  mittere».  ^*'  *^  haec  igitur  praemeditatio 
futurorum  malonim  lenit  eorum  adventum  quae  venientia  longe  ante  videris. 
itaque  apud  Euripiden  a  Theseo  dicta  laudantur .  . .  «nam  qui  haec  audita 
a  docto  meminissem  viro,  futuras  mecum  commentabar  miserias . . . ».  *"  quod 
autem  Theseus  a  docto  se  audisse  dicit,  id  de  se  ipso  loquitur  Euripides. 
fuerat  enim  auditor  Anaxagorae,  quem  ferunt  nuntiata  morte  filii  dixisse 
«sciebam  me  genuisse  mortalem».'  Idem  ibid.  24,  58  '  atque  hoc  idem  et  Te- 
lamo  ille  declarat  «ego  cum  genui»  et  Theseus  «futuras  mecum  commen- 
tabar  miserias»  et  Anaxagoras  «sciebam  me  genuisse  mortalem».' 
Cf.  Plutarch.  de  cohib.  ira  16  p.  463  d(Anaxagoras)  iTtl  xfj  rsifur^  xov  Ttccidbg 
slnsv  ^fjSsiv  oxi  &v7]xbv  iyivvriea';  idem  de  tranqu.  an.  16  p.  474  d.  Diogen. 
Laert.  ii  55  (Xenophon)  '^&siv  &vrixbv  ysysvvr]xwg.'  Seneca  ad  Polyb.  de 
cons.  11,  2  'quanto  ille  iustior  qui  nuntiata  filii  morte  dignam  magno  viro 
vocem  emisit  «ego  . . .  moriturum  scivi».  prorsus  non  mireris  ex  hoc  natum 


311  terra  an  terrae  strata  rectius  dicatur  in  hac  discrepantia  tes- 
timoniorum  difficile  dignoscitur :  Vergilius  Aen.  xi  87  stemitur  et  toto 
proiectus  corpore  terrae,  sed  Accius  in  Bruto  (Cic.  de  div.  i  22,44) 
prostratum  terra,  Catull.  64,389  terra  centum  procumbere  tauros. 
Cf.  Heinsius  ad  Ovid.  amor.  iii  2,  25  312  morituros;  liberos  dicit  in 

universa  sententia  non  plus  quam  Aiacem  intelligens;  cf.  scen.  135  sq. 
Eurip.  Troad.  1016 

Ennius  ed.  Vahlen.  12 


178  SCENICA 

m 

TELAMO 

315  More  antiquo  audibo  atque  auris  tibi  contra  utendas  dabo. 

IV 

TELAMO 

316  Ego  deum  genus  esse  semper  dixi  et  dicam  caelitum, 
Sed  eos  non  curare  opinor,  quid  agat  humanum  genus: 


esse  qui  fortiter  mori  posset.  non  accepit  tamqnam  novnm  nnntinm  filii 
mortem :  quid  est  enim  novi  hominem  mori,  cuius  tota  vita  nihil  alind  qnam 
ad  mortem  iter  est?  «ego  cum  genui  tum  maritunim  (morituros  Berol.) 
scivi» ;  *  deinde  adiecit  rem  maioris  et  pmdentiae  et  animi  «et  huic  rei  sus- 
tuli».  omnes  huic  rei  tollimur:  quisquis  ad  vitam  editur,  ad  mortem  desti- 
natur.'  Fronto  de  bello  Parthico  p.  217  Nab.  'tam  gennit  gentem  Roma- 
nam,  aequo  animo  patitur  fatisci  nos  interdum  et  pelli  et  volnerari.  an 
cunctetur  de  militibus  nostris  Mars  pater  illa  dicere  «ego  . . .  morituros  s. 
et  ei  rei  sustuli,  praeterea  cum  ob  terrae  orbem  missi  ob  defendendum  im- 
perium,  scibam  me  in  mortifera  bella^  non  . .  mittere».  haec  verba  Telamo 
Troiano  bello  de  suis  liberis  semel  elocutus  est,  Mars  de  Romanis  saepe 
multisque  in  bellis  hoc  carmine  usus  est.'  Ciceronem  Tusc.  disp.  ni  14, 30 
secutus  Hieronymus  epist.  60  (epitaph.  Nepotiani),  5  1. 1  p.  332  C  Yallars.  'ubi 
illud  ab  infantia  studium  litteramm  et  Anaxagorae  ac  Telamonis  semper 
laudata  sententia  «sciebam  me  genuisse  mortalem».' 

in  (315)  Nonius  p.  505, 33  '  audibo  pro  audiam.  Ennins  telemone  «more 
a.  audibo  neque  (atque  Bamb.) .  . .  utendas  (utendos  Bamb.)  dabo».'  prp 
audiam  more  antiquo.  Ennins  cum  Gothofredo  vel  Scaligero  Qniche- 
ratus:  quod  speciosum  est  sed,  opinor,  non  probabile.  Intelligo  autem  more 
antiquo  (cf.  Varro  Menipp.  303  B.  antiquo  more,Plaut.  rud.  625  more 
antiquo)  de  communi  more  hominum  loquendi  audiendiqne  commercio 
iunctorum.  Euiip.  Heraclid.  182  vTtdqxn  ^hv  toS'  iv  x^  6^  x^^^h  ^^TtEiv  dxov- 
ffai  t'  iv  fi^pft  TtaQsaTi  {loi.  snppl.  569  xdfioij  vvv  &vtd'>iovcov,  eI  §ovXsi.,  nd- 
Xiv.  K.  xlvoifi'  av  •  ov  yuQ  aXXd  Ssl  dovvcci,  liiQog.  Ad  eum  morem  Telamo  qui 
videtur  Teucrum  advenientem  solum  et  de  morte  Aiacis  referre  cupientem 
audire  se  et  illi  contra  quod  andiat  reddere  velle  profitetur.  Cf.  relat.  acad. 
a.  1888  p.  34.  De  Teucri  narratione  nihil  restat,  sed  qnalis  ea  fere  fuerit,  haud 
scio  an  aliquam  partem  exTelamonis  responso  cognosci  possit:  vide  ad  iv. 

rV  (316)  Cicero  de  div.  ii  50, 104  '^primum  hoc  sumitis :  si  sunt  di  bene- 
fici  in  homines  sunt.  quis  hoc  vobis  dabit?  Epicurusne?  qui  negat  quicquam 
deos  nec  alieni  curare  nec  sui;  an  noster  Ennius  ?  qui  magno  plausu  loqui- 
tur  adsentiente  populo  «ego  . . .  h.  genus»  (316  sq.).  et  quidem  cur  sic  opinetur 
rationem  subicit.  sed  nihil  est  necesse  dicere  quae  secuntui* :  tantum  sat  est 
intellegi,  id  sumere  istos  pro  certo,  quod  dubium  controversumque  sit' 
Idem  de  nat.  deor.  ni  32,  79  '  Telamo  autem  uno  versn  locum  totnm  conficit, 


315  Cf.  Plaut.  mU.  gUyr.  799  ne  me  surdum  esse  arbitrare  . .  ego 
recte  meis  a\iribus  utor 


TELAMO  179 

318  Nam  si  curent,  bene  bonis  sit,  male  malis,  quod  nunc  abest. 

319  superstitiosi  vates  inpudentesque  harioli, 
Aut  inertes  aut  insani  aut  quibus  egestas  imperat, 
Qui  sibi  semitam  non  sapiunt,  alteri  monstrant  viam, 

322  Quibus  divitias  pollicentur,  ab  iis  drachwmam  ipsi  petunt. 
De  his  divitiis  sibi  deducant  drachumam,  reddant  cetera. 


cur  di  homines  neglegant«nam . . .  abest»  (318).'  Idem  de  div.  1 58, 132  'nunc 
illa  testabor,  non  me  sortilegos  neque  eos,  qui  quaestus  causa  hariolentur 
. . .  agnoscere,  non  habeo  denique  nauci  Marsum  augurem,  non  vicanos  hai-us- 
pices,  non  de  circo  astrologos,  non  Isiacos  coniectores,  non  interpretes  som- 
niorum.  non  enim  sunt  hi  aut  scientia  aut  arte  divini  sed  «superstitiosi  (319) 
. .  .  cetera  (323)».  atque  haec  quidem  Ennius,  qui  paucis  ante  versibus  «esse 
deos»  censet,  «sed  eos  non  curare  opinatur  quid  agat  humanum  genus».' 
Ennianos  versus  a  verbis  'sed  superstitiosi'  incipere  intellexit  Bothius,  verum 
'  sed '  quoque  Ciceronis  esse  potius  quam  Ennii  videtur.  Haec  de  dis  et 
vatibus  paene  uno  tenore  a  Telamone  pronuntiata  credibile  est  Teucri  nar- 
ratione  de  morte  Aiacis  (cf.  ad  iii)  mota  eique  opposita  esse :  certe  causam 
eorum  ex  Sophoclis  Aiace  suspicari  licet,  quam  tragoediam  Ennii  menti 
obversatam  esse  quaedam  vestigia  indicant  (cf.  v  et  vii) :  quae  enim  ibi  nun- 
tius  de  Calchantis  vaticiniis  refert  746  et  a  750.  758  %a  yug  nsQiGecc  k&vo- 
vrjrcc  aw^iccra  TtiTirsiv  ^aQsiat-g  TtQog  d^s&v  SvCTtQcc^iccLg  ^qpao;^'  6  ^dvtig,  oarig 
ccv&QWTtov  cpvGLV  ^Xacsrwv  ^Ttsira  iirj  xar'  av&Qontov  cpQOvsi  eqs.,  et  quae 
Tecmessa  cruentum  Aiacem  conspicata  lamentatur  950  ovv,  av  rd&'  ^arri 
r^Ss  ftr)  &SWV  iiha;  952  sq.  et  970,  quae  denique  Teucer  ipse  de  huius  caedis 
causis  aflfert,  velut  1036  ^yo)  (ihv  av  yial  Tavra  yial  tcc  nccvr'  dsl  cpd6v.onL 
av  dvQ^QmnoiGt  ^r]%avav  Q^sovg:  his  similes  res  et  sensus  si  Teucer  in  sua 
memoria  attulerat,  in  promptu  est,  qua  re  Telamo,  qui  Teucrum  fraternae 
necis  auctorem  esse  sibi  persuasit  (v.  vii),  illa  de  dis  et  vatibus  cum  contu- 
melia  effutiat:  qui  de  vatibus  sentit  prope  ut  Oedipus  (387)  de  Tiresia  vcpslg 
[idyov  rotovSs  (irixccvoQQacpov,  Soltov  dyvQrr\v^  ocsrig  iv  rolg  k^qSscsiv  ^iovov 
S^SoQ-^s,  rrjv  rixvr\v  $'  icpv  rvcplog.  Quae  vero  Teucer  apud  Sophoclem  1026 
sqq.  de  mutuis  donis  Aiacis  et  Hectoris  et  de  Hectoris  ferro  Aiacis  occisore 
narrat,  ea  fabula  Telamonem  minime  motum  esse  quin  Teucrum  patria 
propulsaret,  Lycophro  tradit  Alex.  462  ov  yaQ  ri  Ttsiasi  cplrvv,  mg  6  Arniviog 
TtQrierrjQ  'Evvovg  .  .  SvGfisvsardrov  ^ivcav  ^rv^ps  SwQm  CTtXdyj^vov.,  dQvsvaag 
XvyQov  mjSri^a  TtQog  ■nvmSovrog  avrovQyoijg  acpaydg'  iXa  Ss  TtdtQug  rfjXs  Tpaft- 
^'^Xov  ndaiv.  Cf.  ad  fab.  inc.  xiii. 


322  iis  olim  corr.:  Ms  dracmam  Voss.A  drachman  sed  corr. 

drag*ma*  Voss.  B  dragmam  Vind.  323  is  Voss.  B  drachumam 

Voss.  A.,  corr.  dracmam  Vind.  Drachumam  sed  carr.  Drag**ma+  Voss.  B 

De  vera  huius  nominis  ratione  vide  RitscheUum  disjputantem  opp. 
II  p.  469  sqq. 

12* 


180  SCENICA 

V 

TELAMO 

324  Scibas  natum  ingenwum  Aiacem,  cui  tu  obsidionem  paras. 

VI 

TEUCER 

325  Nam  ita  mihi  Telamonis  patris  atque  Ae&ci  et  proavi  lovis 
Gratia  Qsse  est  atque  hoc  lumen  candidum  claret  mihi 

vn 

TEUCER 

327  Eandem  me  in  suspicionem  sceleris  partivit  pater. 


V  (324)  Festus  ex  apogr.  1.  xiv  p.  234,  20  Th.  '  obsidionem  potins  di- 
cendum  esse  quam  obsidium  adiuvat  nos  testimonio  suo  Ennius  in  Telamone 
quom  ait  «scibas  n.  ingenium  .  .  .  paras».  item  alio  loco  [scen.  175].' 

VI  (325)  Nonius  p.  85,  23  'claret  clara  est  vel  clareat.  Turpilius  .  . 
(152  R.)  «cuius  adventu  insula  hodie  claret  Cypros».  Ennius  Telamone  «nam 
.  ^.  patris  atque  faciet  p.  lovis  (to  vis  Flor.  m.  pr.  Leid.)  gratia  ea  est . . .  cla- 
ret  (clare  Flor.  m.  pr.)  mihi».' 

VII  (327)  Nonius  p.  475,  24  'partiret  pro  partiretur  . .  .  Ennius  Tela- 
mone  «eamdem  . .  .  pater».'  Haec  estilla  suspicio  qua  se  a  patre  excep- 
tum  iri  Teucer  praevidit  in  Sophoclis  Aiace  1008  cum  Aiacem  ita  appellat 
jj  Ttov  (le  TsXa^wv  ebg  7tccrr}Q  i^og  d"'  &\La  dii,atx'  ccv  svrcQoecaitog  iXsoag  r' 
LGcag  ^wQovvr'  avsv  6ov  .  .  .  Ttoiov  ovk  iQSt  v,av,ov  rbv  i%  SoQbg  ysy&ra  TCoXi- 
iilov  vo^^ov,  rbv  SstXia  itQoSovra  v,al  v.a'AavSQia  oh  cpLXrar'  Aiag  ?)  SoXoiGtv, 
mg  To;  acc  liQc^rT]  d^avovrog  y.al  Soiiovg  vi^onLi  Govg.  ratiocinatur  fere  ut  Py- 
lades  in  Iphig.  Taur.  676  sqq.  si  Orestem  solum  mortem  oppetere  sinat.  De 
Teucro  cf.  quae  schol.  ad  Pind.  Nem.  4,  76  memorat  6  yccQ  Tsvy.Qog  iX&a>v 
^sra  rr]v  aXcoGtv  'IXlov  iv  2aXa(jilvt  y.al  VTtovorj&slg  v%b  rov  TsXa[iSivog  ag 
atriog  ysyovcbg  rov  cpovov  ra  Aiavri  cpvywv  oi%i6s  rr]v  KvitQOv.  Ennius  quod 
dicit  'eandem  in  suspicionem  sceleris'  intelligitur  opinor  'eandem'  cum 
Atridis  vel  Ulixe,  quorum  partes  primarias  fuisse  in  morte  Aiacis  Telamo 
non  ignoravit  sed  ut  Teucrum  eorum  partes  adiuvisse  insimularet;  quem 
Aiaci  '  obsidionem  parasse '  accusat. 


324  ingenuum  vulg.:  ingenium  paras;  de  praesenti  cf.  quae 

proocm.  1886/87  P-  1 7  vnemoravi  et  quae  Madvigius  opp.np.  22^ 
325  avi  Aeaci  et  BergMus,  ex  quo  Aeaci  (h.  e.  eaci  unde  faci)  et  recepi 

326  Gratia  astet  vel  adsit  Buechelerus  Gratia  ecstet  RibhecJcius: 
ego  Gratia  esse  (Ji.  e.  ee  pro  ea)  est  scripsi  et  probare  studui  relat.  acad. 
a.  1888  ^.  38  sq.  Excipiehat  haec  ut  plena  esset  asseveratio  senten- 
tia  qualis  haec  est  ut  ego  mortis  huius  insons  suna  327  in  me  Pas- 

seratius,  sed  verius  illud  videtur  me  in  susp.  partivit  h.  e.  me  in  partem 
eiusdem  suspicionis  adduxit 


.    TELEPHUS  181 

vm 

328  Deum  me  sentit  facere  pietas,  civium  porcet  pudor. 

IX 

329  Abnuebunt 


TELEPHUS 

I 

TELEPHUS 

330  Cedo  et  caveo  cum  vestitus  squalida  saeptus  stola 

Vni  (328)  Nonius  p.  160,  5  'porcet  significat  prohibet .  .  .  Ennius  Te- 
lamone  «deum  .  .  .  pudor».'  Cf.  Paulus  Festi  p.  11,  36  Th.  'porcet  quoque 
dictum  ab  antiquis  quasi  porro  arcet.'  Enniana  verba  Teucri  esse,  non  Te- 
lamonis,  certum  videtur;  sunt  autem  fortasse  ex  simili  deliberatione  ducta, 
quam  Phoenix  instituit  vi.  vii,  qui  cum  Teucro  pari  sorte  est  in  eo  quod 
uterque  falsa  patris  suspicione  violati  ultionis  consilia  ineunt  et  abiiciunt. 

IX  (329)  Diomedes  i  p.  382,  14  K.  'apud  veteres  et  abnueo  dictum  an- 
notamus,  ut  Ennius  octavo  annalium  [viii].  idem  in  telamonem  (telamone 
Mon.)exeofuturum«abnuebunt(abnuebant  Par.B  m.pr.  abnuebMon.)».' 

TELEPHUS  Ex  Telephi  Euripideae  reliquiis  pauca  comparabilia  af- 
ferri  possunt  eaque  pridem  a  doctis  coUata  sunt:  multum  tamen  abest  ut 
Enniana  omnia  intelligi  satis  aut  explicari  possint. 

I  (330)  Nonius  p.  537,  25  ^stolam  veteres  non  honestam  vestem  solum 
sed  etiam  omnem  quae  coi-pus  tegeret.  Ennius  telefo  «cedo  . .  cum  vestitus 
s.  saeptus  (septus)  stola».  idem  in  eadem  [vm].'  Paulus  Festi  p.  487, 6  Th. 
'  squalidum  incultum  et  sordidum,  quod  proxime  similitudinem  habeat  squa- 

mae  piscium,  sic  appellatum.'  Festus  ' |  cultum  et  sord |  tum  quod 

proximg |  scium  accedit.  r |  diti  paludum  squ [  in  Telepho 


328  sentit  quod  et  lioc  loco  ef  aliis  in  sancit,  sanxit  mutcmdum  cen- 
sent,  rectum  habeo  et  explicare  conabar  Herm.  xvp.  2  6o  sq.  coll.  Aen.  x  6  2  2 
meque  hoc  ita  ponere  sentis;  cf.  relat.  acad.  a.  1 888  j). 33  330  Cedo  et 
abeo  Madvigius  adv.  11  p.  668,  velut  sat.  53  tempus  cedendi  et  abeundi; 
sed  caveo  vix  depravatum  Possis  vestitus  squalida  ac  saeptus  st. 

velut  saeptum  undique  et  vestitum  vepribus  Cic.  Tusc.  v  23,  64;  oculos 
membranis  vestivit  et  saepsit  de  nat.  deor.  11  57, 1 42 ;  trag.  inc.  113  Itibh. 
is  se  circumvestit  dictis  saepit  sedulo.  sed  fortasse  frustra  temptantur  et 
intelligitur  saeptus  (Ji.  e.  tectus,  tutatus)  squalida  stola  vestitus  mei;  cf. 
Eurip.  Herc.  413  noQcxg  'JtQEbag  niTtXcov  ^Q^v^^oGroXov  gxxQog  et  quae  te- 
tigi  prooem.  1 894/95  j).  1 8  sq.  cum  in  pendenti  oratione  potest  verum 
esse;  sed  deFesti  quam  quid  iudicandum  sit  amhigo;  Caedem  caveo  boc 
cum  vestitu  praeeu/nte  Geelio  BibbecJcius 


182  SCENICA 

n 

TELEPHVS 

331  Palam  muttire  plebeio  piaculum  est 

m 

332  Et  civitatem  video  Argivum  incendere 

IV 

333  Qui  illum  di  deaeque  magno  mactassint  malo. 

V 

334  verum  quorum  liberi  leto  dati 

Sunt  in  bello,  non  lubenter  haec  enodari  audiunt. 

VI 
336  Deumque  de  consilio  hoc  itiner  credo  conatum  modo 

<iqua  ve |  stola».'         Eurip.  697  Nauck.  ii  ntw%'  &^(pi§Xri6TQcc  amiicctog 

Xcc^oiv  QccKr)  aXHfqQicc  tvxrje  (cf.  Helen.  1079  tdd'  cc(icpi^lriatQU  aihfiutog  paxTj). 
Ex  his  enim  Ennius  sua  ducere  potuit:  in  qua  re  ccXiif^Qia  tv^rig  indicio  sunt 
quid  sibi  velit  'caveo'.  Sed  viii  'regnum  reliqui  saeptus  mendici  stola'  nec 
recte  primo  loco  posita  sunt  ab  editoribus  nec  cum  illis  Euripideis  recte 
collata. 

n  (331)  Festus  ex  apogr.  1.  xn  p.  124,  26  Th.  ^mutire  loqui.  Ennius  in 
Telepho  «palam  mutire  ^.piaculum  est».'  Paulus  '  muttire  loqui.  Ennius  «pa- 
lam  muttire  ^p.  piaculum  est».'  Phaedrus  iii  epil.  poet.  34  'ego  quondam 
legi  quam  puer  sententiam  «palam  muttire  p.  periculum  est».'  Cf.  Paulus 
p.  5,  4  Th.  '  quidam  amussim  esse  dicunt  non  tacite,  quod  muttire  interdum 
dicitur  loqui.'  Cf.  Euripid.  703  (xtj  (aoi  qp-S-ovjjffTjT'  avSQSg'lSiXXriv(ov  axpo^, 
sl  ntco^bg  wv  tstXrjx'  iv  io^^Xoleiv  Xiysiv. 

IH  (332)  Nonius  p.  429, 4  '  inter  urbem  et  civitatem  hoc  interest :  urbs 
est  aedificia,  civitas  incolae  . .  .  Ennius  telefus  (telefo  Wolf.  et  corr.  Harl. 
telefo  et  telef  inter  sepermutata)  «et . . .  incendere».'  Cf.  Eurip.  712 
aitccaccv  ijficbv  trjv  noXiv  yiayiOQQO^si.  713  w  noXig^AQyovg  ytXvsd"'  ola  Xiysi. 

rV  (333)  Nonius  p.  342, 14  ^mactare  malo  adficere  significat  . . .  Pom- 
ponius  . .  (137  R.)  «at  te  di  omnes  . .  mactassint  malo».  Accius  (305  R.)  «. .  pe- 
lopis  extemis».  et  Ennius  telefo  «qui  i.  dii .  . .  malo».  Afranius  .  .  (264  R.)  «  . . 
di  te  mactassint  malo».'         Euripid.  720  v.a'A&g  dXoiat'-  a^iov  yccQ  'EXXddt,. 

V  (334)  Nonius  p.  15, 12  'enoda  significat  explana  . .  hoc  est  nodis  ex- 
solve . . .  Ennius  telefo  «verum  . .  laeto  . . .  audiunt».' 

VI  (336)  Nonius  p.  490, 12  'itiner  pro  iter.  Ennius  Telepho  (telefo  vel 
telepo)  «deumque  de  (de  om.  Wolf.) . . .  modo».' 


332  incendere  scil.  eum;  vide  Euripidea;  quo  peius  ex  Aldina  in- 
cendier  propagatur  335  dati  I  Sunt;  Plaut.  capt.  884  quia  enim 

item  asperae  |  Sunt  ut  tuom  victum  autumabas  esse.  Ter.  adelph.  3^2 


THYESTES  183 

vn 

337  Te  ipsum  hoc  oportet  profiteri  et  proloqui 
Advorsum  illam  mihi 

vni 

TELRPHVS 

339  Regnum  reliqui  saeptus  mewdici  stola. 

THYESTES 

I 

340  Ibi  quid  agat  secum  cogitat  parat  putat 

n 

341  Sed  sonitus  auris  meas  pedum  pulsu  increpat 

III 

THBSPROTUS 

342  Eho  tu,  di  quibus  est  potestas  motus  superum  atque  inferum, 
Pacem  inter  sese  conciliant;  conferunt  concordiam 

Vn  (337)  Nonius  p.  232,  24  'advorsum  rursum  apud  significat .  .  .  En- 
nius  telefo  «te  .  . .  mihi».' 

Vin  (339)  Nonius  p.  537,  27  ''stolam  veteres  non  honestam  vestem  so- 
lum  sed  etiam  omnem  quae  corpus  tegeret.  Ennius  telefo  [i].  idem  in  eadem 
«regnum  r.  septus  niediei  stola».' 

THYESTES  I  (340)  Nonius  p.  369,  25  'putare  animo  disputare  . . . 
Ennius  Thyeste  (tMeste)  «ibi  .  .  .  cogitet  (cogitat  Harl.  m.  pr.  Par.  Bern. 
prior)  p.  putat».' 

n  (341)  Nonius  p.  255,  24  'crepare  ferire.  Ennius  in  Thyeste  «sed  . . . 
increpat».' 

ni  (342)  Cicero  de  inv.  i  49,  91  '  controversum  est  in  quo  ad  dubium 
demonstrandum  dubia  causa  adfertur  hoc  modo  «eho  tu  di  (dii) . . .  concor- 
diam».'  Rhet.  ad  Herenn.  ii  25,  39  'item  vitiosum  est  cum  id  pro  certo 

sumitur  quod  inter  omnes  constat  quod  etiam  nunc  in  controversia  est,  hoc 


in  quo  nostrae  spes  opesque  omnes  sitae  |  Erant.  Conradtus  de  compos. 
Ter.  p.  65  sqq.  Si ;  de  Graccorum  more  I.  Bekkerus  sched.  Hom.  i  j9.  274 
337  profiteri  primam  productam  habere  iam  G.  I.  Vossius  castig. 
j9. 8 g  adnotavit  et  post  eum  multi  338  Advorsum .•  c/l  30 1  339  men- 
dici  lunius:  medici  340  paritat  vel  curat  proponunt  metri  causa: 
ego  cur  nikil  mutandum  ccnserem  dixi  prooem.  1 878  j?.  10  (cf  1 880  j).  5) 
coll.  Cic.  ad  fam.  11  5,  2  ea  para  meditare  cogita,  quae  esse  in  eo  civi 
debent.  Cf.  228 


184  SCENICA 

rv 

344  ^in  flaccebunt  condiciones,  repudiato  et  reddito 

V 

345  Aspice  iioc  sublime  candens,  quem  vocant  omnes  lovem. 


modo  «eho  tu  dii  quibus  (inodo  studiis  mutili)  est  potestas  motus  (mo- 
tum  iidem) . .  .pacem  inter  (pacem  enim  inter  iidem)  sese  (se  expleti) .  . 
concordiam».  nam  ita  pro  suo  iure  hoc  exemplo  utuntur  thesprotum  (ita 
mutili;  usum  threspontem  expleti;  utentem  Kayseras)  Ennius  induxit, 
quasi  iam  satis  certis  rationibus  ita  esse  demonstrasset».'  Thesprotum 
potior  fides  librorum  videtur  confirmare,  cum  praesertim  threspontem 
(h.  e.  Chrespontem)  unde  natum  sit,  ex  eadem  rhetoricaii  24,  38  dispici- 
atur.  Ad  Thyesteam  fabulam  ut  illa  referenda  ducerem  (prooem.  1888/89 
p.  17)  movit  me  Hygini  fab.  88  quae  habet  Thesproti  regis  cum  Atreo  et 
Thyeste  commercium.  Cf.  incerti  tragici  fragm.  lxv.  LxviRibb. 

IV  (344)  Nonius  p.  110, 14  ''flaccet  languet  deficit . . .  Ennius  Thyeste 
^inflaccebunt  conditiones  . .  reddito».' 

V  (345)  Festus  p.  442, 16  Th.  ' suhlimem  est  in  altitudinem  elatum,  ut 
Ennius  in  Thyeste  «aspice  h.  suhlime  candens  que  (corr.  ex  q>)  vocant  o. 
lovem».  Vergilius  in  georgicis  1. 1  (242)  «hic . . .  sub».'  Paulus  'suhlimen  est  in 
altitudinem  elatum,  id  autem  dicitur  a  limine  superiore  quia  supra  nos  est 
(Fest.  1.  c.  23 — 25).'  Cicero  de  nat.  deor.  ii  2,  4  ^  quid  enim  potest  esse 
tam  apertum  tamque  perspicuum,  cum  caelum  suspeximus  caelestiaque  con- 
templati  sumus,  quam  esse  aliquod  numen  praestantissimae  mentis  quo  haec 
regantur.  quod  ni  ita  esset,  qui  potuisset  adsensu  omnium  dicere  Ennius 
«aspice  h.  suhlime  candens  q.  invocant  (invocat  Voss.  B  m.  pr.)  o.  lovem», 
illum  vero  et  lovem  et  dominatorem  rerum  et  omnia  nutu  (motu  optimi, 
corr.  in  dett.)  regentem,  et,  ut  idem  Ennius,  «patrem  divumque  hominumque» 
(ann.  581)  et  praesentem  ac  praepotentem  deum.'  Idem  ibid.  25,  64  '  sed  ipse 
luppiter,  id  est  iuvans  pater,  quem  conversis  casibus  appellamus  a  iuvando 
lovem,  a  poetis  «pater  divomque  hominumque»  dicitur,  a  maioribus  autem 
nostris  optumus  maxumus  . . .  ®^  hunc  igitur  Ennius,  ut  supra  dixi,  nuncupat 
ita  dicens  «aspice  h.  suhlim^  (suplimim  corr.  sublime*  Voss.  B)  candens 
q.  invocant  o.  lovem»  planius  quam  (quem  Voss.  A  quem  Vind.)  alio  loco 
idem[401J:  hunc  etiam  augures  nostri,  cum  dicunt  love  fulgente  tonante; 
dicunt  enim  caelo  fulgente  tonante.  Euripides  autem,  ut  multa  praeclare, 


344  Sin  flaccebunt  GuUelmms  in  PlauU  capt  c.  5;  fracebunt  Bih- 
heckius  coll.  Faul.  Fest.  p.  64, 2 1  Th.  fracebunt  displicebunt  345  sub- 
lime  scripsi  {oUm  sublimen);  quod  testium  ftde  firmatur,  quamquam  Fes- 
tum  cum  Paido  sublimen  interpretari  manifestum  est:  de  quo  nomine 
oUm  ItitscheUus  {ppp.  11  p.  462  sqq?)  et  qui  eum  secuti  su/nt  sublimen  de- 
fensitantes,  nuper  in  contrariam  partem  postR.  Klotzium  disputavit  Guil. 
Heraeus  {philol.  lv  jp.  197  sqq^;  inteUigo  autcm  non  aspice  boc  sublime 
quod  candet,  sed  hoc  quod  sublime  (h.  e.  in  altitudine)  candet 


THYESTES  185 

VI 
346  impetrem 

Facile  ab  animo  ut  cemat  vitalem  hsibitu.m. 

vn 

348  Quemnam  te  esse  dicam,  qui  tarda  in  senectute 


sic  hoc  breviter  «vides  sublime  fusum  immoderatum  aethera,  qui  terram 
tenero  circumiectu  amplectitur :  hunc  summum  habeto  divum,  hunc  perhibeto 
Iovem/>.'  Graeca  Euripidis,  quae  Cicero  convertit,  quaeque  eadem  Ennio  vi- 
dentur  obversata  esse,  941  Nauck.  ii  oQag  xhv  vipov  xovd'  ansiQov  ccI&eqcc  Kal 
yfjv  TtsQi^  ^'^ov&'  vyQaig  iv  ccyY,ciXaig;  xovxov  vo^ii^s  Zfjva,  xovd'  rjyov  ■9'fdf . 
Cicero  de  nat.  deor.  in  4, 10  '(argumentum)primum  fuit,  cum  caelum  suspexis- 
semus,  statim  nos  intellegere  esse  aliquod  numen  quo  haec  regantur.  ex  hoc 
illud  etiam  «aspice  h.  sublime  candens  (cadens  Voss.  A  m.  pr.  etVind.)  q.  in- 
vocant  o.Iovem».'  Idem  ibid.  16,40  'sit  sane  deus  ipse  mundus.hoc  credo  illud 
esse  «sublime  candens  q.  invocant  o.  lovem».'  Apuleius  de  mundo  33  p.  131, 
2  Goldb.  '  adfirmant  superiora  esse  deo  tradita.  namque  habitus  oi'antium  sic 
est  ut  manibus  extensis  (in)  caelum  precemur.  Romanus  etiam  poeta  sic  sensit 
«aspice  h.  sublime  (sub  lumine  Par.  P  Laur.)  cadens  q.  invocant  o.  lovem»; 
unde  illa  quae  videntur  suntque  omnibus  praestantiora,  eadem  sublimita- 
tes  regionum  tenent.'  Probus  in  Verg.  ecl.  6, 31  p.  11, 10  Keil.  'principem 
habuerunt  Empedoclem  Agrigentinum  qui  de  his  (quattuor  elementis)  ita 
scribit  xeaaaQa  drj  ndvxcov  Qi^w^axa  tcq&xov  iaaiv  Zsvg  apyTjg'  kxX  (33 — 35 
Stein)  'ut  accipiamus  Zsvg  ccQyi^g  ignem  qui  sit  ^soav  et  candens,  quod  ignis 
est  proprium,  de  quo  Euripides  oQccg  xbv  vipov  x6v8'  ansiQOv  al&^Qa  nal 
xbv  TtSQis%ovxa  vyQCCv  ayAdXaig  tbv  voiii^s  Zfjva  (vide  supra),  et  Ennius 
«aspice  h.  sublime  candens  q.  vocant  o.  lovem».'  Cf.  Cic.  de  nat.  deor. 

I  15,40  ''idemque  (Chrysippus)  disputat  aethera  esse  eum  quem  homines 
lovem  appellarent.'  Eurip.  fr.  877  Nauck.  ii  aXX'  ai&i]Q  xiyixsL  6S,  KOQa,  Zsvg 
og  ccvQ^QmTtoig  dvo^cc^sxai. 

VT  (346)  Nonius  p.  261, 13  ""cernere  iudicare.  Pacuvius  .  .  (32  R.)  «et 
aecum  et  rectum  est  quod  postulas:  iurati  cernant».EnniusThye8te(thyste) 
«impetrem  . .  .  babiwm.' 

VII  (348)  Cicero  orat.  55, 183  'in  versibus  res  est  apertior,  quamquam 
etiam  a  modis  quibusdam  cantu  remoto  soluta  esse  videatur  oratio  maxime- 
que  id  in  optimo  quoque  eorum  poetarum  qui  XvqlkoI  a  Graecis  nominantur: 


347  habitum  scripsi  (Herm.  xii  j).  254)  sententiamque  sic  supplevi 
et  explicui  impetrem  facile  ab  animo  (meo)  ut  cernat  {h.  e.  decernat,  diiu- 
dicet)  vitalem  habitum  (esse  animam  corporis) ;  plane  ut  Lucretius  dicii, 
Ennii  comes  assiduus,  m  98  sensum  animi  certa  non  esse  in  parte  loca- 
tum,  verum  habitum  quendam  vitalem  corporis  esse.  Impetremus  (im- 
petrem')  si  ponere  licet,  cum  supplemento  integrum  habebis  pentametrum 
frochaicum  348  senecta  Lachmannus  {ap.  Lahn.),  prohe,  nisi  forte 

numeri  continuabantur 


186  SCENICA 

vm 

THYESTES 

349  Nolite,  hospites,  ad  me  adire,  ilico  istic, 
Ne  contagio  mea  bonis  umbrave  obsit. 

351  Tanta  vis  sceleris  in  corpore  haeret 

UNUS  HOSPITUM 

352  Quidnam  est  obsecro  quod  te  adiri  abnutas? 

IX 

THYESTES 

353  Eheu,  mea  fortuna,  ut  omnia  in  me  conglomeras  mala 

X 

THYESTES 

354  pol  mihi  fortuna  magis  nunc  defit  quam  genus. 


quos  cum  cantu  spoliaveris,  nuda  paene  remanet  oratio.  ^^*  quorum  similia 
sunt  quaedam  etiam  apud  nostros,  velut  ille  (illa  Abrinc.)in  Thyeste  «quem- 
nam  .  .  .  qui  (quin  integri) .  .  senectute»  et  quae  secuntur.  quae  nisi  cum  ti- 
bicen  accessit,  orationis  sunt  solutae  simillima.'  Cf.  Nonius  p.  336,  31 

"■Varro  nsgl  i^ayayf]g  (405  B.)  «quemnam  te  esse  dicam,  fera  qui  manu  cor- 
poris»'eqs.  '  Thyestem '  quod  dicit  Cicero  non  potest  nisi  Ennii  tragoe- 
diam  intelligere. 

Vin  (349)  Cicero  Tusc.  disp.  m  11,  25  'nunc  aegritudinem  depellamus 
. . .  taetra  enim  res  est,  misera,  detestabilis  . .  ^*)  *®  qualis  enim  tibi  ille  videtur' 
[xi]  tamne  ergo  abiectus  tamque  fractus?  «nolite»  inquit  «hospites  . . .  istic 
(isti  deteriores)  .  .  .  obsittanta . . .  haeret».  tu  te,  Thyesta,  damnabis  orba- 
bisque  luce  propter  vim  sceleris  alieni?'  Idem  de  orat.  m  41,  164 

'  nolo  esse  verbum  angustius  id  quod  translatum  sit  quam  fuisset  illud  pro- 
prium  ac  suum.  «quidnam .  .  quod  (quid  integri  plerique)  te  adiri  (abire 
mutili)  abnutas»  (352):  melius  esset  vetas  prohibes  absten-es,  quoniam  ille 
dixerat  «ilico  (iUico)  istic  (istinc  integri  pauci) . . .  obsit»  (349  sq.).' 

IX  (353)  Nonius  p.  90, 14 '  conglomerare  involvere  superaddere.  Ennius 
tithe  (in  Thieste  ed.  a.  1476)  «eumea  .  . .  conglomeras  (glomeras  Wolf.) 
mala».' 

X  (354)  Cicero  Tusc.  disp.  m  19, 44  '  quaerendum  igitur  quem  ad  mo- 
dum  aegritudine  privemus  eum  qui  ita  dicat  «pol  . . .  suppetebat  mihi . . . 


349  sqq.  Post  vana  superiorum  conamina  quattuor  ^haccMacos  te- 
trametros '  descripsit  Bentleius  ad  Bavisii  Tusc.  disp.  edit.  p.  46 
ilico  istic-  cf.  Plaut.  merc.  912  atque  istic  sta  ilico  351  Meo  tanta 

Bcntleius  haeret  meo  olim  BihhecMus  ilico  istic  .  .  Stetis.  tanta  Lach- 
marmus  ad  Lucr.  iii  880.  Cf.  Cic.  in  Verr.  act.  n  lih.  i  32, 8 1  nisi  tanta 
acerbitas  iniuriae,  tantavissceleris  fuisset  352  te  abnutas  adiri 
olim  Bihheckius         353  Eheu  Lachmawnus  ad  Lucr.  1  360  j?.  36:  eu 


THYESTES  187 

355  Namque  regnum  suppetebat  mi,  ut  scias,  quanto  e  loco, 
Quantis  opibus,  quibus  de  rebus  lapsa  fortuna  accidat. 

XI 
357  Tantalo  prognatus,  Pelope  natus,  qui  quondam  a  socru 
Oenomao  rege  Hippodameam  raptis  nanctus  nuptiis, 
lovis  iste  quidem  pronepos 

xn 

360  Quam  mihi  maxime  hic  hodie  contigerit  malum 

xni 

361  Set  me  ApoUo  ipse  delectat  ductat  Delphicus 


accidat».  quid,  huic  calix  mulsi  impingendus  est  ut  plorare  desinat,  aut 
aliquid  eius  modi?  ecce  tibi  ex  altera  parte  ab  eodem  poeta  [85].'  En- 
niana  esse  Cicero  indicat;  Thyesti  attribuenda  censuit  Ribbeckius;  et  vi- 
dentur  haec  in  Thyestem  o  m  n  i  a  sua  m  a  1  a  (353),  ereptum  regnum  et  ex- 
tinctum  genus,  deplorantem  egregie  quadrare. 

XI  (357)  Cicero  Tusc.  disp.  iii  11, 25  '  aegritudinem  depellamus  . .  taetra 
enim  res  est,  misera,  detestabilis  . . .  ^*,  *^  qualis  enim  tibi  ille  videtur  «Tantalo 
.  . .  a  socero  .  . .  nuptiis,  lovis  iste  quidem  pronepos».  tamne  ergo  abiectus 
tamque  fractus  ?  «nolite»  inquit  «hospites  . .  .  haeret»  (vm).  tu  te,  Thyesta, 
damnabis  orbabisque  luce  propter  vim  sceleris  alieni?'  Cf.  ibid.  18,  39. 
Haec  omnia  ad  unum  eundemque  Thyestem  pertinere,  quem  Hyginus  iden- 
tidem  (fab.  86.  87) '  Pelopis  et  Hippodamiae  filium '  appellat,  nec  viii  certius 
ad  Ennium  quam  xi  referri,  Ciceronis  iter  disputandi  patefacere  videtur  (alia 
res  est  de  Medea,  vide  ad  vii);  itaque  haec  quoqueThyestis  verba  de  suis  rebus 
referentis  esse  probabile  est;  neque  ista  'lovis  . .  pronepos ',  de  quo  Bentleius 
rectius  quam  posteriores  iudicavit,  ab  Ennio  seiungenda  sunt ;  cf.  Telam.  vi 
et  trag.  inc.  liv  R.  ;  nisi  quod  Cicero  fortasse  ut  solet  orationem  variavit ; 
nam  verisimilius  quidem  videtur  haec  Thyestem  de  se  exhibere. 

Xn  (360)  Nonius  p.  268, 11 '  contingere  evenire  . . .  Ennius  tyeste  «quam 
.  . .  malum».' 

Xni  (361)  Nonius  p.  97, 31 '  delectare  illicere  attrahere.  Ennius  theestes 
e<(Thyeste«set  Mercerus)  me  . . .  delficus».' 


357  sqq.  Numeros  Benileius  constituit  socru  Bentleius  coll. 

Nonio  j9. 2  23, 20  socrus  et  masculino  genere  veteres  dici  posse  voluerunt. 
Naevius  [com.  66  i?.]  et  Prisciano  vi  ^).  233,  7  if.  358  nactust 

(nanctust)  Bentleius  359  Fortasse  ego  quidem;  cf.  quae  supra 

scripsi  360.  361  De  utriusque  metro  quod  idem  est,  cretici  adnexis 

trochaeis,  dixi prooem.  1 888/8g  p.  9.  jye  quo  metrorum genere Leo  nuper 
egit  de  cant.  Plaut.  {act.  acad.  Gotting.  a.  1 897)  j?.  1 8 

I 


188  SCENICA 

XTV 

THYESTES 

naufragio  pereat  Atreus 

362  Ipse  summis  saxis  fixus  asperis  evisceratus 

Latere  pendens  saxa  spargens  tabo  sanie  et  sanguine  atro. 

364  Neque  sepulclirum  quo  reeipiat  habeat  portum  corporis, 
Ubi  remissa  humana  vita  corpus  requiescat  malis. 


AMBRACIA 

I 
366  Esse  per  gentes  cluebat  omnium  miserrimus 


XrV  (362)  Cicero  Tusc.  disp.  i  44, 107  'exsecratur  luculentis  sane  ver- 
sibus  apud  Ennium  Thyestes,  primum  «ut  naufragio  pereat  Atreus» ;  durum 
hoc  sane,  talis  enim  interitus  non  est  sine  gravi  sensu ;  illa  inania  «ipse  . . . 
sanguine  atro»  (362  sq.).  non  ipsa  saxa  magis  sensu  omni  vacabunt,  quam 
ille  «latere  pendens»  (363),  cui  se  hic  cruciatum  censet  optare.  quae  essent 
dura,  si  sentiret,  nuUa  (sunt)  sine  sensu.  illud  vero  perquam  inane  «neque 
.  .  .  malis»  (364  sq.).  vides,  quanto  haec  in  errore  versentur:  portum  esse 
corporis  et  requiescere  in  sepulchro  putat  mortuum,  magna  culpa  Pelopis,  • 
qui  non  erudierit  filium  nec  docuerit,  quatenus  esset  quidque  curandum.' 

Idem  in  Pisonem  19, 43  '  Thyestea  est  ista  exsecratio  poetae  vulgi  ani- 
mos,  non  sapientium,  moventis  «ut  tu  naufragio  expulsus  uspiam  saxis  (362) 
fixus  asperis  evisceratus  latere  penderes»  ut  ait  iUe  «saxa  (363) . .  sanie  et 
(et  unus  Basil.)  s.  atro».' Ante  naufragio  in  Basilicano  vetus  scholiasta 
adscripsit '  versus  Ennii '.  Nonius  p.  405,  3  '  spargere  madefacere.  Lucilius 
lib.  XIX  (xxviiii  Harl.  m.  pr.  et  pauci  dett. ;  v.  600  Lachm.,  quem  confer) 
«latere  .  .  .  atro»  (363).'  Ciceronis  verba  'ut  naufragio  pereat  Atreus '  et 
'ut  tu  naufragio  expulsus  uspiam'  Ennii  sententiam,  non  verba  et  versus 
referre  apparet:  cui  primum  de  nave  fracta  dicendum  erat,  ut  'ipse  s.  s.' 
pergeret.  De  tabo  et  sanie  cf.  C.  GL  L.  vp.  329,  58. 

AMBRACIA  Praetextam  esse  statuit  Ribbeckius,  Ambraciam  oppi- 
dum  a  Fulvio  Nobiliore  expugnatum  inteUigens :  de  quibus  rebus  vid.  an- 
nalium  Hb.  xv. 

I  (366)  Nonius  p.  87,  33  '  cluet  nominatur.  LuciHus  Hb.  xxx  (869  L.) 
«  . .  per  castra  cluebat».  Ennius  ambratia  «per  gentes  esse  . .  miserrimus».' 


362  sqq.  De  numeris  frustra  temptatis  a  G.  I.  Vossio  egit  BenUeitis 
acl  Bavisii  Tusc.  disp.  edii.  p.  z^sq.  366  Esse  per  gentes  Guietus 

Per  gentes  Asiae  Buechelerus;  esse  cluet  ut  in  epigrammate  Plautii  {Flin. 


AMBRACIA.  SABINAE  189 

n 

367  et  aequora  salsa  veges  ingentibus  ventis 

m 

368  Bene  mones:  tute  ipse  cunctato:  o  vide  fortem  virum. 

IV 

369  agros  audaces  depopulant  servi  dominorum  winis 

SABINAE 

370  Cum  spolia  generis  detraxeritis 
Quam  inscriptionem  dabitis? 


II  (367)  Nonius  p.  183,  4  Weget  pro  vegetat  vel  erigit  vel  vegetum  est. 
.  .  .  Ennius  ambracliia  «et .  .  .  ventis  (vestis  Wolf.)».'  Cf.  ann.  487  '  Vol- 
canum  ventus  vegebat.' 

in  (368)  Nonius  p.  469,  24  '  cunctant  pro  cunctantur  .  .  .  Ennius  an- 
brachia  «bene  .  .  .  cunctato  (cuncto  Wolf.  Bamb.  corr.  Harl.)  vide  f.  viram». 
idem  Hectoris  lytris  [xi].' 

IV  (369)  Nonius  p.  471, 18  'populat  est  et  passivum  populatur  .  . .  Cae- 
cilius  .  .  (13  R.)  «iamdudum  depopulat  macellum».  Ennius  Ambracia  (am- 
brachia)  «agros  .  .  .  dominorum  dominis».' 

SABINAE  (370)  lulius  Victor  6, 4  rhet.  Lat.  p.  402, 30  Halm. '  ab  eventu 
in  qualitate,  ut  qualia  sunt  ea  quae  evenerunt  aut  quae  videantur  eventura, 
tale  illud  quoque  existimetur  ex  quo  evenerunt,  ut  Sabinis  Ennius  dixit  «cum 
s.  generi  detraxeritis  quam  i.  dabitis».'  Quae  Sabinarum  orantium 

verba  videri  ad  Cic.  de  re  p.  ii  7, 13  'cum  T.  Tatio  rege  Sabinorum  foedus 
icit  matronis  ipsis  quae  raptae  erant  orantibus '  adnotavit  A.  Maius,  qui 
primus  hunc  Ennii  locum  ^  ex  deperdito  opere  quod  Sabinae  inscribebatur ' 
protulit;  ego  posse  de  praetexta  cogitari  scripsi  in  mus.  Rhen.  xvi  p.  580. 


n.  h.  XXXV  115.  Lachm.  ad  Lucr.  iv  53)  cluet  qui  Asia  lata  esse  oriun- 
dus;  per  gentes  per  se  ponitur  velut  neque  hoc  sine  nomine  letum  per 
gentes  erit  Aen.  xi  847;  arx  .  .  gentes  per  omnes  clara  Seneca  Troad. 
479;  inclita  per  gentes  et  per  gentes  inclita  Solinus  367  De  hexa- 
metro  in  fabula,  si  est  hexameter,  vid.  ad  scen.  292  368  o  addidi 

sententiamque  expUcui  prooem.  1888/89  P-  ^/  Bene  monens  tute  ipse 
cunctat:  o  vide  Buechelerus  369  minis  j?ro  dominis  {ut  Rihheckius 

olim  proposuit)  scripsi  sententia  sic  suppleta  dominorum  minis  Non  coer- 
citi  370  generis  scripsi  olim  cum  lano  (ad  Macroh.  n  p.  527); 

iterum  in  mus.  Rhen.  xvi(a.  1861)  jj,  580,  etputaham  quemvis  visurum 
generos  dici:  ut  mirere  hoc  tamquam  novum  ac  repertum  identidem  lau- 


190  SCENICA 

CUPUNCULA 

372  hinc  est  animus  propitiabilis 

PANCRATIASTES 

I 

373  Quo   nunc   me  ducis?   ||    Ubi  molarum   strepitum  audibis 

maximum. 

n 

374  Quis  est  qui  nostris  foribus  tam  proterviter 

m 

375  Cum  desubito  me  orat  mulier  lacrimansque  ad  genua  accidit 


CUPUNCULA  (372)  Nonius  p.  155,  30  '  propitiabilis  ad  propitiandum 
(a  propitiando  lib.nonnulli).Ennius  cupiuncula  «hinc  . .  propitiabilis». ita 
et  adulabilis.'  Cupiuncula  verum  esse  vix  credibile;  cupuncula  quod 
ego  olim  posui,  an  caupuncula  quod  Ribbeckius  maluit,  scribatur,  nihil 
interest;  vide  Bentleium  de  cupa  disputantem  ad  Hor.  serm.  n  2, 123  p.  446 
sq.  Coponicula  quod  est  in  glossis  longius  discedit. 

PANCRATIASTES  I  (373)  Nonius  p.  506,  3  'audibo  pro  audiam.  En- 
nius  Telamone  [iii] ;  idem  panchratiastis  (unde  olim  pancratiastae  in 
titulo  posui)  «quo . .  ducis  (dicis  Harl.  m.  pr.  Bamb.) u.  molarum  (molarium 
Wolf.  et  corr.  Leid.  molariam  Bamb.)  s.  audibis  (audivis)  maximum».' 

n  (374)  Nonius  p.  513,  11  ^proterviter  (propterviter  Par.)  Ennius 
pancratiaste  (pancratihaste  Wolf.)  «quis  (qui  Wolf.)  est . . .  proterviter 
(propterviterPar.)».'Priscianusxvp.  71, 3  H.  'Ennius«proterviter(prop- 
terviter  Par.  R  Carolir.)»'  ex  Nonio. 

in  (375)  Nonius  p.  517, 14  'desubito  . .  .  Ennius  pancratiaste  (pan- 
crasiastae)  «cum  . . .  accidit».' 


dari.  Cf.  Livius  i  13,2  ne  sanguine  se  nefando  soceri  generique  resper- 
gerent  Versm  disposui  olim  in  extremo  priore  ex  illa  sententia  impie 
addito;  nu/nc  malim  detraxeritis  mortuis,  si  quidem  spoUa  hostibus  non 
detrahtmtur  nisi  mortuis.  quam  patres  Inscr.  cum  L.  Muellero  RihiecJcius 
nuper  Acerhitas  huius  Sabinarum  interrogationis  percipitur  ex  simi- 
libus  Graecis:  velut  Fhoeniss.  571  ita  locasta  Polynid  (piQ%  rjv  eXrjg 
yrjv  Tijvdf,  TQOTtaia  n&g  ccvaGf^Oeig',  /lu  yial  GkvXu  yQai^^eig  nG)g',  ^Orj^ag 
JtvQcoSag  xaGSs  IloXvvsiiirig  d^sotg  ccGTtlSac  sd^rjKs;'  Troad.  1 188  sq<i. 


CUPUNCULA.  PANCRATIASTES  191 


SCENICA  FAB.  INC. 
I 

NEOPTOLEMUS 

376  Philosophari  est  mihi  necesse,  paucis :  nam  omnino  haud  placet. 
Degustandum  ex  philosopliia,  non  in  eam  ingurgitandum 

n 

378  Omnes  dant  consilium  vanum  atque  ad  voluptatem  omnia 


FAB.  INC.  I  (376)  Cicero  Tusc.  disp.  ii  1,1  'Neoptolemus  quidem  apud 
Ennium  «philosophari  sibi»  ait  <inecesse  esse,  sed  paucis:  nam  omnino  haud 
placere».  ego  autem,  Brute,  necesse  mihi  quidem  esse  arbitror  philosophari 
.  . .  sed  non  paucis,  ut  ille ...  *  sed  tamen  in  vita  occupata  atque,  ut  Neop- 
tolemi  tum  erat,  militari  pauca  ipsa  multum  saepe  prosunt.'  Idem  de 

orat.  II  37, 166  ^  sic  decrevi  philosophari  potius  ut  Neoptolemus  apud  Ennium 
«paucis:  nam  omnino  haud  placet».'  Idem  de  re  p.  1 18, 30  'magis  eum 

(Sex.  Aelium)  delectabat  Neoptolemus  Enni,  qui  «se»  ait  «filosofari  velle,  set 
paucis:  nam  omnino  haud  placere».'  Gellius  v  15,  9  'Ennianum  Neo- 

ptolemum  probabamus,  qui  profecto  ita  ait  «philosophandum  esi  paucis :  nam 
omnino  haut  placet».'  Idem  16,  5  ^sed  et  hic  ea  quae  non  diutius  mu- 

ginandum,  eiusdemque  illius  Enniani  Neoptolemi,  de  quo  supra  scripsimus, 
consilio  utendum  est,  qui  «degustandum  ex  philosophia»  censet,  «non  in  eam 
ingurgitandum».'  Apuleius  apologia  13  in.  'da  igitur  veniam  Platoni 

philosopho  versuum  eius  de  amore,  ne  ego  necesse  habeam  contra  senten- 
tiam  Neoptolemi  Enniani  pluribus  philosophari.'  Cuius  fabulae  philo- 

sophans  iste  Neoptolemus  fuerit  ignoratur.  Sententia  ipsa  ea  ferme  est, 
quam  Callicles  Socrati  insinuat  in  Plat.  Gorg.  484  c  (piXoGocpia  ya.Q  toi  iaxiv 
03  ^wKQarss  j^agisv,  av  tls  avrov  ftsrpicoj  aiprirai  iv  tjj  riXi.yiia,  iav  Sh  nsQai- 
tiQco  tov  Siovtog  ivdiarQiiprj,  Siacp&OQa.  rcav  av&Qoancov.  Cf.  ibid.  487  c.  Ci- 
cero  de  fin.  i  1, 1. 

n  (378)  Fronto  ep.  ad  Caes.  ii  10  p.  33  Nab. '  adfinitate  sociatum  neque 
tutelae  subditum:  praeterea  in  ea  fortuna  constitutum,  in  quaut  Q.  Ennius 
ait  «omnes  . .  .  adque  .  .  omnia».' 


376  sg.  Philosophari  est  mihi  necesse,  at  paucis  G.  I.  Vossius  castig. 
j9.  57  philosophandum  est  paucis  vel  est  mi  paucis:  nam  ante  vulgaha- 
tur;  sed  apparet  non  plane  certam  esse  huius  versus  formam;  incertior 
dlterius,  quam  BihhecJcius  olim  ex  Gellio  hoc  modo  concinnaverat  Degus- 
tandxma  ex  ea,  noa  in  eam  ingurgitandum  censeo;  sed  haec  mere  Gel- 
liana  esse,  quihus  is  prioris  versus  sententiam  suo  periculo  reddidisset,  id 
quod  postea  BihhecJcius  credidit,  mihi  minime  persuasit  MercJclinus,  qui 
in  lihello  sux)  de  fontihus  Gellii  (FlecJceis.  avm.  suppl.  in)  p.  668  nihil 
plane  attulit  (cf.  p.  699)  quo  ea  opinatio  firmari  posse  videatur.  Immo 
prohdbile  est  Neoptolemum  non  wno  isto  versu  defu/netum  sed  plurihus  in 


192  SCENICA 

m 

379  Pervince  pertinaci  pervicacia 

IV 

380  Qui  templa  caeli  summa  sonitu  concutit 

V 

381  caeli  ingentes  fomices 


III  (379)  Fronto  ep.  ad  Caes.  iv  2  p.  60  Nab.  'de  Herode  quod  dicis  perge, 
oro  te,  (et),  ut  Quintus  noster  ait,  «pervince  p.  pervicacia».'  Ennium  dici 
post  Ribbeckium  asseverat  Hauptius  (opp.  ii  p.  349),  qui  et  addidit.  Cf.  Accii 
Myrmid.  i  Ribb. 

IV  (380)  Terentius  eun.  iii  5,  36  'tabulam  quandam  pictam:  ibi  inerat 
pictura  haec,  lovem  quo  pacto  Danaae  misisse  aiunt  quondam  in  gremium 
imbrem  aureum.  egomet  quoque  id  spectare  coepi :  et  quia  consimilem  luse- 
rat  iam  olim  ille  ludum,  inpendio  magis  animus  gaudebat  mihi ;  deum  sese 
in  hominem  convertisse  atque  in  alienas  tegulas  venisse  clanculum  per  in- 
pluvium  fucum  factum  mulieri.  *^  at  quem  deum:  «qui  templa  .  . .  concutit».' 
Donatus  ad  h.  1.  'sonitu  concutit:  parodia  de  Ennio.  templa  caeli:  sententia 
tragica,  sed  de  industria,  non  en-ore.'  Ennii  versus  fueritne  talis  qualem 
Terentius  posuit  dubium  reddit  Donati  adnotatio.  Cf.  Varro  de  1.  L.  vi  11 
'aevum  ab  aetate  omnium  annonim:  hinc  aeviternum,  quod  factum  est 
aetemum  . . .  hinc  poetae  «aetema  templa  caeli».' 

V  (381)  VaiTO  de  1.  L.  v  19  'omnino  ego  magis  puto  a  chao  choum 
(chovum)  et  hinc  caelum  .  .  .  (cf.  112.  215)  et  Ennius  item  ad  cavationein 
(adua**tionem  Flor.)  «caeli  i.  fomices».'  Cicero  de  orat.  m  40, 162 
'  quo  in  genere  primum  est  fugienda  dissimilitudo.  «caeli  i.  fomices» :  quam- 
vis  sphaeram  in  scaenam  ut  dicitur  attulerit  Ennius,  tamen  in  sphaera  for- 
nicis  similitudo  non  potest  inesse.'  Quid  Cicero  vituperaverit  et  quid  quo 
modo  Ennius  defenderit  obscurum  est.  Hjginus  fab.  150  '^Atlanti  .  .  caeli 
fomicem  super  humeros  imposuit.'  Lutheri  haec  sunt  'ich  sah  die  Sterne 
am  Himmel  und  das  ganze  schone  Gewolbe  Gottes,  und  sah  doch  nirgend 
keine  Pfeiler,  darauf  der  Meieter  solch  Gewolbe  gesetzt  hatte.' 


eam  sententiam  disputasse,  Gellium  autem  Neoptolemi  sensum  varietatis 
causa  utroque  modo  qui  erat  apud  Ennium  sed  liberius  rettulisse.  ingur- 
gitare  tam  vi  propria  quam  translata  hdbet  Cicero  saepius;  neve  meta- 
phoram  fastidias,  quasi  helluari  libris  scribit  idem  de  fin.  ra  2,  7 
380  nutu  Bentleius  suo  (so)  nutu  quatit  FlecJceisenus  annal.  cxli  (i  890) 
p.  467;  sed  cf.  ann.  543  omnia  per  sonitus  arcet  terram  mare  caelum; 
praeterea  vide LucretH  11 1  loi  caelique  serena  concutiat  sonitu;  vi  388 
quod  si  luppiter  atque  alii  fulgentia  divi  terrifico  quatiunt  sonitu  cae- 
lestia  templa;  Claudian.  xxii  26  aetherii  patris  exemplo,  qui  cuncta 
sonoro  concutiens  tonitru 


FAB.  mc.  193 

VI 

382  Crassa  pulvis  oritur,  omnem  pervolat  caeli  fretum 

VII 

383  Labat,  labwntur  saxa,  caementae  cadunt 

vin 

384  ager  oppletus  imbrium 
Fremitu 

IX 
386  et  quis  illaec  est  quae  lugubri 

Succincta  est  stola 

X 

388  0  terra  Tbraeca,  ubi  Liberi  fanum  incZufum 
Maro  locavi^ 

VI  (382)  Nonius  p.  205,  28  '  fretum  neutri  tantum  generis  esse  volu- 
mus  . . .  masculini . . .  Ennius  «crassa  . . .  fretum».' 

Vn  (383)  Nonius  p.  196,  29  'caementa  neutri  ut  est  usus  . . .  feminini 
Ennius  «labat  lababimtur  s.  caementa  cadunt».'  Intelligitur  'murus'  vel 
'turris'  labat  possitque  iiiya  tst%OQ'A%ai&v  dici, de quo II. xii 257 prjyvuff^&ai 
fi^ya  Tstxog  'Axccimv  nsiQrjXitov.  yiQoaaug  ^isv  nvQywv  Sqvov,  ■nccl  ^Qsntov  in- 
aki,sig,  6xr\Xoi.g  xs  TtQO^Xfjxag  i(i6xXsov,  ag  uq'  'Axaiol  TtQmxag  iv  yalrj  &s6av 
^(i(isvai  ^;^ftaTo:  TtvQycov;  cf.  ibid.  28  sqq.  Ad  eandemque  partem  Iliadis  etiam 
VI  referri  possit  coll.  253  sq.  inl  Sk  Zsvg  coQasv  &n'  'Idaicov  dQicav  &vi[iOLO  &v- 
sXlav  r]  Q  l&vg  vri&v  v,oviriv  (piQSv,  et  viii  coll.  25  vs  S'  aQa  Zsvg  avvsxig, 
6(pQa  y.s  &acaov  ccXinXoa  xsix^a  ^siri- 

Vin  (384)  Servius  Lemovic.  in  georg.  1 12  p.  134, 17  Thil.  'nonnuUi  vero 
ob  hoc  «cui  prima  frementem  fudit  aquam»  legunt,  quod  veteres  murmura 
aquae  fremitum  dicebant.  Ennius  «ager .  .  fremitu»  et  denuo  [ann.  497].' 

IX  (386)  Nonius  p.  198,  2  'quis  et  generi  feminino  attribui  posse  vete- 
rum  auctoritas  voluit.  Livius  (trag.  36  R.)  «mulier  quisquis  es  . . ».  Caecilius 
(267  R.)  «. .  quisquis  es  mea  mulier».  Pacuvius  (239  R.)  «quisquis  tu  es  mu- 
lier  . . . ».  Ennius  «et  quis  . . .  est  stola».'  Pompeius  comment.  G.  L.  K.  v 
p.  206,  28  '  apud  maiores  nostros  indifferenter  invenimus  hoc  pronomen,  et 
«quis  vir»  et  «quis  mulier»  .  .  .  ut  est  [Pacuv.  239  R.]  «quis  (qui  codd.)  mu- 
lier»  habemus  et  in  Ennio  et  in  Pacuvio  et  in  ipso  Terentio  (eun.  678,  cf. 
Priscian.  xiii  p.  8,  22  H.).' 

X  (388)  Varro  de  1.  L.  v  14  'locus  est  ubi  locatum  quid  esse  potest, 


383  labuntur  olim  corr.:  lababuntur  caementae  Iwnius'.  cae- 

menta  386  Gf.  Plaut  Epid.  620  sed  quis  haec  est  muliercula  et 

ille  gravastellus  qui  venit,  ne  sed  quis  malis  quam  et  quis  illaec,*  nec 
probahilius  hunc  wnum  versum  fuisse  mm  defectu  388  sq.  Thraeca 

Flecheisenus        inclutum  locavi  Gulielmius  verisim.  119  inclutum  Maro 

Ennitjs  ed.  Vahlen.  13 


194  SCENICA 

XI 
390  Eos  reduci  quam  relinqui,  devehi  quam  deseri 
Malui 

xn 

392  Animus  aeger  semper  errat,  neque  pati  neque  perpeti 
Potest,  ciipere  numquam  desinit. 


ut  nunc  dicunt  collocatum.  (locatum)  veteres  id  dicere  solitos  apparet  apud 
Plautum  [aul.  191  sq.];  apud  Ennium  «o  teiTa  treca  . . .  incivium  maro  (maro 
vel  muro  Flor.  m.  pr.)  locavi^.'  In  Euripidis  Hecuba  (1088)  Polymestor 
Thraex  ita  lamentatui-  alccl,  iai  0pijx7]5  Xoyxo^OQOv  lcVonXov  s^imtov  "Aqsi 
V.UXOXOV  yivog.  qui  ibidem  1267  Liberum  Thraecum  vatem  aflFert  6  0pi?ii 
fidvTLg  SLTtE  Jiovvaog  tdds.  De  quo  oraculo  Liberi  quod  erat  apud  Thraecas 
cum  Herodotus  tradit  vii  111  tum  Macrobius  Sat.  1 18, 1  ex  Aristotele  referens 
'  apud  Ligyreos  in  Thracia  esse  adytum  Libero  consecratum,  ex  quo  reddun- 
tur  oracula';  cf.  ibid.  11  de  aede  Libero  dedicata  et  Suetonius  Octavian.  94. 

XI  (390)  Diomedes  ii  p.  447,  6  K. '  homoeoteleuton  est  oratio  similibus 
clausulis  terminata,  id  est  pari  verborum  exitu  finita,  ut  apud  Ennium  «eos 
deduci  (eoste  duci  Mon.)  devehi  (devihi  Mon.  devei  Par.  A)  q.  deseri 
(deserit  Mon.)  malui  (maluit  Par.  B)».'  Charisius  iv  p.  282, 10  K. 

'  homoeoteleuton  est  oratio  pari  verborum  exitu  finita,  ut  <(Jios  seduci  quam 
relinqui  devi  q.  d.  mallu^.''  Donatus  art.  gr.  G.  L.  K.  iv  p.  398,  25  '  homoeo- 
teleuton  est  cum  simili  modo  dictiones  plurimae  finiuntur,  ut  «eos  redu^i 
(revei  Sant.  sed  corr.)  quam  relinqui  devehi  (relinquere  devei  Sant.  sed 
corr.  relinqui)  quam  d.  malui^.' 

Xn  (392)  Cicero  Tusc.  disp.  iii  3,  5  '  at  et  morbi  pemiciosiores  plures- 
que  sunt  animi  quam  corporis.  hi  enim  ipsi  odiosi  sunt,  quod  ad  animum 
pertinent  eumque  sollicitant,  «animus»que  «aeger»  ut  ait  Ennius  «semper 
. .  .  desinit».' 


locavi  vir  doctus  db  I.  G.  Scfmddero  (in  comm.  ad  script  rei  rust.  vol.  i 
p.  240)  memoratus,  Ermii  verha  interpretans  ^de  Marone'  ut  ait  ^Bacchi 
commiUtone  a  quo  Maronea  Thraciae  urhs  fuerit  condita.'  De  hoc  Ma- 
rone  Liheri  filio  ApolUnis  sacerdote  v.  WelcJcerum  epimetr.  ad  trilog. 
p.2\(i  et  interpr.  ad  Euripid.  cyclop.  141  locavit  RihhecMus 

392  neque  pati  neque  perpeti;  saepe  simiUa  copulantur,  omnes  per- 
ferre  ac  pati  Terentius;  feram  et  perferam  Plautus,  ferre  (perferre) 
patique  Lucretius,  et  ferre  et  perpeti  Cicero,  patientia  et  perpessio 
Seneca  epist.  67,  10.  Rem  et  sententiam  declarant  aut  de  Fhaedra  quae 
dicunturinHippol.18^  ruiv  yccQ  6cpdXkst  kovSsvI  laiqsiq^  ovSs  e'  aqs<iV.si 
xo  TtciQov,  t6  5'  ccTtbv  (ptXTSQOv  Tjysi ;  aut  quae  Orestes  in  cognomini  fa- 
hula  231  av&ig  (i'  ig  oq&ov  (Tt^Oov,  SvcdQSGtov  01  voGovvxsg  dnoqiag 
^TCo;  denique  Seneca  de  tranq.  anim.  2,  1 2  proprium  aegri  est  nihil  diu 
pati  et  mutationibus  ut  remediis  uti,  et  ihi  allatus  Homericus  Achilles 
(2Z.  XXIV  losqq.) 


PAB.  mc.  195 

xin 

394  Qui  sui  quaestus  causa  fictas  suscitant  sententias 

XIV 

395  Flagiti  principium  est  nudare  inter  civis  corpora 

XV 

396  Quin  inde  invitis  sumpserint  perdvellibus 

XVI 

397  Si  voles  advortere  animum,  comiter  monstrabitur. 

XVII 

398  Homo  qui  erranti  comiter  monstrat  viam 

Xin  (394)  Cicero  de  div.  i  40,  88 '  atque  etiam  ante  hos  Amphiaraus 
et  Tiresias,  non  humiles  et  obscuri  neque  eorum  similes,  ut  apud  Ennium 
est,  «qui . . .  fictas  (ficta  Voss.B  m.pr.  factas  Vind.)  s.  sententias»,  sed  clari 
et  praestantes  viri.'  Haec  ad  Telamonem  iv  referri,  quod  nonnuUi  vo- 

luerunt,  haud  improbabile,  cum  praesertim  Cicero  ibi  citatus  aflferat '  eos 
qui  quaestus  causa  hariolentur';  sed  nimis  saepe  talia  de  vatibus  a  poetis 
elata  sunt  (Sophocl.  Oed.  r.  387  ad  Telam.  iv  aUatus,  Antigon.  1055  tb  ^hav- 
XIY.OV  yccQ  Tt&v  (fiXa.QyvQOv  yeVog;  Accius  169  sq.  R.  'nil  credo  auguribus, 
qui  aures  verbis  divitant  alienas,  suas  ut  auro  locupletent  domos'),  quam 
ut  certius  iudicare  liceat. 

XIV  (395)  Cicero  Tusc.  disp.  iv  33,  70  'mihi  quidem  haec  in  Graeco- 
rum  gymnasiis  nata  consuetudo  videtur,  in  quibu»  isti  liberi  et  concessi  sunt 
amores.  bene  ergo  Ennius  «flagitii .  .  .  corpora».'  Euripid.  Androm.  595 
ovd'  ccv  sl  §ovXolt6  Tig  Gmq^Qcov  yivoixo  I^TtccQTiaxlSoav  v,6q%  ccl  h,vv  vioiei-v 
i^SQTHiovGat.  ddfioug  yv^volai  (iriQotg  Kal  TtiTtXoig  icvsiybivoig  dQ6(iovg  naXai- 
GXQag  x'  ovK  ccvaGxsxovg  i(iol  Koivccg  ^^ovGi.  v.axa  ^avfid^siv  XQ^^'"  ^^  f*-^ 
yvvaiKag  GaxpQOvag  naiSsvsxs.  Cf.  Cicero  quae  affert  Tusc.  disp.  ii  15,  36  et 
vide  de  re  p.  iv  4,  4. 

XV  (396)  Varro  de  1.  L.  vii  49  'apud  Ennium  «quin  .  .  .  perduellibus». 
perduelles  dicuntur  hostes,  ut  perfecit,  sic  per  duellum  a  (et  Flor.  corr. 
Lachmannus)  duellum.  id  postea  bellum.'  Cf.  Charisius  ii  p.  211, 18  K.  'per 
pro  perquam,  valde,  ut  perduellio  perquam  duellio,  et  (perduellis)  plusquam 
hostis,  ut  Rabirius  qui  perdueUionem  fecisse  ducebatur,  id  est  contra  rem 
publicam  sensisse.'  Varro  de  L  L.  v  3  'multa  verba  aliud  nunc  ostendunt, 
aliud  ante  significabant,  ut  hostis ;  nam  tum  eo  verbo  dicebant  peregrinum 
qui  suis  legibus  uteretur,  nunc  dicunt  eum  quem  tum  dicebant  perduellem.' 
Cicero  de  off.  1 12, 37  '  etiam  illud  animadverto,  quod,  qui  proprio  nomine  per- 
duellis  es8et,is  hostis  vocaretur,  lenitate  verbi  rei  tristitiam  mitigatam.hostis 
enim  apud  maiores  nostros  is  dicebatur,  quemnuncperegrinum  dicimus.' 

XVI  (397)  Varro  de  1.  L.  vii  89  'apud  Ennium  «si  voles  . . .  monstrabi- 
tur».  comiter  hilare  ac  lubenter,  cuius  origo  Graeca  comos'  eqs. 

XVn  (398)  Cicero  de  off.  1 16,  51  'omnium  autem  communia  hominum 
videntur  ea,  quae  sunt  generis  eius  quod  ab  Ennio  positum  in  una  re  trans- 

13* 


196  SCENICA 

399  Quasi  lumen  de  suo  lumine  accendat  facit. 
Nihilo  minus  ipsi  lucet,  cum  illi  accenderit 

xvni 

401  Cui  quod  in  me  est  execrabor,  lioc  quod  lucet,  quidquid  est 

XIX 

402  Quem  metuunt  oderunt,  quem  quisque  odit  periisse  expetit 

XX 

403  0  Fides  alma  apta  pinnis  et  ius  iurandum  lovis 


ferri  in  permultas  potest.  «homo  .  . .  monstrat  (mostrat) .  .  .  ipsi  luceat . .  ac- 
cenderit».  una  ex  re  satis  praecipit  ut  quicquid  sine  detrimento  commodari 
possit  id  tribuatur  vel  ignoto.  ^* . . .  quoniam  copiae  parvae  singulorum  sunt, 
eorum  autem  qui  his  egeant  infinita  est  multitudo,  vulgaris  liberalitas  re- 
ferenda  est  ad  illum  Ennii  finem  «nihilo  minus  ipsi  lucet»,  ut  facultas  sit 
qua  in  nostros  simus  liberales.'  Cf.  ibid.  iii  13,  54  'quid  est  enim  aliud  er- 
ranti  viam  non  monstrare,  quod  Athenis  exsecrationibus  publicis  sanc- 
tum  est,  si  hoc  non  est,  emptorem  pati  ruere  et  per  errorem  in  maximam 
fraudem  incurrere'  (cf.  Bemaysius  opp.  i  p.  278).  Idem  pro  Balbo  16,  36 
'in  quo  erat  accusatoris  interpretatio  indigna  responsione,  qui  ita  dicebat 
comiter  esse  communiter :  quasi  vero  priscum  aliquod  aut  insolitum  verbum 
interpretaretur.  comes  benigni,  faciles,  suaves  homines  esse  dicuntur:  «qui 
erranti  comiter  monstrat  (coih  monstrant  Gembl.  comiti  monstrat 
Erf )  viam»  benigne  non  gravate  (monstrat) ;  communiter  quidem  certe  non 
convenit.* 

XVlil  (401)  Cicero  de  nat.  deor.  ii  25,  65  'hunc  igitur  (lovem)  Ennius, 
ut  supra  dixi,  nuncupat  ita  dicens  [345]  planius  quam  (quem  Voss.  A  quem 
corr.  que  Vind.)  alio  loco  idem  «cui . . .  lucet  quidquid  (quicquid)  est».' 

XIX  (402)  Cicero  de  off.  ii  7,  23  ^  omnium  autem  rerum  nec  aptius  est 
quicquam  ad  opes  tuendas  ac  tenendas  quam  diligi  nec  alienius  quam  ti- 
meri.  praeclare  enim  Ennius  «quem  . . .  perisse  expetit  (cupit  Bern.  c)».' 

Cf.  Hieronymus  epist.  82,  3  tom.  i  p.  610  C  Vallars.  ^antiqua  sententia 
est  «quem  metuit  quis  odit:  quem  odit  periisse  cupit».'  Ovidius  am.  ii  2, 10 
"■quem  metuit  quisque,  perisse  cupit.' 

XX  (403)    Cicero  de  off.  iii  29, 104  ^est  enim  ius  iurandum  adfirmatio 


399  Quasi  lumen  de  suae  lumine  accendit  facis  I.  I.  Hartmanus 
Mnemos.  xxi  ( 1 893)^.  382  401  Sententia  parum  perspicua,  sed  hoc 
quod  lucet  idem  dicit  opinor  quod  scen.  345  hoc  sublime  candens  appel- 
lavit;  et  hoc  est  igitur  cui,  mquit,  quod  in  me  est  execrabor  h.  e.  utputant 
consecrabo;  a^  videor  preces  intelligere  paene  quales  Hecuhae  sunt  in 
Troasin  884  sqq.  403  apta  pinnis;  cf.Apuleius  apol.  83  si  verba 

ita  ut  poetae  aiunt  pinnis  apta  vulgo  volarent 


FAB.  mc.  197 

XXI 
404  nulla  regni  sancta  societas 

Nec  fides  est 

XXII 

406  Parentem  et  pa  sospitem 

xxm 

407  vivam  an  moriar  nuUa  in  me  est  metus 


religiosa  .  .  .  non  ad  iram  deorum  quae  nulla  est  sed  ad  iustitiam  et  ad  fidem 
pertinet.  nam  praeclare  Ennius  «o  Fides  .  .  pinnis  (pennis)  .  .  .  lovis».  qui 
ius  igitur  iurandum  violat,  is  Fidem  violat,  quam  in  Capitolio  vicinam  lo- 
vis  optimi  maximi  .  . .  maiores  nostri  esse  voluerunt.'  Apuleius  de  deo 

Socr.  5  p.  10, 18  Goldb.  'nam  et  ius  iurandum  lovis  iurandum  (lov.  iur.  om. 
Flor.  Laur.,  add.  m.  alt.  Par.)  dicitur  ut  ait  Ennius.'  Haec  non  indigna 

erant  Medea;  cf.  Eurip.  Med.  169  %Xvs%''  ola  Xiyst,  K&m^o&rcci,  &i(iiv  siv.xalav 
Zfjvd  &'  og  OQy,cov  &vriTolg  tcc[iiag  vEv6(ii,6tai.\  208  &S0K}.vtEi  S'  it'  aSiTia 
Tta&ovaa  tuv  Zrivbg  OQKiav  @^[Ilv. 

XXI  (404)  Cicero  de  off.  i  8,  26  '  quod  enim  est  apud  Ennium  «nuUa 
sancta  societas  nec  fides  regni  est»  id  latius  patet.  nam  quicquid  eiusmodi 
est,  in  quo  non  possint  plures  excellere,  in  eo  fit  plerumque  tanta  contentio, 
ut  difficillimum  sit  servare  «sanctam  societatem».'  Idem  de  re  p.  i  32,  49 
'  cum  patres  rerum  potirentur,  numquam  constitisse  civitatis  statum,  multo 
iam  id  in  regnis  minus,  quorum,  ut  ait  Ennius,  «nulla  regni  sancta  societas 
nec  fides  (fidest  cod.)  est».'  In  quibus  verbis  qui  aut  quorum  mutandum 
aut,  quod  plerisque  placuit,  regni  abiiciendum  censent,  non  recte  aestimant 
citandi  modum,  qui  hoc  ferebat,  ut  Ennii  verba  plane  et  accurate  afferrentur, 
quamquam  cum  quorum  cui  adhaerescunt  coniungi  recte  non  possunt.  de 
quo  genere  dixi  ad  Cic.  de  legg.  ii  19, 47  p.  132 ;  et  cf.  Verr.  act.  ii  lib.  iv  13, 31 ; 
ad  Att.  II  19,2  ad  ann.  xii  fr.  ii  adscr.  Itaque  tantummodo  regni  positus  in 
ista  discrepantia  ambiguus  est;  in  qua  re  ego  hoc  posterius  testimonium 
praeferendum  duxi.  Cf.  Minucius  Felix  18,6  'quando  umquam  regni  so- 
cietas  aut  cum  fide  coepit  aut  sinc  ci-uore  discessit?'  Livius  i  14,  3  'ob  in- 
fidam  societatem  regni.'  Lucan.  i  92  'nulla  fides  regni  sociis  omnis- 
que  potestas  impatiens  consortis  erit.' 

XXn  (406)  Paulus  Festi  p.  431, 3  Th.  'sospes  salvus.  Ennius  tamen  sos- 

pitem  pro  servatore  posuit.'  Festus  'sos |  omnes  ferre  auc |  Afra- 

nius  in  ep |  servent  tuis |  «Maxime  Teu(crorum  ductor,  quo  sos- 

pite)  I  numquam»  (Aen.  viii  470).  En |  parentem  et  pa j  sospitem».' 

Cf.  ad  ann.  lib.  inc.  fr.  cxiv. 

XXm  (407)  Paulus  Festi  p.  88,  31  Th.  'metus  feminine  dicebant.  En- 
nius  «vivam  .  .  .  metus».'         Cf.  ann.  549  ibique  adscripta. 


406  patriam  di  servate  sospitem  Scaliger  senariimt  explevit 


198  SCENICA 

XXIV 

408  Muliereni:  quid  potius  dicam  aut  verius  quam  mulierem 

XXV 

409  Benefacta  male  locata  malefacta  arbitror. 

XXVI 

410  induta  fuit  saeva  stola 

xxvn 

411  cubitis  pinsibant  humum 

XXVIII 

412  Flammam  a  sapienti  facilius  ore  in  ardente  opprimi    . 
Quam  bona  dicta  teneat. 

XXIV  (408)  Rutilius  Lupus  i  12  rhet.  Lat.  p.  8, 18  Hakn.  'Sia(poQd.  hoc 
schema  cum  verbum  itei'atum  aliam  sententiam  significat  ac  significavit 
primo  dictum.  id  est  huiusmodi  «hunc  tu,  frater  eiusdem  sanguinis  parti- 
ceps,  in  hac  fortuna  deserere  potuisti,  cuius  aerumnae  quemvis  etiam  extra- 
rium  hominem,  modo  hominem,  commovere  possent».  item  universum  (item 
Enni  versus  Meinekius  item  inEnni  versu  Halmius)  «mulierem. .  .mu- 
lierem».'  Versum  Euripideum  de  Stheneboea  666  Nauck.  n  co  Ttayxa- 
KLGtr}  Kccl  yvvrj'  xl  yug  Xiycov  fist^ov  6S  tov3'  6vsi,8og  i^sinoi  tig  ccv  iam 
Ruhnkenius  contendit.  Ex  similibus  conviciis  veterum,  quae  Ribbeckius  con- 
gessit,  cum  Ennianis  comparari  possunt  haec  Poljmestoris  in  Hecuba  1178 
si  tig  yvvaitiag  t&v  Ttglv  sigrixsv  xaxc&s  5}  vvv  Xsyav  lativ  tig  ri  fiiXXsi  Xsysiv, 
anavta  tavta  6vvtsfia)v  iyai  (pQCCGo}'  yivog  yag  oits  novtog  oits  yij  tgitpsi 
toiovSs. 

XXV  (409)  Cicero  de  off.  n  18,  62  '^in  iis  qui  se  adiuvari  volent  . . .  re- 
stricti  omnino  esse  nullo  modo  debemus  sed  in  deligendis  idoneis  iudicium 
et  diligentiam  adhibere.  nam  praeclare  Ennius  «bene  facta  (beneficia 
Bem.  c  Pal.  Harl.) . . .  arbitror».' 

XXVI  (410)  Servius  in  Aen.  i  4  '  saevae:  cum  a  iuvando  dicta  sit  luno, 
quaerunt  multi  cur  eam  dixerit  saevam  et  putant  temporale  esse  epitheton, 
quasi  saeva  circa  Troianos,  nescientes  quod  saevam  dicebant  veteres  mag- 
nam.  sic  Ennius  «induta  fuit  s.  stola».'  Cynthius  Cenetensis  in  Aen.  i  4 
(A.  Mai  class.  auct.  vii  327  p.  4  ed.  Dozio)  'saevus  dicitur  crudelis  prosper 
et  magnus.  Ennius  «induta  est  s.  stola».' 

XXVn  (411)  Varro  de  1.  L.  v  23  'terra  ut  putant  eadem  et  humus;  ideo 
Ennium  in  ten-am  cadentis  dicere  «cubitis  p.  humum».'         Cf.  ann.  351. 
XXViLL  (412)  Cicero  de  orat.  n  54,  221  'quod  est  hominibus  facetis  et 


409  Cf.  Livius  vn  20,  5  ut  sua  vetera  beneficia,  locata  praesertim 
apud  tam  gratos,  novis  corrumperent  maleficiis.  Plaut.  tnostell.  242  si 
lovi  eo  argento  sacrificassem,  numquam  aeque  id  bene  locassem 
412  Rectam  ex  pendenti  oratimetn  Bibbeckius  restituit  Nam  fl.  (vel  fl. 


FAB.  mc.  199 

XXIX 

414  deos  aevi  integros 

XXX 

415  angue  villosi  canis 

XXXI 

416  ille  meae  tam  potis  pacis  potiri 

XXXII 

417  hehae 
Ipse  clipeus  cecidit 

dicacibus  difficillimum,  habere  hominum  rationem  et  temporam  et  ea  quae 
occurrant,  cum  salsissime  dici  possunt,  tenere.  itaque  nonnulli  ridiculi  ho- 
mines  hoc  ipsum  non  insulse  intei-pretantur.  ***  dicere  enim  aiunt  Ennium 
«flammam  a  sapienti  (sic,  nisi  quod  sapiente,  integri;  interpr.  dicere 
Ennium  fl.  a  sap.  Bakius  dic.  enim  aiunt  omisso  Ennium  Voss.  Leid. 
dicere  enim  aiunt,  tum  post  interstitium  xxxvi  litterarum  pienti  Harl. 

alant 

dicere  enim  aut  pienti  Abrinc.  dicere  enim  aut  pienti  Erl.)  facilius 
. . .  opprimi  . . .  teneat»  haec  scilicet  bona  dicta,  quae  salsa  sint.  nam  ea  dicta 
appellantur  proprio  iam  nomine.'  Similes  sententiae  afferuntur  Petronii 
fr.  28, 1  '  nam  citius  flammas  mortales  ore  tenebunt  quam  secreta  tegant' ; 
Ennodii  ep.  vii  16  'facilius  estignem  in  pyras  animatum  lingua  conprimere 
quam  silentium  inter  optata  servare';  Symmachi  ep.  i  31,  2  'nam  facilius 
est  ardentes  favillas  ore  comprimere  quam  luculenti  operis  servare  secretum.' 

XXIX  (414)  Servius  in  Aen.  ix  253  "■  integer  aevi  integri  aevi  figurate :  id 
est  adulescens  cui  aetas  integra  superest,  unde  Ennius  «deos  aevi  integros» 
dicit  quibus  multum  aevi  superest.'  Cf.  Aen.  ii  638  'quibus  integer  aevi 
sanguis '  ibique  Servius. 

XXX  (415)  Acro  in  Hor.  cann.  iii  11, 18  'muniant  angues  caput  eius 
.  .  .:  ut  ait  Ennius  «angue  v.  canis».' 

XXXI  (416)  Festus  ex  apogr.  1.  xx  p.  548,  5  Th.  p.  71  Momms.  '  at  anti- 
qui  tam  etiam  pro  tamen  usi  sunt,  ut  Naevius  [com.  130  R.].  Ennius  «ille 
(sic,  non  illae  edid.  Mommsenus  et  Thewrewkius) .  . .  potiri».'  Cf.  Luci- 
lius  222  L.  ''hortare,  illorum  si  possim  paci'  potiri  (sic  Lachmannus,  potiri 
iam  Fr.  Dousa;  Nonii  libri  capis  sortiri).'  Ennii  versum,  qui  ana- 
paesticus  videtur,  dubites  tragicumne  habeas  an  comicum ;  velut  in  Thyesta 
locum  habere  potuit  coll.  iii,  sed  conf.  etiam  Plauti  mostell.  1127  'ego  de 
sodalitate  sum  orator  datus,  qui  a  patre  eius  conciliarem  pacem',  Terentii 
hautont.  1046  'Chremes  nimis  graviter  cruciat  adulescentulum  . .  .  exeo  ergo 
ut  pacem  conciliem.' 

XXXII  (417)  Varro  de  1.  L.  vii  93  'apud  Plautum  (Men.  127)  «euax 
iurgio  uxorem  tandem  ab  regia  ianua»  euax  verbum  nihil  significat  sed  ef- 


enim)  sapiens  . . .  opprimit,  quamquam  etiam  ohliqua  mensufam  recipit; 
poteratque  faciliust  scribi  aut  intelligi  415  Fuitne  anguivillosi  c.  ? 


200  SCENICA 

xxxin 

419  Heu  mea  puella,  spe  quidem  id  succenset  tibi 

XXXIV 

420  Extemplo  acceptum  me  necato  et  filium 

XXXV 

421  Vocibus  concide,  facimus  musset  obrutus 


futitum  naturaliter  est  ut  apud  Ennium  «hehae  ipse  clipeus  cecidit^.' 
Inc.  de  dub.  nom.  G.  L.  K.  v  p.  574,  24  '  clipeus  (clypeus)  generis  masculini  ut 
Ennius  «cecidit  cUpeus  (clypeus)».'        Ad  Hectoris  lytra  rettulit  Ribbeckius, 
comoediae  arrogavit  A.  Spengelius. 

XXXin  (419)  Varro  de  1.  L.  vii  93  post  adscripta  ad  xxxii  'apud  En- 
nium  «heu  . .  spe  . .  succenset  tibi»;  apud  Pompilium  «heu  qua  me  causa 
fortuna  infeste  promis».  quod  ait  (Plautus  scilicet  ad  cuius  versum  inter- 
iectis  propter  euax  exemplis  quibusdam  tandem  redit)  «iurgio»,  id  estliti- 
bus;  itaque  quibus  res  erat  in  controversia,  ea  vocabatur  lis;  ideo  in  acti- 
onibus  videmus  dici  «quam  rem  sive  stlitem  dicere  opoi-tet  (stlitem  Lach- 
mannus  coU.  Poi"phyr.  in  Hor.  serm.  i  9,41  '  sic  denique  et  in  legibus  scriptum 
inveniri  solet  «rem  sive  litem»',  militem  Flor.)».'  Versum  Ennii,  nam 
Naevio  sine  fide  adscribitur,  ipsa  sententia  patefacit  comicum  esse,  non 
tragicum. 

XXXIV  (420)  Varro  de  1.  L.  vii  12  'quare  a  tuendo  et  templa  et  tesca 
dicta  cum  discrimine  eo  quod  dixi  (ibid.  10, 11).  ^^  etiam  indidem  illud  ent 
(Ennii  Scaliger)  «extemplo  ateptum{corr.  acceptum)  me  negato  et  filium». 
extemplo  enim  est  continuo,  quod  omne  templum  esse  debet  continuo  sep- 
tum  nec  plus  unum  introitum  habere.' 

XXXV  (421)  Varro  de  1.  L.  vii  101  'apud  Ennium  «vocibus  concide  fa- 
cimu^  et  obrutus  (corr.  ut  vid.  obrutum  Flor.)».  mussare  dictum  quod  muti 


419  ipse  quidem  Lachmannus  Eu  m.  p.  e  spe  quidem  id  successit 
Qioc  de  0.  Muelleri  coniectura)  BibleeJcius  420  necato  Scaliger:  ne- 
gato  acceptam  (vel  arreptam)  ad  Andromacham  et  Astyam,acta  filium 
haec  referens  G.  I.  Vossius  castig.p.  ij ;  acceptam  (arreptam)  . .  et  filiam 
Bothius  de  Hecuba  etPolyxena  filia  interpretatus  coll.  Hec.  391  v^etg  di 
(i  aUa  &vYaTQl  6v(ig)ovev6axe  (cf.ibid.  396  et  385),-  qui  neutrum xjrobat 
A.  Spengelius  arreptum  .  .  et  filium  de  servo  et  filio  erili  accipienda  et 
comoediae  versum  tribuendum  censet;  qui  arreptum  vel  arreptam  pro 
acceptum  scribunt,  eos  fugit  ratio:  acceptum  me  necato  h.  e.  nteivai  Xa- 
§av  vel  nrdvyg  Xa§6v  Soph.  Oed.  r.  641  et  607,  cf.  FA.  949 
421  Senarium  esse  et  Vocibus  concide  legendum  Lachmannum  non  fu- 
git;  facimus  musset  Turnebi  codex,  fortasse  recte,  et  tenui;  faxis  musset 
BibbecMus  facito  musset  L.  Muellerus  fac  iam  m.  ZoMderus;  id  quidem 
certum  musset  obrutus  verum  esse,  non  fac  si  musset  (mussat)  obrutum. 
Ceterum  versus  comoedia  dignus 


FAB.  mc.  201 

XXXVI 

422  Quicquam   quisquam  [quemquam],  quemque   quisque  con- 

veniat,  neget 

XXXVII 

423  IlKc  est  nugator,  nihik'  non  nauci  est  homo 


non  amplius  quam  (iv  dicunt;  a  qno  idem  dicit  id  quod  minimum  est  «neque 
ut  aiunt  fiv  facere  audent»  (inc.  10).         Cf.  ann.  446. 

XXXVI  (422)  Rhet.  ad  Herenn.  iv  12, 18  '  conpositio  est  verborum  con- 
structio  quae  facit  omnes  partes  orationis  aequabiliter  perpolitas.  ea  con- 
servabitur,  si . . .  vitabimus  eiusdem  litterae  nimiam  adsiduitatem,  cui  vitio 
versus  hic  erit  exemplo  (nam  hic  nihil  prohibet  in  vitiis  alienis  exemplis 
uti)  «0  Tite  ...»  (ann.  109)  et  hic  eiusdem  poetae  «quicquam  quisquam  quem- 
quam  quemque  (quicquam  quisquam  quemq;  expleti;  quicquam 
quicq  quemq  Herb.  quicquam  quicquam  quemq;  Par.  TI  quicquam 
quisquam  quemquam  quemque  Par.  P  m.  alt.  Corb.  qui  oquam  quic- 
quam  quemq  quemq;  Par. P  m.  pr.  Bem.)  quisque  conveniat  neget».' 
Hoc  genus  comoediam  apprime  addecet:  nota  sunt  Plautina  de  Epidico 
331  'verum  aliquid  aliqua  aliquo  modo  alicunde  ab  aliqui  aliqua  tibi  spes 

est  fore  meliorem  fortunam ^^*  ||  Quippe  tu  mihi  aliquid  aliquo  modo 

alicunde  ab  aliquibus  blatis ';  Pseud.  134  ^quorum  numquam  quicquam  quoi- 
quam  venit  in  mentem.'  Cf.  Lobeckius  paralip.  gr.  Gr.  p.  57  n. 

XXXVII  (423)  Festus  p.  170, 18  Th.  'naucum  ait  Ateius  philologus  poni 
pro  nugis  ....  Plautus  in  parasito  pigro  (fr.  iii  L.)  «ambo  magna  laude  lauti, 
postremo  ambo  sumus  non  nauci».  item  in  mostellaria  (1042)  «(qui  homo 
timidus  erit  in  rebus  dubiis,  nauci  non  erit.  atque  equidem)  quod  id  esse 
dicam  verbum  nauci  nescio»  et  in  truculento  (611)  «amas  hominem  non 
nauci».  . . .  sed  (et)  Ennius  ««Ht*c  . .  nihil  n.  naud  homo».'  Cf.  ibid.  3  'quod 
nauci  non  sint,  id  quod  est  nuUius  preti.'  Comoediis  olim  adscripsi. 


422  Initium  Quicquam  quisquam  et  extrema  quemque  . .  neget  sa- 
tis  certa  videntur;  quemquam  inclusi  ita  ratus  hoc  permixtis  quemq  et 
quemq;  errore  natum  esse,  cuius  rei  indicium  libri  praehent ;  quo  dempto 
desideratur  dativus  cuiquam;  namplenum  versum  non  truncatum  afferri 
testimonia  et  exempla  fidem  faciu/nt;  .  .  quoiquam  quicquam,  quemque 
Marxius  423  Illic . .  nihili  Ursinus:  illuc . .  nihil  est  addidi 
Ante  ra^ai^distinxi,  ut  aut  hocper  se  stet,  velut  Plaut.  asin.  472  impure, 
nihili,  aut  haec  coniungantur  nihili  non  nauci  est  homo;  conf.  Varro  de 
l.  X.  IX  54  dicimus  hic  homo  nihili  est  et  huius  hominis  nihili;  Gellius 
xv  2.^2  erat  autem  nihili  homo  et  nugator;  11 1 4, 2. 3  vanum  et  nihili  ver- 
biim;  potius  ipsi  nequam  et  nihili  sunt;  xvn  6, 2  nequam  et  nulli  pretii; 
VI  1 1 ,  2  levitatem  appellaverunt  proinde  quasi  vilitatem  et  nequam  ho- 
minem  nihili  (nulli)  rei  neque  frugis  bonae:  sic  enim  haec  scrihenda  swnt 
coll.  IX  2,  6  erraticum  hominem  et  nulli  rei;  xv  9,  n 


202  SCENICA 

xxxvni 

424  An  aliquid  quod  do  nil  moraresV  accipe. 

XXXIX 

425  Ad  eum  aditavere 

XL 

426  festiwum  festinant  diem 

XLI 

427  imprimitque  genae  genam 

XLH 

428  Topper  quam  nemo  melius  scit 

XXXVni  (424)  Diomedes  i  p.  400,  27  K.  'plura  verba  quae  vulgo  pas- 
sivo  more  declinamus  apud  veteres  diversa  reperiuntur  enuntiata  declina- 
tione  .  .  moro  quod  crebro  moror  dicimus  ....  moro  item  Naevius  .  .  [com. 
68  R.].  item  Pacuvius  .  .  [181  R.].  Ennius  «an  aliquid  quod  dono  illi  morare 
sed  accipite.  demolio  (accipe».  item  demolio  Keilius)  Varro.'  Versum 
scenicum  et  olim  habui  comoediaeque  adsciipsi  et  nunc  habeo,  neque  mihi 
umquam  imponi  passus  sum  ab  iis  qui  hinc  Ennius  anali  cum  hexame- 
tro  efficiendum  opinati  sunt  Stowassero  principe.  Cf.  nunc  relat.  acad.  a.  1899 
p.  270  sqq. 

XXXIX  (425)  Diomedes  i  p.  345, 1  K.  ^  iterativa  sive  frequentativa  . . . 
item  adeo  adis:  hoe  iteramus  adito  aditas  dictitantes,  ut  Ennius  «ad  eum 
aditavere».'  De  turbato  ordine  versuum  h.  1.  vide  KeUium. 

XL  (426)  Servius  Danielin.  in  Aen.  ix  399  p.  346,  1  Thil.  'pulchram 
properet  per  vulnera  mortem :  aut  deest  adire  aut  deest  ad  .  . .  aut  certe  an- 
tique  properet  mortem  ut  Plautus  (fr.  xliv  L.)  «properate  prandium»,  Ennius 
<(.festinum  festinant  dies:».'  Idem  Vatic.  in  georg.  iv  170  p.  333, 19  Thil. 
'  fubnina  properant  vetuste  ait,  ut  Plautus  «properant  prandium»  et  Ennius 
^(festinat  diem».' 

XLI  (427)  Servius  in  Aen.  vi  686  'genis  palpebris.  Ennius  de  dormi- 
ente  «inprimitque  genae  (rene  Hamb.  inprimit  genaeque  Monac.)  ge- 
nam».'  Cf.  ann.  532. 

XLII  (428)    Festus  p.  532, 17  Th.  'topper  significare  ait  Artorius  cito 


424  Teneo  sententiam  quam  olim  proposui  cum  nil  morare  et  ac- 
cipe  scribendum  conieci;  et  in  summa  re  mecum  faciehat  Ribhechius ;  sed 
eam  lenius  nune  recupero  sic  An  aliquid  quod  do  nil  morares  ?  accipe 
h.  e.  do  nil  (nihil)  ex  dono  illi  nanciscor  et  morares  ex  morare  sed  h.  e. 
moraref?  abiit  in  moraref;  (i.  e.  morare  fed) ;  et  morares  iam  olim  editi 
libri  vulgo  circumfercbant.  sed  deleri  iussit  etiam  Keilius.  denique  an  ali- 
quid,  quo  nihil  aptius  erat,  ne  temptes,  Seneca  Troad.  973  an  aliqua  poe- 
nae  pars  meae  ignota  est  mihi,  et  Vergilius  anne  aliquis,  anne  aliquas 

426  festivum  DameZ:  festinum 


\ 


FAB.  mc.  203 

xLin 

429  Somnia  aliquot  vera  sunt,  sed  non  necesse  est  omnia. 

XLIV 

430  Ardiia  tesca  aspera  saxa  tuor 


fortasse  celeriter fortasse,  sic  Accius  in  lo  (387  R.)  «topper  ut  fit  patris 

te  eicit  iras  ennius  (ira».  Sinnius  praeeunte  Ursino  0.  Muellerus)  vero 
sic :  topper  fortasse  valet  in  Enni  et  Pacui  scriptis.  apud  Ennium  est  «topper 
. . .  scit».  Pacuvius  [424  R.].'  Dubito  quam  recte  hunc  versiculum,  qui 

dactylicus  esse  potest,  quem  olim  in  incerta  retuli,  nunc  scenicis  adscripse- 
rim:  in  qua  re  me  movit  cum  Ennio  coniunctus  Pacuvius:  quamquam  eius 
indicii  vim  non  magnam  esse  sentio. 

XLin  (429)  Cicero  de  div.  n  62, 127  'iam  vero  quis  dicere  audeat  vera 
omnia  esse  somnia.  mliquot  soninia  vera»  inquitEnnius  «sed  omnia  non  necesse 
est  (non  nuno  necesse  est  Voss.  B  nonnunc  haec  eet  Voss.  A  Vind.)».' 

Haec  quoque,  quae  tam  dactylicos  numeros  recipere  videntur,  quos 
olim  de  Ilbergii  coniectura  posui,  quam  scenicos,  quos  non  uno  modo  recu- 
perare  Ribbeckius  temptavit,  dubium  admodum  est  cui  parti  adscribas :  ad 
id  quod  nunc  secutus  sum  me  maxime  adduxit  quod  non  credibile  est  Cicero- 
nem,  ex  Ennio  videlicet,  noenum  scripsisse  (cuius  vocis  quae  visa  sunt  ves- 
tigia  unde  nata  sint  in  aperto  est)  sed  quod  ipse  solet  non  necesse  est 
(de  fin.  I  20, 65;  iii  11,  38;  pro  Rosc.  Am.  32, 90).  De  versus  fonna  quam  posui 
nihil  affirmo;  sententia  similis  illi  Zenonis  de  nat.  deor.  i  25,  70  'nonnulla 
visa  esse  falsa,  non  omnia.' 

XLIV  (430)    Paulus  Festi  p.  539,  7  Th.  '  tesca  loca  augurio  designata. 

Cicero  aspera  ait  esse  et  difficilia.'  Festus  * t  loca  augurio  desig  | 

templa  antiqua  | (er)o  aspera  difficilia  aditu  | (c)a  aspera  saxa 

tesca  tuor»  \ (c)teta  (Acc.  554  R.)  «quis  tu  es  mortalis  | a  ettesqua 

te  adportas  loca»  | .'  Sic  cod.  Farnes.  Mommsenus  Festi  cod.  quat.  xvi  act. 
acad.  a.  1864  p.  64  ex  Vaticano  S  haec  profert  'templa  antiqua  tesca  esse 
ait  cuero  aspera  difficilia  aditu.  Ennius  «ardua  aspera  saxa  tuos».'  Unde 
haec  Ennii  esse  compertum  est:  sed  Enniana  verba,  quae  cum  Ribbeckio 
scripsi,  vel  sic  ambigua  sunt.  Loca  tesca  quae  sint  disputat  Varro  de 
1.  L.  VII  8—11. 


SATURARUM  LIB.  I 

I 

1  Malo  hercle  magno  suo  conrivat  sine  modo 

n 

2  Diim  quiclquid  des  celere 


SATURARUM  LIB.  II 

I 
3  contemplor 

Inde  loci  liquidas  pilatasque  aetheris  oras 

LIB.  I  I  (1)  Nonius  p.  474,  22  '  convivant  pro  convivantur.  Pomponius 
. .  (85  R.)  «si  calendis  (domi)  convivant,  idibus  cenant  foris».  Ennius  saty- 
rarum  lib.  i  «malo  h.  sm  magno  . .  modo».' 

n  (2)  Nonius  p.  510, 10  '  celere  pro  celeriter  . . .  Ennius  satyrarum  lib.  i 
«dum  quidquid  (quicquid)  des  celere».' 

LIB.  n  I  (3)  Servius  Danielin.  in  Aen.  xii  121  p.  689,  21  Thil.  'pilata 
fixa  et  stabilia  . . .  Ennius  saturarum  ii  « contemplor  inde  loci  .  .  aetheria 
oras»,  cum  firmas  et  stabiles  significaret  quasi  pilis  fultas.' 


1  magno  suo  Bothius  mus.  JRhen.  v  (1837)1?.  266  ^f-  Plaut 

asin.  47 1  malo  hercle  iam  magno  tuo;  ihid.  896  cum  malo  magno  tuo; 
90Q  cum  tuo  magno  malo.  Tefentius  Andr.  179  neque  sine  tuo  magno 
malo  convivat.  ||  Sine  modo  Bofhius  2  Da  vd  Dane  Gulielmius 
in  Plautl  Bacch.  c.  5  quidquid  des,  des  olim  eorr.  quidquid  das,  des 
BergMus  opp.  i  p.  305 ;  ego  nihil  addo  sed  quidquid  intelligo  quidquid  est 

De  sententia  cf.  Ausonius  epigr.  86  (jp.  2 ig  Schenhelii)  si  bene  quid 
facias,  facias  cito  eqs.;  ibid.  85.  Goethii  proverb.  129  ^doppelt  giebt  wer 
gleich  gieW  cum  Loepcri  adn.  3  sq.  Inde  .  .  .  oras  Contemplo  sic 

ScaUger  castig.  in  Festum  s.  v.  ^ compilare^  p.  xLvm  e  Servio  Danielis 
pleraque  afferens  versum  Ennii  citavit,  unde  olim  Inde  . . .  oras  Contem- 
plor  edidi 


SATURARUM  LIB.  I-in  205 

n 

5     Restitant  occurrmit  obstant  obstringillant  ofeagitant 


SATURARUM  LIB.  III 

I 

6     «Enni  poeta  salve,  qui  mortalibus 
Versus  propinas  flammeos  meduUitus. 

n 

8     Nam  ia  non  bene  vult  tibi,  qui  falso  criminat 
Apiid  te 

m 

10  testes  sunt 

Lati  campi  quos  gerit  Africa  terra  politos 

II  (5)  Noniusp.  147,  9  '  obstringillare  (obstrigillare)  obstare.  En- 
nius  satyrarum  lib.  ii  «restitant . . .  ovagitant».' 

LIB.  ni  I  (6)  Nonius  p.  33,  7  'propinare  a  Graeco  tractum  est,  post 
potum  tradere  ....  Ennius  satyrarum  lib.  iii  ^ennio  eta  selve  . .  .  meduUi- 

tus».'  Idem  p.  139, 13  'meduUitus  a  medullis Ennius  satyrarum 

lib.  III  «enni  poeta  salve  . . .  meduUitus  (medullitos  Leid.  m.  pr.)».' 

n  (8)  Nonius  p.  470, 15  ' criminat  Ennius  satyrarum  lib.  iii  (iiii  Wolf. 
et  e  corr.  Harl.)  «nam  iis  (us)  .  .  vult  tibi  (vult  ibi  Bamb.  et  m.  pr.  Leid. 
Harl.  Par.) .  .  criminat  apud  te».' 

ni  (10)  Nonius  p.  66,  25  'politiones  agrorum  cultus  dUigentes,  ut  po- 
lita  omnia  dicimus  exculta  et  ad  nitorem  deducta.  Ennius  satyrai-um  lib.  iii 
«testes  . . .  politos».  idem  annaH  lib.  viiii  (xm)  «rastros  . . .  causa  poliendi 
agri».' 


5  obagitant  Bentinus  obigitant  BergMus  opp.  ip.  232  coll.  Fesf. 
p.  214,  2  Th.  obigitat  antiqui  dicebant  pro  ante  agitat  ut  obambu- 
lare;  quam  glossam  credibilius  est  ad  Ennii  versum  nonpertinere 

7  propinas;  ^Dionysius  Chalc.  ap.Athen.  xv  669  e  di%ov  xiqvds  jiqo- 
jtivofiivrjv  xTiv  an  ifiov  noir}0iv'  Pascal  ^Studi  sugli  scrittori  Latini' 
(1900)^.46  8  '^amqae proposui  mus. Bhen. xiy (iS$g) p.  567 
is  ed.princ.  1 1  Cf.  Hor.  sat.  03,87  frumenti  quantum  metit  Africa; 
Livius  XXXI  4,  6  frumentique  vim  ingentem  quod  ex  Africa  P.  Scipio 
miserat  . . .  diviserunt;  ihid.  50,  i  frumenti  vim  magnam  ex  Africa  ad- 
vectam  . .  diviserunt 


206  SATURARUM  LIB.  IV.  VI 

SATURARUM  LIB.  IV 

12  neque  iUe  triste  quaeritat  sinapi 

Neque  caepe  maestum 

SATURARUM  LIB.  VI 

14     Quippe  sine  cura  laetus  lautus  cum  advenis 

Infertis  malis,  expedito  bracchio, 
16     Alacer  celsus,  lupino  expectans  impetu, 


LIB.  IV  (12)  Macrobius  Sat.  vi  5,5  'tristis  pro  amaro  translatio  decens 
est,  ut  «tristisque  lupini»  (Verg.  georg.  i  75).  et  ita  Ennius  (&ita  enniuf 
pi-aeter  f  in  ras.  Par.)  in  libro  sabinarum  (saturarum  Columna)  quarto 
«neque  triste  quaeritat  sinapi  n.  cepe  maestum».'  Servius  Lemovic.  in 

georg.  I  75  p.  151, 15  Thil.  Hristisque  lupini:  amari,  cum  (quo  cod.)  in  gustu 
(evanuerunt  octo  fere  litterae:  sit  amarum  Daniel)  triste :  (nam  incoc- 
tus  amarus  est  falso  addita)  Ennius  «neque  ill  . .  . .  te  quaeri.  ad  sinap. 
(ita  cod.)».'  Cf.  C.  Gl.  L.  iv  p.  186,  32  'tristis  amarus.' 

LIB.  VI  (14)  Donatus  in  Ter.  Phorm.  ii  2,  25  Hene  asymbolum  venire 
unctum  atque  lautum  e  balneis  (otiosum  ab  animo,  cum  ille  et  cura  et  sumptu 
absumitur.  dum  tibi  fit  quod  placeat,  iUe  ringitur,  tu  rideas):  haec  non  ab- 

Apollodoro translata  sunt  omnia.  «quippe  (14) . . .  ridens  voras»  (19).' 

interstitio  quod  significavi  libri  haec  habent  seddecen....  Vat.  redeas 

In  Ricc.  rdeas  Oxon.  sed  de  sexto  salis Leid.  Dresd.  sed  e  sexto 

satis  ed.  pr.  Ven.  sed  e  sexta  satyrarum  Ennii  ut  videtur  Stephanus. 
His  testimoniis  inteUigitur  non  nimis  certo  hos  versus  de  sexto  saturarum 
Ennii  circumferri:  tamen  eos  suo  loco  reliqui,  ne  forte  frustra  quaererentur. 


12  ille  Burmannus  14  sine  cura  laetus;  cf.praef.  in  Kochii 
Senecae  clial.  p.x  15  infertis  (inferctis,  inferetis)  h.  e.  inanibus;  ut  a 
facto  infectus  sic  a  farto  infertae  dicuntiir  quae  fartae  non  sunt:  insertis 
Bresd.  Leid.  16  Alacer  celsus  inprooem.  i88op.  14  ab  oratione  et 
metro  vindicare  studui,  cf.  scen.  ig ;  ac  mihi  adhuc  videtur  mutationibus 
quas  metri  causa  adhibitas  vidi  et  sensus  et  orationis  venustas  gravifer 
depravari;  sic  enim  video  coniungi  alacres  et  erecti  (Seneca  ad  Helv. 
8, 5 ;  ad  Herenn.  11 19,2  9) ;  alacri  animo  et  erecto  {Cic.  Cat.  mai.  20, 7  5) ; 
et  ex  altera  parte  celsus  et  erectus  {Cic.  Tusc.  disp.  v  14,  42,  Plin.  n.  h. 
VIII  78);  denique  celsus  corpore  vultuque  laeto  (Liv.  xxx  32,  11);  erec- 
tum  et  celsum  alacri  et  prompto  ore  atque  vultu  (Cic.  de  or.  i  40,  1 84), 
tit  m  hac  pictura  parasiti  nihil  aptius  quam  alacer  celsus  potuisse  dici 
mihi  pei'suadeam.  De  Bentleio  eadem  probante  et  hic  et  15  vide  DzicUz- 


SATURARUM  LTB.  INC.  207 

17     Mox  cum  alterius  abligiirias  bona, 

Quid  censes  domino  esse  animi?  pro  divum  fidem, 
Ille  tristis  est  dum  eibum  servat,  tu  ridens  voras. 


SATURARUM  LIB.  INC. 

I 

Mortem  ac  vitam  contendentes  in  satura  tradit  Ennius. 

n 

21  ^  'Avicula  est  parva,  nomen  est  cassita.  *  habitat  nidulaturque 

in  segetibus  id  ferme  temporis,  ut  appetat  messis  puUis  iamiam 

23  plumantibus.  ^  ea  cassita  in  sementes  forte  con^esserat  tempesti- 
viores;  propterea  frumentis  flavescentibus  puUi  etiam  tunc  invo- 

LIB.  INC.  I  (20)  Quintilianus  ix  2,36  'sed  formas  quoque  fingimus 
saepe,  ut  Famam  Vergilius  (Aen.  iv  173),  ut  Voluptatem  ac  Virtutem  quem- 
admodum  a  Xenophonte  (mem.  ii  1,  21  sqq.)  traditur  Prodicus,  ut  Mortem  ac 
Vitam,  quas  contendentes  (consentientes  Ambr.  et  m.  alt.  Bamb.)  in  sa- 
tura  tradit  Ennius.'  Cf.  Novius  Atellana  'Mortis  et  Vitae  iudicium.' 

II  (21)  Gellius  II  29,  l  Aesopus  ille  e  Phrygia  fabulator  haut  inmerito 
sapiens  existimatus  est,  cum  quae  utilia  monitu  suasuque  erant  non  severe 
neque  imperiose  praecepit  et  censuit,  ut  philosophis  mos  est,  sed  festivos 
delectabilesque  apologos  commentus  res  salubriter  ac  prospicienter  animad- 
versas  in  mentes  animosque  hominum  cum  audiendi  quadam  inlecebra  in- 


Jconem  FlecTceis.  ann.  suppl.  x  p.  673  impetu  expectans  codd.  ex- 

pectans  impetu  Muretus  var.  lect.  xix  7 ;  id  quoque,  ne  alia  a/nquiran- 
tur,  aptissime;  Gdlius  xvii  8,  3  ubi  paratis  et  expectantibus  nobis  im- 
posita  mensae  est  17  Quam  mox  Muretus  abligurias  Leid. 

obligurias  Vat.  ablinias  Ricc.  Oxon.  ablingas  vet.  cod.  Pithoei;  cf.  Bent- 
leius  ad  Ter.  eun.  v  4, 14  18  domino  Miiretus  dominos  codd. 

1 9  tristis  est  h.  e.  tristest,  cf.  a/m.  129;  quo recepto Plasbergio  versus  sic 
essc  dimctiendus  Ille  tristest  diim  cibum  servat  videtur;  Ille  tristis  cibum 
dum  vulg.  et  Bentleius  voras  ed.  princ.  Ven.  vorans  codd.  23  ea 
cassita  plane  de  more  Gellii  (eius  autem  Chilonis  i  3,  30;  is  luhanus  i 
4,  2;  is  Aselho  11  13,  3;  is  Phaedo;  is  Polus;  is  Solon,  cett.)nec  sol/um 
Gellii  sed  cum  aliorum  {cf.  Minuc.  Fel.  1 9,  4)  tum  Apuleii,  saepe  in  hoc 
genere  male  temptati  a  doctis  (cf.  Herm.  xxxiii  i?.  258  sqq.)  conges- 
serat  olim  corr.  concesserat  lihri.  Cf.  Verg.  ecl.  3,  69  notavi  ipse  locum 
aeriae  quo  congessere  palumbes.  Servius  ad  h.  l.  congessere  nidificavere 


208  SATURARUM  LIB.  mC. 

25  lucres  erant.  ^  dum  igitur  ipsa  iret  cibum  puUis  quaesitum,  monet 
eos,  ut  si  quid  ibi  rei  novae  fieret  dicereturve  animadverterent 
idque  uti  sibi,  ubi  redisset,  nuntiarent.  ^  dominus  postea  segetum 
illarum  filium  adulescentem  vocat  et  «videsne»  inquit  «haec  ema- 

29  turuisse  et  manus  iam  postulare?  idcirco  die  crastini,  ubi  primum 
diluculabit,  fac  amicos  eas  et  roges,  veniant  operamque  mutuam 
dent  et  messim  hanc  nobis  adiuvent».  baec  ubi  ille  dixit,  et  dis- 

32  cessit.  ^  atque  ubi  redit  cassita,  pulli  tremibundi  trepiduli  circum- 
strepere  orareque  matrem,  ut  iam  statim  properet  inque  alium 
locum  sese  asportet.  «nam  dominus»  inquiunt  «misit,  qui  amicos 

35  roget,  uti  luce  oriente  veniant  et  metant».  ^  mater  iubet  eos  otioso 
animo  esse;  «si  enim  dominus»  inquit  «messim  ad  amicos  rei- 
cit,  crastino  seges  non  metetur,  neque  necessum  est  hodie  uti 


duit.  *  velut  haec  eius  fabula  de  aviculae  nidulo  lepide  atque  iucunde  pro- 
monet  spem  fiduciamque  rerum,  quas  efficere  quis  possit,  haut  umquam  in 

alio  sed  in  semet  ipso  habendam.  *«avicula»  inquit  «est  parva **  demessa 

est».  ^'  haec  quidem  est  Aesopi  fabula  de  amicorum  et  propinquorum  levi 
plerumque  et  inani  fiducia.  ^^  sed  quid  aliud  sanctiores  libri  philosophorum 
monent  quam  ut  in  nobis  tantum  ipsis  nitamur,  *®  alia  autem  omnia  quae 
extra  nos  extraque  nostrum  animum  sunt  neque  pro  nostris  neque  pro  nobis 
ducamus.  ^"  hunc  Aesopi  apologum  Q.  Ennius  in  satiris  scite  admodum  et 
venuste  versibus  quadratis  composuit.  quorum  duo  postremi  isti  sunt,  quos 
habere  cordi  et  memoriae  operae  pretium  esse  hercle  puto  «hoc  (Rott.  Urs. 
et  e  corr.  Par.  hec  vel  haec  ceteri)  .  . .  in  promptum  (promptu  Thuan. 
vulg.)  situm,  ne  quid  (nequit  Par.  neq;  Rott.) . .  .tu  Sigeie  possis^.' 
Fabula  Graeca  exstat  in  Babrianis  88  Aviani  21 ;  in  Aesopicis  379  (p.  165) 
Fr.  de  Furia.  Quam  Ennius  lepidius  expolivit.  De  sententia  cf.  Hesiod.  op. 
404  sq.  Kirchh. 


25  cum  Vat.  Rott.  29  die  crastini,  sed  37  crastino.  Cf.  Gellius 
X  24,  8  atque  item  simili  figura  'die  crastini'  dicebatur,  id  erat  'crastino 
die'.  Plaut.  most.  881  die  crastini;  Menaechm.  1156  die  septimi 
30  amicos  eas  et  roges;  nec  adeas  recte  scribi  nec  amicos  eas  ut  roges 
Herm.  x\  p.  261  prohare  studui;  et  eas  et  roges  coniuMgwntur,  ut  ^i 
imus  et  oramus.  Gf.  t,^,;  GeU. xiv  2^2^  eas  igitur  et  credas  ei;  xx  10,  5 
eas  igitur  et  discas ;  et  amicos  duohus  verbis  praemittitur  eo  modo  quo 
tu  illas  abi  et  traduce  Terentius,  propterea  pacem  advenio  et  ad  vos 
affero  Flautus  32  tremibundi  ex  palimps.  Vat.  accessit,  item  37  ne- 
cessum^J^o  necesse,  et  eunt  pro  erant  40,  sed  inquit  38  nonputo  verum 
esse  et  requiri  igir  reliquorum:  sed  tremibundi  trepiduli  et  quaedam 
item  aUa  velut  die  crastini  2  9  m  quaest.  Enn.  c.  vii  exposui  Ennianae 
orationis  colorem  prae  se  ferre,  item  tam  plenos  quadratos  in  his,  vel/ut 


SATURARUM  LIB.  INC.  209 

vos  auferam.»  ^°  die  igitur  postero  mater  in  pabulum  volat.  domi- 

39nus,  quos  rogaverat,  opperitur.  sol  fervit,  et  fit  nihil;  it  dies,  et 
amici  nulli  eunt.  ^^  tum  ille  rursum  ad  filium  «amici  isti  magnam 
partem»  inquit  «cessatores  sunt.  quin  potius  imus  et  cognatos 

42  adfines[amicos]que  nostros  oramus,  ut  assint  cras  temperi  ad  me- 
tendum.»  ^^  itidem  hoc  puUi  pavefacti  matri  nuntiant.  mater  hor- 
tatur,  ut  tum  quoque  sine  metu  ac  sine  cura  sint,  cognatos  ad- 

45finesque  nuUos  ferme  tam  esse  obsequibiles  ait,  ut  ad  laborem 
capessendum  nihil  cunctentur  et  statim  dicto  oboediant;  «vos 

47  modo »  inquit  « advertite,  si  modo  quid  denuo  dicetur.»  ^^  alia  luce 
orta  avis  in  pastum  profecta  est.  cognati  et  adfines  operam  quam 
dare  rogati  sunt  supersederunt.  -^*  ad  postremum  igitur  dominus 

SOfilio  «valeant»  inquit  «amici  eum  propinquis.  afieres  primo  luci 
falces  duas,  unam  egomet  mihi  et  tu  tibi  capies  alteram  et  fru- 
mentum  nosmet  ipsi  manibus  nostris  cras  metemus.»  ^^  id  ubi  ex 
puUis  dixisse  dominum  mater  audivit,  «tempus»  inquit  «est  ce- 
dendi  et  abeundi;  fiet  nunc  dubio  procul,  quod  futurum  dixit.  in 

55  ipso  enim  iam  vertitur  cuia  res  est,  non  in  alio  unde  petitur.» 
atque  ita  cassita  nidum  migi-avit,  seges  a  domino  demessa  est.' 

Hoc  erit  tibi  argumentum  semper  in  promptum  situm: 
58  Ne  quid  exspectes  amicos  quod  tute  agere  possies. 


37  non  metetur  neque  necessum  esthodie  uti  vos  aiiferam,  quam  mul- 
tas  quadraforum  parficulas  cognosd,  ut  3 1  et  messim  hanc  nobis  adiu- 
vent,  39  it  dies  et  amici  nulli  eunt;  ut  intelligeretur  Gellium  non  Aeso- 
pum  quem  videri  voluit  sed  Ennium  studiosius  secutum  esse.  hinc  pro- 
fecti  postea  ten  BrinMus  et  Rihbcchius  totam  narrationem  ad  suos  versus 
revocare  ludibunda  manu  conafi  sunt  39  it  olim  recte  scriptum:  et 

libri;  cf.  Plaut.  rud.  looi  verba  facimus,  it  dies;  Apul.floi\  i6 
42  amicos  delevit  Hertsius ;  errore  mentis  primum  ob  superiora  cognaios 
amicosque  scripfum,  dein  adfines  superscriptum:  cf.  GcU.  iv  2,  i  titulus 
scriptorum  singulorum  scriptus;  Min.Fel.  i6,2  ab  eius  subtilitate  sim- 
plicitate  subtihs;  Macrob.  saf.  vi  2,15  exilioque  domos  et  tristia  dulcia 
liminamutant;  Tacif.dial.8  extr.ah  ineunte  aetate  adolescentia;  Senec. 
de  ira  iii  1 8,  i  praefringi  crura,  erui  oculos,  amputari  linguam  manus 
iussit  47  Alteruni  modo  videfur  falso  additum         alia  luce  orta.* 

Soph.  Electr.  698  aXkrig  TjfieQag;  illa,  alia  atque  aha  viderunt  luce  Ca- 
tullus  64,  16  55  alio  unde  petitur;  cf.  Ter.  eun.  11,  Gellius  xiv 

2,21  58  tute  agere  possies  Fruferius  veris.  11  8 :  tu  a.  possis 

Ennius   ed.  Vahlen.  14 


210  SATURARUM  LIB.  INC. 

m 

59  Nam  qui  lepide  postulat  alterum  frustrari 
Quem  frustratur  frustra  eum  dicit  frustra  esse. 

61  Nam  qui  sese  frustrari  quem  frustra  sentit, 

Qui  frustratur  is  frustra  est,  si  non  ille  est  frustra. 

IV 

63  Meum  non  est,  ac  si  me  canis  memorderit 

V 

64  Numquam  poetor  nisi  si  podager 

VI 

65  Subulo  quondam  marinas  propter  astabat  plagas. 

UI  (59)  Gellius  xviii  2,  7  'nuper  quaesita  esse  memini  numero  septem, 
quorum  prima  fuit  enarratio  iiorum  versuum  qui  sunt  in  saturis  Quinti  Enni 
uno  multifariam  verbo  concinniter  inplicati.  quorum  exemplum  hoc  est  ^uam 
qui .  .  .  est  frustra».' 

IV  (63)  Gellius  vi  9,1  'poposci  momordi  pupugi  cucurri  probabiliter 
dici  videtur  atque  ita  nunc  omnes  ferme  doctiores  hisce  verbis  utuntur.  *  sed 
Q.  Ennius  in  saturis  (suis  add.  Rott.)  memorderit  dixit  per  e  litteram,  non 
momorderit.  «meum»  inquit  «rton  est  oc  . . .  memorderit».'  Nonius  p.  140, 
25  ^memordi  peposci  pepugi  spepondi  in  veteribus  lecta  sunt . . .  Ennius  «non 
est  tit . .  .  memorderit».' 

V  (64)  Priscianus  toi  p.  434,  8  H.  '  grammaticus  et  philosophus  et  ar- 
chitectus  et  sophista  et  poeta  Graeca  sunt;  itaque  ex  nominibus  ipsis  habent 
verba  apud  Graecos,  unde  nos  quoque  philosophor  architector  poetor  in  usu 
habuimus.  Ennius  «numquam  p.  nisi  podager».'  Cf.  idem  xviii  p.  272,  21  H. 

Ad  saturas  rettuli  olim  cum  Hugio. 

VI  (65)  Van-o  de  1.  L.  vii  35  'apud  Ennium  (eni  Flor.  corr.Laetus)  «su- 


59 — 62  Exhihui  traditam  lihris  formam  61  se  olim  scripsi, 

nec  nunc  ahiicio  Nam  si  se  Usenerus  fnistra  sentit  Pet.  frustras 
sentit  pars  reliqw)rum,  pars  altera  fnistrassent  id;  unde  frustras  //.  e. 
irvLstrSins  prohaham;  quem  frustrat  sentit  Uscnerus  62  Putaham 

olim  Qui  frustratur  frustrast,  si  ille  non  est  frustra ;  Usenerus  Qui  frus- 
trat  is  frustrast,  ille  non  est  fnistra  Ccterum  cf.  Plauti  Baech.  548 
atque  i  se  cum  frustrant,  frustrari  alios  stolidi  existimant;  Livius  n 
31,9  neque  frustrabor  ultra  cives  meos  neque  ipse  frustra  dictator  ero; 
Philemonis  (Mein.  tv  p.  g,  Kock.  11  p.  484)  6  XoiSoq&v  yaQ,  av  6  Xoido- 
Qovfievog  firj  iCQoaTtoirirai,  lotdoQSirat  XoidoQ&v  63  Cf  ann.  528 

tantidem  quasi  feta  canes  sine  dentibus  latrat.  Horatius  c.  iii  29,  57  non 
est  meum,  si  mugiat  Africis  malus  procellis,  ad  miseras  preces  decurrere. 
Orationis  forma  fuit  (tiam  duhitafum  est)  qualis haec  II.  xi  389  oux  oAfyo), 
wj  H  fiLS  yvvri  ^dkoi  r]  ndtg  a(pQ(ov  64  si  addidi,  sim  L.  Muetlerus 


SATURARUM  LIB.  INC.  211 

vn 

66  Propter  stagna  ubi  lanigerum  genus  piscibus  pascit 

vm 

67  decem  coclites  quas  montibus  summis 
Ripaeis  fodere 

~  IX 

69  Simia  quam  similis  turpissuma  bestia  nobis 

X 

70  Quaerunt  in  scirpo  soliti  quod  dicere  nodum 

bulo  . . .  astabat  aquas».  subulo  dictus,  quod  ita  dicunt  tibicines  Tusci;  quo- 
circa  radices  eius  in  Etruria,  non  Latio  quaenindae.'  Festus  p.  444,  3  Th. 
'subulo  Tusce  tibicen  dicitur;  itaque  Ennius  «subulo  . . .  adstrabat  plagas».' 

VII  (66)    Paulus  Festi  p.  41,  27  Th.  '«Cyprio  bovi  merendam»  Ennius 

Sotadico  versu  cum  dixit  (var.  26),  significavit idem  cum  dicit  «propter 

.  . .  genus  (pecus  0.  Muellerus  nescio  qua  fide)  p.  pascit»  esse  paludem  de- 
monstrat,  in  qua  nascuntur  pisces  similes  ranunculis,  quos  oves  consectatae 
edunt.' 

Vin  (67)  Varro  de  1.  L.  vii  71'  apud  Ennium  «decem  c.  quas  m.  s.  ripeis 
federe  (fodere  Par.  a)»  ab  oculo  cocles  ut  ocles  dictus,  qui  unum  haberet 
oculum.' 

IX  (69)  Cicero  de  nat.  deor.  i  35,  97  '  ipsa  vero  quam  nihil  ad  rem  per- 
tinet  quae  vos  delectat  maxime  similitudo.  quid  canis  nonne  similis  lupo, 
atque  ut  Ennius  «simia  . . .  nobis».  at  mores  in  utroque  dispares.'  Cf.  Se- 
renus  Sammonicus  (P.  L.  M.  iii  Baehr.)  lib.  med.  819  'sive  homo  seu  similis 
tui"pissima  bestia  nobis  vulnera  dente  dedit.' 

X  (70)  Festus  p.  490, 11  Th.  'scriptum  (scirpus  Ursinus)  est  id  quod 
in  palustribus  locis  nascitur  leve  et  procerum  unde  tegetes  fiunt.  inde  pro- 
verbium  est  in  eas  natum  res,  quae  nullius  inpedimenti  sunt,  in  scii-po  no- 
dum  quaerere.  Ennius  «quaerunt .  .  soliti  quod  d.  nodum».'  Ex  Festo  Isidorus 
orig.  XVII  9, 97  ' scirpus  a  quo  tegetes  texuntur  (teguntur  optimi)  sine  nodo, 
de  quo  Ennius  «quaerunt . .  quod  soliti  (solet  Wolfenb.)  d.  nodum».' 


67  quas:  massas  intellegit  Lachmannus.  Cf.  Plaut.mil.  glor.  1065 
nam  massas  habet:  Aetna  mons  non  aeque  altust;  Claudianus  xxiv  235 
massas  argenti  68  'Ptiiaia  oQrj  quae  Graeci  dicunt,  JRomanis  Riphaei 
{Ennio  Eipaei)  montes  sunt  De  re  cf.  Herodotus  iii  1 16 ;  iv  13.  TF, 
Tomaschckius  ^shjtJt .  Nord.'  i  p.  4 1  sqq.  6  9  Cf.  Plato  Hipp.  mai.  289« 
ccyvoug  oxt  t6  rov  'HQaKlsirov  ev  s%bi^  cog  a^«  jrt^ijxwv  6  v.aXkiaxog  ai- 
G'jiQbg  av&QcoTtoov  yivu  6v^^cckX£i,v  70  soliti;  cf.  ann.  221;  Cicero 

Arat.  (de  nat.  deor.  11  41,  105^  stellas  .  .  quas  nostri  septem  soliti  voci- 
tare  triones ;  Aen.  1729  implevitque  mero  pateram  quam  Belus  et  om- 
nes  a  Belo  soliti,  et  saepe  similiter 

14* 


VARIA 

SCIPIO 

I 

"Evviog .  .  H^Ktnicova  &8aiv  v,al  inl  {liya  rbv  avSqa  i^&Qai  §ovX6^sv6g 
cpriGi,  ^6vov  av'O^riQ0v  iTta^iovg  inaivovg  sItisIv  ^tintiavog'  SfjXov  3h  cng 
irs&rjTtsi  rov  Tcoirirov  rr}v  ^syaX6voiav  Kal  rcov  ^irQcav  rb  fisyalsTov  nal 
&^i.dyaGrov. 

II 

1     «Quantam  statuam  faciet  populus  Romanus, 

Quantam  columnam  quae  res  tuas  gestas  loquatur. 


SCIPIO  I  Suidas  s.  v.  "Evviog  (i  2  p.  262  Bemh.)  '"Evviog,  'Paniaiog 
7toir\rrig,  ov  AlXiavbg  inaivsiv  ai,i6v  (pr]ai.  I^Kiniava  yaQ  aScov  . . .  a^iccYaarov, 
Kal  ag  inaiviaai  Ssivbg  "O^LriQog  iari  Kal  KXiog  avSQog  nvQy&aai  rs  Kal  aQai 
ih,  mv  im^vsas  rbv  'A%iXXia  xaXoag  rjTtiararo  6  Ttoir^rrig  6  MsaaccTtiog.'  Cf. 
Valerius  Maximus  viii  14, 1  extr. '  superior  Africanus  . . .  vir  Homerico  quam 
rudi  atque  inpolito  praeconio  dignior.' 

II  (1)  Trebellius  Pollio  Claud.  7,  6  '  rogo  quantum  pretium  est  clypeus 
in  curia  tantae  victoriae,  quantum  una  aurea  statua?  ^  dicit  Ennius  de  Sci- 
pione  «quantam  .  .  .  loquatur».  ®  possumus  dicere  Flavium  Claudium  unicum 
in  terris  principem  non  columnis  non  statuis  sed  famae  viribus  adiuvari.' 
Videtur  Ennius  populum  R.  ipsum  his  et  proximis  (iii.  iv)  Scipionem  appel- 
lantem  induxisse.  Cf.  Livius  xxxviii  56, 12  'castigatum  quondam  ab  eo  (Sci- 
pione)  populum,  quod  eum  perpetuum  consulem  et  dictatorem  vellet  facere 
(iv),  prohibuisse  statuas  sibi  in  comitio  in  rostris  in  curia  in  Capitolio  in 
cella  lovis  poni.'  Et  ex  Livio  Valerius  Maximus  iv  1,  6. 


1  TrebelUus  sententiam  attulit  non  versiis;  quos  Lachmamius  {ad 
Lucr.  III  1034)  restituere  conatur  Quam  tantam  (c/".  Cic.  in  Verr.  act.  11 
lib.iy  41,  90  quam  in  te  tantam  virtutem  esse  arbitratus  es)  statuam 
statuet^c/l  huic  statuam  statui  ann.  567;  vineam  pro  aurea  statua  sta- 
tuam  Plaut.  Curc.  140)  p.  R.  Quamve  c.  quae  te  res  gestasque  1. 
res  tuas  gestas  Trehellius  scrihit  ut  Cic.  pro  Marc.  9,  29  laudibus  ad 
caelum  res  tuas  gestas  eiferent;  ihid.  2,4  enaiTare  res  tuas  gestas 


SCIPIO  213 

III 


3     «Scipio  invicte 


IV 
4     «Vel  tu  dictator  vel  equorum  equitumque  magister 
Esto  vel  consul 

V 

6  «Desine  Roma  tuos  hostis 

7  «Nam  tibi  niMnimenta  mei  peperere  labores 

8  «Testes  sunt  Campi  Magni 

in  (3)  Cicero  orat.  45, 152/nobis  ne  si  cupiamus  quidem  distrahere 
voces  conceditur:  indicant .  .  omnes  poetae  praeter  eos  qui  ut  versum  face- 
rent  saepe  hiabant,  ut  Naevius  (62  R.)  «vos  qui  |  accolitis  Histrum  fluvium 
atque  algidam»  et  ibidem  (61  R.)  «quam  numquam  vobis  Grai  |  atque  bar- 
bari».  at  Ennius  semel  (s§pe  Abrinc.)  «Scipio  |  invicte»  et  quidem  nos  «hoc 
motu  radiantis  etesiae  j  in  vada  ponti».' 

IV  (4)  Paulus  Festi  p.  563,  3  Th.  'vel  conligatio  quidem  est  disiunctiva 
sed  non  earum  rerum  quae  natura  disiuncta  sunt,  in  quibus  aut  coniunc- 
tione  rectius  utimur .  .  sed  earum  quae  non  sunt  contra,  e  quibus  quae  eli- 
gatur  nihil  interest,  ut  Ennius  «vel  tu  .  . .  consul».'  Vide  Livii  verba 
(xxxviii  56,  12)  ad  II  adscripta,  ibidem  Valerii  Maximi  ex  Livio  petita. 

V  (6)  Cicero  de  orat.  iii  42, 167  ^ne  illa  quidem  traductio  atque  immu- 
tatio  in  verbo  quandam  fabricationem  habet  sed  in  oratione  «Africa  . .  .  tu- 
multu»  (ann.  310):  pro  Afris  est  sumpta  Africa.  neque  factumst  verbum 
ut  «mare  saxifragis  undis»  neque  translatum  ut  «moUitur  mare»  sed  ornandi 
causa  proprium  proprio  commutatum:  «desine  Roma  tuos  hostis»,  «testes 
(tis  testes  in  interstitio  om.  Abrinc.)  sunt  Campi  Magni»  '  Idem  de  fin. 
II  32, 106  '  fluit  igitur  voluptas  coi-poris  . .  saepiusque  relinquit  causam  paeni- 
tendi  quam  recordandi.  itaque  beatior  Africanus  cum  patria  illo  modo  lo- 
quens  «desine  . .  hostes»  reliquaque  praeclare.  «nam  (namque  codd.  praeter 
Erl.  Spir.  omnes)  tibi  monimenta  (monumenta)  mei  peperere  (reperere 
vel  repperere  nonnuUi)  labores».  laboribus  hic  praeteritis  gaudet .  .  et  hic 
se  ad  ea  revocat,  e  quibus  nihil  umquam  rettulerit  ad  coi-pus.'  Hae  tres 
particulae  orationis  sunt  qua  Scipio  patriam  appeUavit:  cf.  Livius  xxxvm 
50,11. 


7  munimenta  Murctus  moenimenta  Klotzim  peperere;  cf.  ann. 
447;  Acn.  xi  25  egregias  animas  quae  sanguine  nobis  hanc  patriam 
peperere  suo ;  Claudkmus  in  Rufin.  11  5 1  imperium  . .  quod  mille  ducum 
peperere  labores  8  Campi  Magni;  cf.Livius  xxx  8, 3  postero  die  cum 
equitatu  in  Magnos  (ita  vocant)  Campos  subiectos  ei  tumulo  degressus; 
Appianus  Libyc.  68  p.  253,  7  Mcnd.  xS>v  Xsyofiivoov  Meydltov  Iledicav 


214  VARIA 

VI 
9  mundus  caeli  vastus  constitit  silentio 

Et  Neptunus  saevus  undis  asperis  pausam  dedit, 
11  Sol  equis  iter  repressit  ungulis  volantibus, 

Constitere  amnes  perennes,  arbores  vento  vacant. 

VII 

13  Qnaque  propter  Hannibalis  copias  considerat 

VIII 

14  Sparsis  hastis  longis  campus  splendet  et  horret 

VI  (9)  Macrobius  Sat.  vi  2,  26  'tum  pater  omnipotens  rerum  cui  sum- 
ma  potestas  infit:  eo  dicente  deum  domus  alta  silescit  et  tremefacta  solo 
tellus,  silet  arduus  aether.  tum  venti  posuere,  premit  placida  aequora  pon- 
tus  (Aen.  x  100  sqq.).  Ennius  in  Scipione  «mundus  . .  .  vacant».' 

VII  (13)  Gellius  iv  7,  2  'Valerius  Probus  . .  Hannibalem  et  Hasdruba- 
lem  et  Hamilcarem  ita  pronuntiabat  ut  paenultimam  circumflecteret,  ut  esfc 
epistula  eius  scripta  ad  Marcellum,  in  qua  Plautum  et  Ennium  multosque 
alios  veteres  eo  modo  pronuntiasse  affirmat,  '  solius  tamen  Ennii  versum 
unum  ponit  ex  libro  qui  Scipio  inscribitur.  *  eum  versum  quadrato  numero 
factum  subiecimus,  in  quo  nisi  tertia  syllaba  de  Hannibalis  nomine  circum- 
flexe  promatur  numerus  clausurus  est.  °  versus  Ennii  quem  dixit  ita  est  ^qtui 
propter  . .  considerat  (Par.  considerant  Vat.  Rott.)».' 

Vin  (14)  Macrobius  Sat.  vi  4,  6  'tum  ferreus  hastis  horret  ager  (Aen. 
XI  601).  horret  mire  se  habet.  sed  et  Ennius  in  quarto  decimo  [vii]  et  in 
Erechtheo  [iv]  et  in  Scipione  «sparsis  .  . .  horret».'  Servius  in  Aen.  xi  601 
'horret  ager:  terribilis  est:  est  autem  (et  est  Flor.)  versus  Ennianus  vitupe- 
ratus  a  Lucilio  (1165  L.)  dicente  per  inrisionem  debuisse  eum  dicere  «horret 
et  alget»:  unde  Horatius  (sat.  i  10,  54)  de  Lucilio  «non  ridet  (dicens  add. 
Flor.)  versus  Enni  gravitate  minores».' 


10. 11  Paene  mirum  est  nondum  exstiiisse  qui  hos  duos  versus  or- 
dinem  m,utare  iuberet  ut  paria  cum  paribus  coniungerentur,  quo  nihil 
magis  philologis  placet  ■  13  Quaque  M.  Hertdus,  quod  quamquam 
plane  ccrtum  non  est,  tamcn  aUis  propositis  probabilius  mihi  adhuc  vi- 
detur        considerat;  cf.  Licius  ix  3  7, 7  quod  sine  munimento  considerant 

lA  In  versu  Lycophronis  ad  ann.  xiv  fr.  vii  citato  7tE(pQt%av  6'  Sigts 
krilov  yvui  koyiaig  ajto6xiX§ovxEg  habes  idem  cum  Enniano  splendet 
et  horret,  quod  Lucilius  irrisit  Uexametrum,  quem  non  licct  Ennio 

adimere,  paulo  clementiorem  reddas  si  scripseris  Sparsis  hastis  longe  is 
campus  {scilicet  is  qui  descriptus  cst  ante)  s.  et  h.,  sive  sparsis  longe  sive 
longe  splendet  malueris;  sed  ne  longas  quidem  hastas  tuto  sustuleris: 
stant  longis  adnixi  hastis  Vergilius;  fiaKQal  Aoy;^»*  Euripidcs 


EPIGRAMMATA  215 

EPIGRAMMATA 

I 
15     Aspicite  o  cives  seuis  Enni  imaginis  formam. 
Hic  vestrum  panxit  maxima  facta  patrum. 

n 

17     Nemo  me  lacrimis  decoret  nec  funera  fletu 
Faxit.  cur?  volito  vivos  per  ora  virum. 

III 
19     Hic  est  ille  situs,  cui  nemo  civis  neque  liostis 
Qnihii,  pro  factis  reddere  opis  pretium. 


EPIGRAMMATA  I.  II  (15. 17)  Cicero  Tusc.  disp.  1 15,  34  '  quid  poetae 
nonne  post  mortem  nobilitari  volunt?  unde  ergo  illud  «aspicite  .  .  .  pinxit .  . 
patrum»  (i).  mercedem  gloriae  flagitat  ab  iis,  quorum  patres  adfecerat  gloria ; 
idemque  «nemo  me  lacrimis.  cur?  volito  .  .  .  virum»(ii).'  nimis  temere  agere 
qui  v.  17  a  Cicerone  non  perscriptum  ex  aliis  locis  eiusdem  suppletum  dent  in 
prooemio  1879/80  p.  4  monui;  sed  et  hoc  loco  peccant  editores  et  rursus 
Cat.  mai.  infra  citato.  Idem  ibid.  49, 117  'quod  si  fiat,  melior  Enni  quam 
Solonis  oratio.  hic  enim  noster  «nemo  me  lacrimis  decoret»  inquit  «nec  .  . 
faxit  ->  (ii).  at  vero  ille  sapiens  «mors  mea  ne  careat  lacrimis :  linquamus  amicis 
maerorem.  ut  celebrent  funera  cum  gemitu».'  Idem  Cat.  mai.  20,  73  '  So- 
lonis  quidem  sapienti»  est  elogium,  quo  se  negat  velle  suam  mortem  dolore 
amicorum  et  lamentis  vacare.  volt  credo  se  esse  carum  suis ;  sed  haud  scio  an 
melius  Ennius  «nemo . . .  neque . .  faxit»  (ii).  non  censet  lugendam  esse  mortem, 
quam  inmortalitas  consequatur.'  Haec  duo  esse  epigrammata  quae  vulgo 
pro  uno  habebantur  Cicerone  inducente  Otto  lahnius  docuit  (Herm.  ii  p.  242). 
Ennianum  autem  utrumque  esse  et  Cicero  credidit  et  par  est  nos  credere. 

ni  (19)  Seneca  epist.  108, 32  '(grammaticus)  deinde  Ennianos  (ita  Pin- 
cianus,  fuit  inanes)  coUigit  versus  et  in  primis  illos  de  Africano  scriptos 
«cui  nemo  .  . .  quivult . . .  operae  pretium».  ex  eo  se  ait  intellegere  aput  anti- 
quos  non  tantum  auxilium  significasse  (opem)  sed  operam :  ait  [opera]  enim 
Ennius  neminem  potuisse  Scipioni  neque  civem  neque  hostem  reddere  ope- 
rae  pretium.'  Sic  olim  constitui  locum  addita  voce  opem  (quam  exHensii 
adnotatione  vidi  Korschium  ante  a  p  u  d  inseri  maluisse,  quod  sane  prae- 
ferendum)  et  E  n  n  i  u  s  ex  scripturae  vestigiis  i  n  e  i  u  s  expiscatus ;  et  hoc 


15  Enni  iinaginis;  cf.  Lachmannus  ad  Litcr.  vi  743  16  pau- 

xit  olim  corr.:  pinxit  Cf.  ann.  299  ct  qiiae  in  proocm.  1894/95 

p.  5  sq.  exposui;  C.  Gl.L.  viip.  44  18  Verg.  georg.  iii  9  victorque 

virum  volitare  per  ora;  3facrohius  Saf.  v  i  7,  5  pro  vero  per  ora  omni- 
um  volitet  19  nemo  civis  neque  hostis;  cf.proocm.  iSygp.^ 

20  quibit  Pincianus  quivit  Muretus:  quivult         opis  scripsi:  operae 


216 


VARIA 


IV 
21     A  sole  exoriente  supra  Maeotis  paludes 

Nemo  est  qui  factis  aequiperare  queat. 
23     Si  fas  endo  plagas  caelestum  ascendere  cuiquam  est, 

Mi  soli  caeli  maxima  porta  patet. 


quidem  etiam  Haasius;  opem  autem  multis  annis  post  Madvigius  quoque 
(adv.  crit.  ii  1873  p.  508)  addendum  censnit  sed  alio  loco  et  alia  significa- 
tione,  mei  conaminis  non  memor;  qui  quod  in  Ennii  versu  operae  pre- 
tium  fuisse,  hoc  autem  grammaticum  opis  latae  pretium  interpretatum 
esse  opinatus  ita  scribi  iubet  non  tantum  (opem)  auxilium  signifi- 
casse  sed  operam,  posuit  quae  non  uno  nomine  improbabilia  sunt:  si 
enim  Ennii  versus  habebat  haec  vulgata  operae  pretium,  occasio  non 
erat  observationis  grammaticae ;  nam  hoc  vulgaris  est  usus,  velut  Livius,  ut 
hoc  utar,  scribit  xxv  6,  21  'operae  pretium  habent  libertatem  civitatemque' 
h.  e.  laboris,  contentionis  pretium.  sed  hoc  se  Seneca  non  legisse  manifesto 
prodit:  immo  legit  quod  reposui  opis  pretium:  ex  eo  autem  ait  inteUigi, 
0  p  e  m  non  tantum  auxilium  significasse  (quae  est  eius  vocis  communis  signi- 
ficatio)  sed  operam.  Ennium  enim  cum  scriberet  opis  pretium  intellexisse 
nihil  aliud  quam  operae  pretium.  Cicero  de  leg.  ii  22, 57  '(SuUa)  pri- 
mus  e  patriciis  Comeliis  igni  voluit  cremari.  declarat  enim  Ennius  de  Afri- 
cano  «hic  est  Ule  situs»  vere:  nam  siti  dicuntur  ii  qui  conditi  sunt.' 
Hanc  particulam  (cf  carm.  epigr.  1259, 1,  al.  Buech.)  in  unum  elogium  cum 
superioribus  coniunxit  Scaliger  catal.  p.  187. 

IV  (21)  Cicero  Tusc.  disp.  v  17,49  'nec  in  misera  vita  quicquam  est. 
praedicabile  aut  gloriandum  nec  in  ea  quae  nec  misera  sit  nec  beata :  et  est 
in  aHqua  vita  praedicabile  aliquid  et  gloriandum  ac  prae  se  ferendum,  ut 
Epaminondas  . . .  ut  Africanus  «a  sole  e.  supra  Maeotis  (Maeotides  vel 
Maeotidas  pauci  dett.) . . .  queat»  (21  sq.).  quod  si,  beata  vita  glorianda  et 
praedicanda  et  prae  se  ferenda  est.'  Mamertinus  genethl.  Maximiani 

16,3  (p.  155  Amtzen.  p.  114,9  Baehr.)  'etenim  quod  ait  iUe  Romani  car- 
minis  primus  auctor  «a  sole  e.  ad  usque  meotis  paludes»  (21),  id  nunc  lon- 
gius  longiusque  protendere  licet  ...  *  etenim  ab  ipso  solis  ortu  non  modo 
hac  citra  meotis  sub  extrema  septentrionis  plaga  . . . '  Seneca  epist. 

108,  34  post  supra  ad  iii  adscripta  'felicem  deinde  se  putat,  quod  invenerit 
unde  visum  sit  Vergilio  dicere  (georg.  iii  260)  «quem  super  ingens  porta 
tonat  caeU».  Ennium  hoc  ait  Homero  subripuisse,  Ennio  VergUium  (cf.  ad 
ann.  lib.  inc.  fr.  cxxxvi).  esse  enim  apud  Ciceronem  in  his  ipsis  de  re  p.  hoc 
epigramma  Enni  «si  fas  (enisi  fas  vel  e-nisisas  libri;  corr.  Schweig- 
haeuserus) . . .  patet»  (23  sq.).'  Lactantius  div.  inst.  i  18, 10  ''si  quis  unum 
hominem  iugulaverit,  pro  contaminato  ac  nefario  habetur  ....  iUe  autem 
qui  infinita  hominum  miUa  tracidarit ....  non  modo  in  templum  sed  etiam 
in  caelum  admittitur.  ^'  aput  Ennium  sic  loquitur  Africanus  «si  fas  endo 
(sic  Pal.  faciendo  vel  fas  est  do  ceteri)  plagas  caelestum  (caelestium 
nonnulU)  .  .  .  patet»  (23  sq.)  sciUcet  quia  magnam  partem  generis  humani 
extinxit  ac  perdidit.  ^*  o  in  quantis  tenebris  Africane  versatus  es,  vel  potius 
0  poeta,  qui  per  caedes  et  sanguinem  patere  hominibus  ascensum  in  caelum 
putaveris.  ^^  cui  vanitati  etiam  Cicero  adsensit.  «est  vero»  inquit  «Afri- 


SOTA  217 


SOTA 


I 

25  Ibant  malaci  viere  Veneriam  corollam. 

II 

26  Cyprio  bovi  merendam 

ni 

27  Alius  iu  mari  vult  magno  tenere  tonsam 

IV 

28  alii  rhetorica  tongent 


cane:  nam  et  Herculi  eadem  ista  portapatuit».'  Duodisticha  coniunxit 
Scaliger  catal.  p.  187. 

SOTA  M.  Caesar  ad  Frontonem  iv  2  p.  61  Nab. '  Sota  Ennianus  remis- 
sus  a  te  et  in  charta  puriore  et  volumine  gratiore  et  littera  festiviore  quam 
antea  fuerat  videtur.' 

I  (25)  Varro  de  1.  L.  v  62  'ideo  haec  (Victoria)  cum  corona  et  jialma, 
quod  corona  vinclum  capitis  et  ipsa  a  vinctura  dicitur  vieri  id  est  vinciri 
(sic  Scioppius  viere  est  vincere  Flor.),  a  quo  est  in  Sota  Enni  «ibant  jnala 
civiere  v.  corollam».'  Festus  ex  apogr.  1.  xx  p.  570,  22  Th.  Wiere  alligare 
significat  ut  hic  versus  demonstrat  «iba  —  inalaci  viere  v.  corollam»,  unde 
vimina  et  vasa  viminea.'  Fragm.  de  metris  G.  L.  K.  vi  p.  613, 15  ^ionicus 
septenarius  «ibant  mala  cliiere  v.  coronam^.''  Cf.  Nonius  p.  189,21  ^viere 
vincire  inflectere.  Varro  de  re  rustica  lib.  i  [23,  5].'  C.  Gl.  L.  vii  p.  415.  Use- 
nerus  annal.  Fleckeis.  cvii  (1873)  p.  398. 

n  (26)  Paulus  Festi  p.  41,  25  Th.  ""«Cyprio  bovi  merendam»  Ennius 
Sotadico  versu  cum  dixit  significavit  id  quod  solet  fieri  in  insula  Cypro  in 
qua  boves  humano  stercore  pascuntur.'  Cf.  Paulus  Festi  p.  89, 11  Th. 

'merendam  antiqui  dicebant  pro  prandio,  quod  scilicet  medio  die  caperetur.' 
Plautus  mostell.  966  et  quae  Lorenzius  adnotavit.  Hesychius  (iovg  KvTtgtos' 
iioitQO(pccyog  .  .  6r]fi<xiv£i  6s  aroTtiav  r&v  KvTtQicav  .  .  6ri  noTtQOcpciyoveiv. 

ni  (27)  Festus  p.  540,  4  Th.  'tonsam  Ennius  significat  remum,  quod 
quasi  tondeatur  ferro,  cum  ait  1.  vii  [230].  item  [ann.  231]  et  in  nasota  (in 
Sota  0.  Muellerus  p.  413)  «alius  . . .  tonsam».' 

IV  (28)  Paulus  Festi  j).  539,  6  Th.  Hongere  nosse  est,  nam  Praenestini 
tongitionem  dicunt  notionem.  Ennius  «alii  rhetorica  tongent».'  Festus  '  — 

—  lo  ait  noscere  esse  j tionem  dicant  pro  no  | tius  dominari.  En- 

nius  I tongent».'  Sotadicum  agnovit  Scaliger  coniect.  in  Varr.  de 

1.  L.  p.  28,  qui  hunc  cum  superiore  coniunxit. 


28  Butdbam  olim  alii  (denique)  rhetorica  t.,  ut  rhetorica  esset 
quemadmodum  Hectorem  dixit  Ennius  scen.  82 


218  VARIA 

V 

29  IUe  ictus  retro  reccidit  in  natem  supinus. 

PROTREPTICUS 
PRAECEPTA 

.    I 

30  pannibus 

II 

31  Ubi  videt  avenam  lolium  crescere  inter  triticum, 
Selegit  secernit  aufert;  sedulo  ubi  operam  addidit, 

33  Quoniam  tanto  studio  seruit 

HEDYPHAGETICA 

34  Omnibus  ut  Clipea  praestat  mustela  marina. 

V  (29)  Fragm.  de  metris  G.  L.  K.  vi  p.  613, 17  'ionicus  (a)  maiore  «ille 
.  .  recidit . .  supinus»  habet  vitium  in  tertia  syllaba.'  Sotadicum  restituit 
ct  Ennianum  esse  suspicatur  Lachmannus  ad  Lucr.  i  186. 

PROTREPTICUS  sive  PRAECEPTA  I  (30)  Cbarisius  i  p.  54,  19  K. 
'  at  cum  nulla  causa  cogente  quid  tale  dicitur  (abl.  et  dat.  in  abus  vel  ibus 
pro  is),  tunc  nimirum  confitendum  est  de  errore,  ut  . . .  Ennius  in  protrep- 
trico  «pannibus».' 

n  (31)  Priscianus  x  p.  .532,  1 7  H.  '  vetustissimi  tamen  etiam  in  simplici 
serui  protulisse  inveniuntur  pro  ordinavi  et  pro  sevi.  Ennius  in  praeceptis 
«ubi  . . .  selegit  (Bem.  seligit  ceteri)  s.  aufert  (aut  fert  Par.  R) . . .  quam . . 
seiTiit».' 

HEDYPHAGETICA  Apuleius  apologia  39  'Q.  Ennius  hedyphagetica 
(hedfphagitica  Flor.  unde  Apuleium  quidem  credibilp  fit  nihil  nisi  he- 


33  Quoniam  scripsi  pro  quam  (mus.  Rhen.  xvi  p.  580)  et  senten- 
tiani  sic  suppJcvi  sedulo  ubi  operam  addidit,  Quoniam  tanto  studio 
seruit,  messem  exspectat  prosperam  34  sqq.  Be  versuum  difficillimo- 
rmn  scriptura  cgi  m.  Fcbr.  a.  1 86 1  in  mus.  Rhcn.  xvi  iJ.  58 1  sqq.,  sed  ca, 
ut  mea  solent,  a  doctis  ignorata  sunt  aid  contempta;  eodem  anno  dc  iisdcm 
Bergkius  in  FlccTceiseni  annal.  lxxxiii^.  621  sqq.  nupcr  praecipue  pis- 
cium  nomina  quae  sunt  apud  Ennium  et  apud  Arcliestratum  erudite  per- 
secutus  Georgius  Schmidius  in  commcnt.  ministerii  instr.puhl.  Petropolit. 
a.  1 8g6  has  reliquias  tractavit.  novissimcApuleii  apologiam  ad  codd.Flor. 
cdidit  I.  V.  d.  Vliet  1  goo ;  ex  iisdemque  libris  mecum  scripturas  R.  Helmius 
communicavit.  de  Graecis  Archestrati  quae  Ennius  expressit  dixi  olim 
quaest.  Enn.  p.  xci  34  ut  si  verum  est  cxclamativum  videfur 


PROTREPTICUS.  HEDYPHAGETICA  219 

35     Mures  sunt  Aeni  asperagwe  ostrea  plurima  Ahjdi. 

Mitjlenae  est  pecten  caradrumque  apud  ^mbraciae  finis. 
37     Brundisii  sargus  bonus  est,  hunc  magnus  si  erit  sume. 

Apriculum  piscem  scito  primum  esse  Tarmti. 

Surrenti  elopem  fac  emas,  glaucumque  aput  Cumas. 
40     Quid  scarum  praeterii  cerebrum  lovis  paene  supremi: 


dyphagetica  olim  repositum  scripsisse,  sive  haec  Ennii  inscriptio  erat  sive 
non)  versibus  (aufib;  Flor.)  scripsit.  innumerabilia  genera  piscium  enume- 
rat,  quae  scilicet  curiose  cognorat.  paucos  versus  memini,  eos  dicam  «omni- 
bus  (34)  . . .  echini  (44)>>.  alios  etiam  multis  versibus  decoravit,  et  ubi  gentium 
quisque  eorum,  qualiter  assus  aut  iusulentus  optime  sapiat :  nec  tamen  ab 
eruditis  reprehenditur.' 


C\\xpea,e  Turnehus  35  aen'asperai^?or.  que  addidit  Bergkius 
Abjdi Casauhonus:  abidijm; Flor.  36  mitileng  e Flor.  caradrumqug 
apud  ubracig  (vimbracie  Flor.  alt.)  finis  Flor.  caradrum  quod  genus 
piscium  dicatur  (nihil  enim  nisi  piscis  nomen  exspcctafur)  incompertum: 
ef.  Sclimidius  l.  c.p.  7  sq.  apud  Ambraciensis  Casaubonus  non  inepte, 
ct  de  Ambracia  non  sinit  duhitare  Archestratus:  Athen.  iii  g^d  ^A^yi- 
GrQatog  ^'  iv  yaGXQOvofiLa  (pijGt  (j).  it^  Brandt?)  ^ xovg  [xvg  Alvog  'diu 
fieydXovg,  oSvQSia  8^ "A^vSog  .  .  .  xohg  8\  Kxsvag  7}  MizvXiqvri'  TtXeiGxovg 
8'  ^Afi^Qama  naQeyei;  aususne  est  forte  homo  semigraecus  o.fKp'  ^Afi^Qa- 
mricpiv  ut  ^&irjq^iv  et  a.fi(p^  ocxeoq^iv?  Ceterum  apparet  in  his  ver- 
sihus  sententias  per  versuum  fines  ahsolvi.,  quod  nec  in  hoc  versu  nec  in 
proximo  attenderunt  docti  37  brundisii  Flor.  Cf.  Lachmannus  ad 
Lucr.  V  1006  p.  328  38  apriculu  Flor.  Cf.  Apuleius  apolog.  34 

tam  ridiculvim  .  .  quam  si  dicas  marinum  pectinem  comendo  capillo 
quaesitum  .  .  aut  venandis  apris  piscem  apriculum  aut  eliciendis 
mortuis  marina  calvaria  (cf.  v.  43)  Ceterum  versus  cohaerent  sume 

Aipriculnm;  delongasyllaha  cf.ann  320        targenti  i^?or.         39  sur- 

rentia  elope  fac  emas  Flor.  surrentj  a  elope  face  mas  Flor.  alt.  Surren- 
tid  elopem  (td  a,  et  i  simillima)  cogitaram  cum  Salmasio,  ut  ^5  Aenid 
aspra  cum  eodcm;  sed  ut  ihi  prohahilius  Aeni  asperaque,  sic  nunc  Sur- 
renti  tu  elopem  malim  cum  Baehrensio ;  Surrenti  face  emas  helopem 
edidi  olim  Athenaeus  vii  300  d  e  eXoip.  TCQoeiQrjxai  (lev  xiva  neQl  av- 
xov  (p.  282  d)  akXcc  Kal  ^AQf^eGxQaxog  <pr)Gi  xd8s  TteQi  avxov  (p.  145  Br.) 
^xov  8  eXoTt  sG^ds  fidXiCxa  ZvQaKovGaig  evl  KXecvatg  xov  ye  XQaxiGxev- 
ovxa'  glaucuq;  (sic)  aput  cumas  Flor.  glaucumque  proposueram  l.  c. 
quod  y.  35  et  36  commendahatur ;  de  aput  (1i.  e.  apo  vel  ape)  Cumas  ihi- 
dem  dixi,  nuper  Fr.  Leo  quaesf.  Plaut.p.  22].  glaucumque  aTtb  Kvfirig 
vel  yXavKov  r'  djtb  Kvfirjg  Berghius  et  v.  d.  Vliet  40  Quid  scaru'? 

praeterii  BergJcius;  vix  duhifo  posse  Quid?  scaru(m)  praeterii  tolerari; 


220  ^ARIA 

Nestoris  ad  patriam  hic  capitur  magnusque  bonusque: 
42     Melanurum  turdum  merulamque  umbramque  marinam. 
Polypus  Corcyrae,  calvaria  pinguia  acarnae, 

44  Purpura,  miiricnli,  mures,  dulces  quoque  echini. 

EPICHARMUS 

I 

45  Nam  videbar  somniare  med  ego  esse  mortuum 

II 

46  Frigori  miscet  calorem  atque  humori  aritudinem 

EPICHARMUS  I  (45)  Cicero  Lucull.  16,  51  'num  censes  Ennium  cum 
in  hortis  cum  Servio  Galba  vicino  suo  ambulavisset  dixisse  «visus  sum  mihi 
cum  Galba  ambulare»?  at  cum  somniavit,  ita  narravit  «visus  Homems  ad- 
esse poeta» (ann.  6). idemque  in Epichanuo «nam  (inepi  char  monaVoss.B 
inepichar  mona  Voss.  A  inepio  harmonam  Vind.;  ante  nam  vel  na 
a  corr.  distinct.)  .  .  me  et  ego  e.  mortuum».' 

II  (46)  Varro  de  1.  L.  v  59  '  haec  duo,  caelum  et  terra,  quod  anima  et 


paene,  jjwfo,  ad  Tpr&eterii  refertur  Atlienacus  vii  S^^o.  ^AQyiGxQaxog 
d'  iv  rij  yaGxqovo^ia  (j;.  l6o  Br?)  ^ Gkuqov  £^  ^EcpeGov  fijm' .  .  .  kccv 
aXXo)  8e  fieQet  g^rjGiv  (^J.  1 46  Br.)  '  Kal  gkccqov  ev  TCaQccko)  KaXjri86vi  xbv 
(.uyav  oTCxa '  celebru  (cerebrum  corr.  Flor.  alt.)  et  suppmi  Flor.  Dc 
locutione  disputat  ScJmidius  l.  c;  addo  Ilauptium  opp.  11  i?.  430 
42  Pendent  haec,  opinor,  a  praeterii  40  ncquepost  ea  nonnulla  deside- 
rari  mihi  persuadetur  De  Melanurum  ut  36  Mitylenae  disserui  l.  c. 
j9.  582  sq.  Columella  viii  16,  8  saxatiles  dicti  sunt,  ut  merulae  tur- 

dique  nec  minus  melanuri  ubra  Inque  Flor.  uhra.  Inque  corr.  Flor. 

alt.         43  polipus  corcirg  Flor.  Corcyraest  BergMus,  sed  quidni 

capitur  ex  v.  41  auditur  Athenaeus  vii  318/"  ^AQyeexQaxoq  8e  (prjai 
yp.  1 64  jBr.)  ^ TtovXvnoi  ev  xe  &d6ci)  v.al  Kaoia  elGiv  ccqlGxoi'  Ka\  KeQKVQu 
xQeq^ec  fieydXovg  TCoXXovg  xe  xb  TtXfj&og  calvaria/  cf.  Apideii  vcrha  ad 
38  adscripta  quaesita  eliciendis  mortuis  marina  calvaria;  quo  minus 
hoc  mutare  licet  quod  Schmidius  l.  c.  p.  9  instituit  pinguia  carae 

Flor.  pinguia  acamae  cum  Salmasio  scripsi  olim  et  teneo  coll.  Lucil.  22 
L.  abdomine  thynni  advenientibus  priva  dabo  cephalaeaque  acbaniae, 
quae  apud  Gellium  cephaleaque  acarne  (came  pauci)  scripta  sunt ; 
quihus  Lachmannus  Sotadis  versum  confefrt  yXavKOv  cpeQca  KecpdXaca  na^i- 
(jceyed^r}  dvo  44  purpura  muriculi  ed.  Vicent.  purpura  marriculi  Flor. 
murex  Casauhonus  45  med  ego  esse  Manutius  me  decesse 

Usenerus 


EPICHARMUS  221 

III 

47  Aqua  terra  aiiima  [et]  sol 

IV 

48  Terris  gentis  omiiis  peperit  et  resumit  denuo 

49  dat  cibaria 

50  quod  gerit  fruges,  Ceres 

V 

51  terra  corpus  est,  at  mentis  ignis  est. 

coi-pus.  humidum  et  frigidum  terra  .  .  .  caldor  e  caelo  quod  huic  innumera- 
biles  et  immoi-tales  ignes  .  .  .  .  ut  humores  frigidae  sunt  humi  .  .  ^"  quibus 
iunctis  caelum  et  terra  omnia  ex  (se)  genuerunt,  quod  per  hos  natura  «frigori 
m..calorem(calori  m.  pr.  Flor.)a.  homori  aritudinem».'  Cf.  Nonius  p.  71, 
22  '  aritudinem  pro  ariditate  Varro  (Pro)metheo  in  libro  i  (vi  B.)  «humanae 
quandam  gentem  stirpis  concoquit,  frigus  calore  atque  humore  aritudinem 
miscet.'  C.  Gl.  L.  vi  p.  95.  Epicharmo  Ennii,  quo  utitur  ibi  Varro  (cf.  vi), 
haec  quoque  ascripsit  Columna. 

in  (47)  Varro  rer.  rust.  i  4,  1  '  eius  (agri  culturam  dicit)  principia  sunt 
eadem  quae  mundi  esse  Ennius  scribit,  «aqua  terra  anima  et  sol».'  Huc 
refert  Columna. 

IV  (48)  Varro  de  1.  L.  v  64  '  terra  Ops,  quod  hic  omne  opus  et  hac  opus 
ad  vivendum ;  et  ideo  dicitur  Ops  mater,  quod  terra  mater.  haec  enim  «terris 
. . .  denuo»;  quae  «dat  cibaria»  ut  ait  Ennius.  quae  «quod  gerit  finiges,  Ce- 
res».  antiquis  enim  quod  nunc  g  c  (&  Flor.  corr.  Lachmannus).'  Tres  dis- 
crevi  particulas  non,  puto,  continuas  in  Ennii  cannine:  ad  Ennium  enim 
redire  haec  omnia  probabile  est,  quorum  de  altero  et  tertio  varie  iudica- 
runt.  Ennii  autem  si  sunt  haec,  Epicharmo  eius  recte  olim  ascripta  sunt. 

V  (51)  Priscianus  vii  p.  341,  20  H.  'hic  et  haec  amentis  et  hoc  amente; 
nec  mirum,  cuius  simplex  quoque  mentis  Ennius  protulit  in  Epicharmo 
«terra  .  .  .  ignis  est»  pro  mens.'  Cf.  Placidus  C.  Gl.  L.  v  p.  84, 2  et  116,  45 
'mentis:  genitivum  casum  pro  nominativo  posuit,  debuit  enim  dicere  mens.' 


47  et  cldevit  Politiams  Cf.  ann.  522;  Ciceronis  Timaeus  13, 

47  particulas  ignis  et  terrae  et  aquae  et  animae  a  mundo  mutuaban- 
tur;  ibid.  1 2,  45;  14,  50;  Acad.post.  i  7,  26  itaque  aer  et  ignis  et  aqua 
et  terra  prima  simt;  Paulics  Fcstip.  67,  27  Th.  geniales  deos  dixerunt 
aquam  terram  ignem  aerem  50  Cicero  de  nat.  deor.  11  26,  67  mater 

est  a  gerendis  frugibus  Ceres  tamquam Geres ;  11  23,60; iii  2/\..,62; 
m  20,  52  si  est  Ceres  a  gerendo,  terra  ipsa  dea  est  51 — 53  De  kis 

vide  Ilauptium  disscrentem  opp.  up.  193,  qui  Epicliarmca  quac  a  Plu- 
tarcho  in  consolationc ApoJlonii p.  iio ah  afferuntur  avvsKQi&Tj  nal  Sis- 
K^id-}}  xcc7ti^v9sv  o&sv  ijv&sv  TtdXiv,  ya  fisv  slg  yccv,  Ttvsvii   avco  cmiferri 


222  VAEIA 

VI 

52  Istic  est  de  sole  sumptus  ignis 

53  isque  totus  mentis  est 

vn 

54  Istie  est  is  lupiter  quem  dico,  quem  Graeci  vocant 
Aerem,  qui  ventus  est  et  nubes,  imber  postea, 
Atque  ex  imbre  frigus,  ventws  post  fit,  aer  denuo. 

57     Haec  propter  lupiter  sunt  ista  quae  dico  tibi, 
Qua  mortalis  atque  urbes  beluasque  omnis  iuvat. 

vm 

59  •  Proserpina 


VI  (52)  VaiTO  de  1.  L.  v  59  'humidum  et  frigidum  terra,  sive  . . .  sive, 
ut  Zenon  Citieus,  animalium  semen  ignis  isque  (Lachmannus  is  qui  Flor.) 
auima  ac  mens.  qui  caldor  e  caelo,  quod  huic  (Lachmannus  hinc  Flor.)  innu- 
merabiles  et  immortales  ignes;  itaque  Epicharmus  dicit  demente  humana; 
ait  «istic  .  . .  ignis».  idem  solem  «isque  .  .  est».'  Haec  verba,  quorum  nihil 
abiici  potest,  nec  possunt  nec  debent  in  unum  versum  coire;  itaque  duorum 
particulas  descripsi. 

VII  (54)  Varro  de  1.  L.  v  65  '  idem  hi  dei  Caelum  et  Terra,  lupiter  et 
luno,  quod,  ut  ait  Ennius,  «istic  . . .  frigus  ventis  (56) .  . .  hec  (57) . . .  qua  mor- 
talis  (58)  .  . .  iuvat».  quod  hinc  omnis  et  sub  hoc,  eundem  appellans  dicit 
(ann.  580)  «divumque  hominumque  pater  rex».' 

Vin  (59)  Varro  de  1.  L.  v  68  '  hinc  Epicharmus  enii  Pi-oserpinam  quo- 
que  appellat,  quod  solet  esse  sub  terris,  dicta  Proserpina  quod  haec  ut 


iuhet  55  Aerem;  ann.  148  vento  quem  perhibent  Graium  genus  aera 
lingua;  sed  cf.  Charisius  li?.  85,  ii  K.  aer  aether,  bunc  aera  et  aethera 
.  .  dicimus:  Graeca  enim  sunt.  sed  et  hunc  aerem  veteres  Latina  decli- 
natione  dixerunt;  ibid.  p.  121,  12  56  \entusLaefus ;  ventis  tuetur 

Lachmannus  ita  verba  iungens  ex  imbre  frigus  ventis  post  fit  aer  denuo 
57  Haecce  vel  Haece  L.  Spengelius,  Lachmannus  Haec  proptereai. 
Spengelius  postca  58  Quoniam  O.Muellerus  Quando  Lachmannus; 
Quist,  Laetus,  quod  ceteris  praestaret  tnodo  versui  satisfaceret ;  certe  recte 
iuvant  L.  Spengelius:  nam  ista  quae  dicit  sunt  lupiter  quia  mortales 
iuvant:  cf.  Varro  v  67  dicta,  quod  una  cum  love  iuvat,  luno;  Cic.  de 
nat.  deor.  11  25,  64  ad  ann.  lib.  inc.  cvi  adscriptus;  Gellius  v  12,  4 
Ad  totam  sententiam  Hauptius  J.  c.  Menandri  versus  a  Stobaeo  flor.  gi, 
29  citatos  attulit  6  iisv 'ETcixctQnog  Tovg  &sovg  slvai  ksysi  auifiovg  ^8a)Q 
yfiv  r^hov  icvq  cc6rsQccg 


EUHEMERUS  223 

EUHEMERUS  sive  SACRA  HISTORIA 

I 

60  Initio  primiis  in  terris  imperium  summum  Caelus  habuit: 

is  id  regnum  uua  cum  fratribus  suis  sibi  instituit  atque  paravit. 

II 
62  Caelo  avo,  quem  dicit  Euheraerus  in  Oceania  mortuum  et 

in  oppido  Aulacia  sepultum. 

III 

64  Exim  Saturnus  uxorem  duxit  Opem.  Titan  qui  maior  natu 

erat  postulat  ut  ipse  regnaret.  ibi  Vesta  mater  eorum  et  sorores 
Ceres  atque  Ops  suadent  Saturno,  uti  de  regno  ne  concedat  fratri. 

67  '  ibi  Titan,  qui  facie  deterior  esset  quam  Saturnus,  idcirco  et  quod 
videbat  matrem  atque  sorores  suas  operam  dare  uti  Saturnus 
regnaret,  concessit  ei  ut  is  regnaret.  itaque  pactus  est  cum  Sa- 


serpens  modo  in  dexteram  modo  in  sinisteram  partem  late  movetur.  serpei"e 
et  proserpere  idem  dicebant,  ut  Plautus  quod  scribit  (Poen.  1034)  «quasi 
proserpens  bestia».' 

EUHEMERUiS  Cicero  de  nat.  deor.  i  42, 119  '  qui  aut  fortis  aut  claros 
aut  potentis  viros  tradunt  post  mortem  ad  deos  pervenis.se  eosque  esse  ipsos 
quos  nos  colere  precari  venerarique  soleamus,  nonne  expertes  sunt  religio- 
num  omnium?  quae  ratio  maxime  tractata  ab  Euhemero  est,  quem  noster 
et  interpretatus  est  et  secutus  praeter  ceteros  Ennius.  ab  Euhemero  autem  et 
mortes  et  sepulturae  demonstrantur  deorum.'  Cf.  Lactantius  infra  vii  et  de 
ira  dei  11,  7;  Arnobius  iv  29. 

I  (60)  Lactantius  div.  inst.  i  13, 14  '  Ennius  quidem  in  Euhemero  non 
primum  dicit  regnasse  Saturnum,  sed  Ui-anum  patrem.  «initio»  inquit  «pri- 
mus  .  .  .  paravit».'  Cf.  epitome  14,  4. 

n  (62)    Lactantius  div.  inst.  i  11,  05;  cf.  ad  vi  adscripta. 

in.  IV  (64.  83)  Lactantius  div.  inst.  1 14, 1  '  nunc  quoniam  ab  his  quae 
rettuli  aliquantum  sacra  historia  dissentit,  aperiamus  ea  qviae  veris  litteris 
continentur,  ne  poetarum  ineptias  in  accusandis  religionibus  sequi  ac  pro- 
bare  videamur.  *  haec  Enni  verba  stint  «exim . . .  traditum  est»  (iii ;  cf.  epitom. 


60  Caelus;  cf.  acl  ann.  i  fr.  xxi  adscr.  63  aulatia  Par.  S  aut 

lacia  Par.  R  Huracia  G.  Nemeihy  Euhemeri  reliq.  (i  889)^.  53  et  79;  cf. 
Diodonts  in  describenda  Panchaea  insula  v  45,  2  l'^si  dh  1)  v^cog  avn] 
%ai  TtoXsig  XQStg  a^ioXoyovg,  ^T^ayiiav  xat  ^alida  nal  ^SliisaviSa 
64  exim  Put.  Vat.  exin  alii  67  Cf.  Sibyll.carm.  iii  127  xat  ^'  snQtvav 
§aatX^a  Kqovov  Ttdvrav  §a6tXsvsiv,  o^vsxd  xoi  itQSG^taxog  t'  rjv  ys  nat 
slSog  dqtGxog;  liaec  tanfnm  posueram  olim,  nimis  aperte  cum  Enmanis 


224  VARIA 

TOtumo,  uti  si  quid  liberum  virile  secus  ei  natum  esset,  ne  quid 
educaret.  id  eius  rei  causa  fecit,  uti  ad  suos  gnatos  regnum  redi- 
ret.  *  tum  Saturno  filius  qui  primus  natus  est,  eum  necaverunt. 
deinde  posterius  nati  sunt  gemini,  luppiter  atque  luno.  tum  luno- 
nem  Saturno  in  conspectum  dedere  atque  lovem  clam  abscondunt 

75  dantque  eum  Vestae  educandum  celantes  Saturnum. ''  item  Neptu- 
num  clam  Satumo  Ops  parit  eumque  clanculum  abscondit.  ad 
eundem  modum  tertio  partu  Ops   parit  geminos,  Plutonem  et 

78  Glaucam.  Pluto  Latine  est  Dis  pater,  alii  Orcum  vocant.  ibi  filiam 
Glaucam  Saturno  ostendunt,  at  filium  Plutonem  celant  atque  ab- 

80  scondunt.  deinde  Glauca  parva  emoritur.  ^  haec  ut  scripta  sunt 
lovis  fratrumque  eius  stirps  atque  cognatio:  in  hunc  modum  no- 
bis  ex  sacra  scriptione  traditum  est. 

IV 
83  Deinde  Titan  postquam  rescivit  Saturno   filios  procreatos 

atque  educatos  esse  clam  se,  seducit  secum  filios  suos  qui  Titani 
85  vocantur,  fratremque  suum  Saturnum  atque  Opem  conprehendit 

eosque  muro  circumegit  et  custodiam  his  apponit. 

V 

87  lovem  adultum,  cuni  audisset  patrem  atque  matrem  custo" 

diis  circumsaeptos  atque  in  vincula  coniectos,  venisse  cum  magna 
Cretensium  multitudine  Titanumque  ac  filios  eius  pugna  vicisse, 

90  parentes  vinculis  exemisse,  patri  regnum  reddidisse  atque  ita  in 
Cretam  remeasse.  ^^  post  haec  deinde  Saturno  sortem  datam,  ut 
caveret  ne  filius  eum  regno  expelleret ;  illum  elevandae  sortis 

13,  3).  '  item  paulo  post  haec  infert  «deinde  . . .  apponit»  (iv).  haec  historia 
quam  vera  sit  docet  Sibylla  Erythraea  eadem  fere  dicens,  nisi  quod  in  paucis 
quae  ad  rem  non  attinent  discrepat.' 

V  (87)  Lactantius  div.  inst.  1 14,  10  (paulo  post  fr.  iv)  'reliqua  historia 
sic  contexitur  «lovem  . . .  invenit».'  «Consedisse  . . .  portendisse» :  cf.  ad  vi 
adscripta. 


sive  EuJiemerianis  congruenUa;  quae  nuper  Nemethy  ^ Pliilologiai  Koz- 
Wny' XXI  I  accuratius  pcrsecutus  est  70  virile  secus  ex  codd.  scrip- 

turis  proditmn  Brandtus;  cf.  Nemethy  Euhcm.  reliq.  p.8o         quid  om. 
Par.S  Pal.  id  malit  Brandtus  75  Vestae;  cf.  65  et  139.  Diodor. 

VI  2,  8  78  diis  pater  vel  diespiter,  dispiter  codd.  Cf.  Varro  de  l.  L. 

V  66  86  muros  Parr.  R  et  S 


EUHEMERUS  225 

atque  effugiendi  periculi  gratia  insidiatum  lovi,  ut  eum  necaret; 
lovem  cognitis  insidiis  regnura  sibi  denuo  vindicasse  ac  fugasse 
95  Saturnum,  ^^  qui  cum  iactatus  esset  per  omnes  terras  persequenti- 
bus  armatis,  quos  ad  eum  conprehendendum  vel  necandum  lup- 
piter  miserat,  vix  in  Italia  locum  in  quo  lateret  invenit, 

Consedisse  illi  aquilam  in  capite  atque  ei  regnum  portendisse. 

VI 

99  Deinde  Pan  eum  deducit  in  montem,  qui  vocatur  Caeli  steZa. 

postquam  eo  ascendit,  contemplatus  est  late  terras,  ibique  in  eo 

monte  aram  creat  Caelo,  primusque  in  ea  ara  "luppiter  sacrifica- 

vit.  in  eo  loco  suspexit  in  caelum  quod  nunc  nos  nominamus, 


VI  (99)  Lactantius  div.  inst.  i  11,  62  de  Satumo  lovis  patre  agens  et 
qui  factum  sit  ut  Caeli  filius  diceretur  '  nunc  dicam  quomodo  ubi  a  quo  sit 
hoc  factum;  non  enim  Saturnus  hoc  sed  luppiter  fecit.  ^^  in  sacra  historia 
sic  Ennius  tradit  «deinde  .  .  .  adolevit.»  nec  hic  tantum  sacrificasse  luppiter 
invenitur.  "*  Caesar  quoque  in  Arato  refert  Aglaosthenen  dicere  lovem  cum  ex 
insula  Naxo  adversus  Titanas  proficisceretur  et  sacrificium  faceret  in  litore, 
aquilam  ei  in  auspicium  advolasse  quam  victor  bono  omine  acceptam  tu- 


99  pauenium  Par.R  pan  eum  ceteri  Brandti;  nuper  dodi  varia 
proposuerunt,  Panchaeum  eum  vel  Panchaeum  sine  eum  vel  Panchaiam 
(cf.  Nemethy  Euhem.  reJiq.  p.  83),  sed  eorum  nemo  prohahilem  orationis 
formam  excogitavit  nec  ego  video  quo  modo  Panchaeae  insulae  comme- 
moratio  huic  loco  accommodari  possit.  ceterum  Panos  non  nullas  apud 
Euhemerum  rationes  fuisse  subindicat  Hyginus  astron.  11  1 3  extr. 
stella  lihri  h.  e.  stela  (ut  Ciaconius  scripsit),  quod  sic  recte  nec  sine  ex~ 
emplis  Latine  scrihitur  et  cum  illo  nonnumquam  scrihendo  permutatum 
est;  et  posse  montem  monumenti  loco  stelam  appeUari  aegre  duhites;  sed 
Caeli  sella  scrihi  iussit  Krahnerus,  quia  apud  Diodorum  v  44,  5  sq.  haec 
leguntur  ^era  x6  TtQOEiQrniivov  Jtsdtov  oQog  ietlv  viptjlov,  na&ieQco^ivov 
fiev  d'eotg,  ovoficc^o^evov  de  OvQavov  Slq}Qog  kccI  TQt.q)vXiog"OXvfiitog' 
liv&oXoyovGi  yccQ  x6  7taXai6v  OvQav6v  §a6tXevovxa  xfig  0M0V(ievrig  itQOd- 
Tjv&g  evSiaxQi^eiv  iv  xade  tw  rojraj  xat  ait6  xov  v-ipovg  icpoQccv  x6v  xs 
ovQavov  Kal  xa  xar'  avxov  aGXQa.,  vaxeQOv  8e  TQicpvXiov  "OXvftitov  v,Xvi- 
^rivai,.  Quae  ut  est  coniectura  spcciosa,  ita  cum  plausu  nec  sine  con- 
temptu  alieno  excepta  ah  NemetJiy  Euhem.  reliq.p.  83  sq.  quamquam  a 
Krahnero,  qui  quae  su/nt  apud  Lactantium  Enniana  omnia  si  fieri  pos- 
sit  ad  Diodoii  exccrpta  Euhemeriana  referri  cupiat,  in  ea  re  dissentit. 
In  re  amhigua  attendi  velim  ea  quae  supi'a  attuli  ex  JDiodoro  non  uno 
nomine  a  narratione  Enniana  discrepare 

Ennius  ed.  Vahlen.  15 


226  '^ARIA 

103  idque  quod  supra  mundum  erat,  quod  aether  vocabatur,  de  sui 
avi  nomine  caelo  nomen  indidit,  idque  luppiter  quod  aether  vo- 
catur  placans  primus  caelum  nominavit,  eamque  hostiam  quam 
ibi  sacrificavit  totam  adolevit. 

vn 

107  Ubi  luppiter  Neptuno  imperium  dat  maris,  wt  insulis  omni- 

bus  et  quae  secundum  mare  loca  essent  omnibus  regnaret. 

Vffl 
109  Ea  tempestate  luppiter  in  monte  Olympo  maximani  partem 

vitae  colebat  et  eo  ad  euni  in  ius  veniebant,  si  quae  res  in  con- 
troversia  erant.  item  si  quis  quid  novi  invenerat,  quod  ad  vitam 
humanam  utile  esset,  eo  veniebant  atque  lovi  ostendebant. 


telae  suae  subiugarit.  ^^  sacra  vero  historia  etiam  ante  «consedisse  . . .  por- 
tendisse»  (v  98)  testatur  cui  ergo  sacrificare  luppiter  potuit  nisi  «Caelo  avo, 
quem  . . .  sepultum»  (ii).' 

Vn  (107)  Lactantius  div.  inst.  i  11,  32  'de  Neptuni  sorte  manifestum 
est,  cuius  regnum  tale  fuisse  dicimus  quale  Marci  Antoni  fuit  . . .  sic  Nep- 
tuno  maritima  omnia  cum  insulis  obvenerunt.  ^^  quomodo  id  probari  potest? 
nimiram  veteres  historiae  docent.  antiquus  auctor  Euhemenis,  qui  fuit  ex 
civitate  Messene,  res  gestas  lovis  et  ceterorum  qui  dii  putantur  collegit 
historiamque  contexuit  ex  titulis  et  inscriptionibus  sacris  quae  in  antiquis- 
simis  templis  habebantur  maximeque  in  fano  lovis  Triphylii,  ubi  auream 
columnam  positam  esse  ab  ipso  love  titulus  indicabat,  in  qua  columna  sua 
gesta  perscripsit  ut  monumentum  posteris  esset  rerum  suarum  (cf.  Diodor. 
VI  ap.  Euseb.  praep.  ev.  ii  2, 57).  ^*  hanc  historiam  et  interpretatus  est  En- 
nius  et  secutus,  cuius  haec  verba  sunt  «ubi .  .  .  regnaret».' 

Vin  (109)    Lactantius  div.  inst.  i  11,  35  (post  fr.  vii)  'potest  et  mous 


103  Duarum  smtentiarum  ab  idque  ordientium  db  molestam  tau- 
tologiam  mihiprior  olim  videhatur,  posteriorihiis  altera  esse  secludenda: 
quihus  ego  rursus  accedere  non  possum,  si  qiiidem  recte  nec  sine  vi  qua- 
dam luppiter  placans  (h.  e.precans,  iXaaKOfievog)  sive  inter precandum 
primus  aethera  caelum  appellasse  dicitur;  in  prio)'e  sententia  quod  vi- 
detur  esse  incommodum  orationis,  ei  varie  occurrerunt ;  aliis  praestiterit 
ei  pronomen  addere,  ut  ita  dicat  idque  quod  .  .  vocabatur,  ei ,  .  nomen 
indidit,  velut  Mautus  eius  servus  qui  hunc  ferebat,  ei  os  sublevi,  vel 
sine  pron.  demonstr.  eunuchum  quem  dedisti  quas  turbas  dedit  Teren- 
tius:  lU  ei  ne  desideretur  quidem  oratione  eadem  104  caelo  Put.  Val. 
caelum  ceteri  107  ibi  Bon.  m.  pr.  ct  Par.  S  ut  edd.  hoc  est  ut 
Par.  S  Pdl.  et  ceteri,  wide  et . .  regnare  Hartelius 


EUHEMERUS  227 

IX 
113  Satumum  et  Opem  ceterosque  tunc  homines  humanam  car- 

nem  solitos  esitare:  verum  primum  lovem  leges  hominibus  mo- 
resque  condentem  edicto  prohibuisse,  ne  liceret  eo  cibo  vesci. 

X 

116  Nam  cum  terras  circumiret,  ut  in  quamque  regionem  vene- 

rat,  reges  principesve  populorum  hospitio  sibi  et  amicitia  copu- 
labat  et  cum  a  quoque  digrederetur  iubebat  sibi  fanum  creari 
hospitis  sui  nomine,  quasi  ut  posset  amicitiae  ac  foederis  memo- 
ria  conservari.  ^^  sic  constituta  sunt  templa  lovi  Ataburio,  lovi 

121  Labryandio:  Ataburus  enim  et  Labryandus  hospites  eius  atque 
adiutores  in  bello  JFuerunt;  item  lovi  Laprio,  lovi  Molioni,  lovi 

123  Casio  et  quae  sunt  in  eundem  modum.  quod  ille  astutissime  ex- 
cogitavit,  ut  et  sibi  honorem  divinum  et  hospitibus  suis  perpe- 

125  tuum  nomen  adquireret  cum  religione  coniunctum.  ^  gaudebant 
ergo  illi  et  huic  imperio  eius  libenter  obsequebantur  et  nominis 
sui  gratia  ritus  annuos  et  festa  celebrabant.  ^^  simile  quiddam  in 
Sicilia  fecit  Aeneas,  cum  conditae  urbi  Acestae  hospitis  nomen 
inposuit,  ut  eam  postmodum  laetus  ac  libens  Acestes  diligeret 

130  augeret  ornaret.  ^^  hoc  modo  religionem  cultus  sui  per  orbem  ter- 
rae  luppiter  seminavit  et  exemplum  ceteris  ad  imitandum  dedit 

Olympus  figuram  poetis  dedisse  ut  lovem  dicerent  caeli  regnum  esse  soi'- 
titum,  quod  Olympus  ambiguum  nomen  est  et  montis  et  caeli.  in  Olympo 
autem  lovem  habitasse  docet  eadem  historia  quae  dicit  «ea  tempestate  . . . 
ostendebant».' 

IX  (113)  Lactantius  div.  inst.  i  13,  2  'idem  (Saturnus)  sororem  suam 
Rheam  quam  Latine  Opem  dicimus  cum  haberet  uxorem,  responso  vetitus 
esse  dicitur  mares  liberos  educare  quod  futurum  esset  ut  a  filio  pelleretur 
(cf.  V  91).  quam  rem  metuens  natos  sibi  filios  non  utique  devorabat  ut  ferunt 
fabulae,  sed  necabat  (cf.  iii  72),  quamquam  scriptum  sit  in  historia  sacra 
«Saturnum  . . .  vesci».' 

X  (116)  Lactantius  div.  inst.  i  22,  21  'historia  vero  sacra  testatur  ip- 
sum  lovem  postquam  rerum  potitus  sit  in  tantam  venisse  insolentiam,  ut 


121  labryandio  Par.B  Brandtus  labyandro  vel  labriando  vel  la- 
briandrio  ceteri  ataburus  Put.  Brandtus  ataburius  vel  atabyrus  vel 
atabrus  ceteri  labryandus  Par.  B  Brandtus  labyandrus  vel  labrian- 
dus  vel  labriandrius  ceteri  122  \ahvio  pauci  milioni  Bon.  mol- 
lioni  Pal.  123  csissio  pauci 

15* 


228  VARIA 

XI 

132  Deinde  luppiter  postquam  quinquies  terras  circuivit  omni- 

busque  amicis  atque  cognatis  suis  imperia  divisit  reliquitque  ho- 
minibus  leges  mores  frumentaque  paravit  multaque  alia  bona 
fecit,  inmortali  gloria  memoriaque  adfectus  sempitema  monumen- 

136  ta  suis  reliquit.  *^  aetate  pessum  acta  in  Creta  vitam  commutavit 
et  ad  deos  abiit  eumque  Curetes  filii  sui  curaverunt  decoraverunt- 

138  que  eum;  et  sepulchrum  eius  est  in  Creta  in  oppido  Gnosso  et 
dicitur  Vesta  hanc  urbem  creavisse;  inque  sepulchro  eius  est  in- 

140  scriptum  antiquis  litteris  Graecis  ZAN  KPONOT  id  est  Latine 
luppiter  Satumi. 

xn 

142  Venus  prima  artem  meretriciam  instituit  auctorque  muli- 

eribus  in  Cypro  fuit,  uti  vulgo  corpore  quaestum  facerent:  quod 
idcirco  imperavit,  ne  sola  praeter  alias  mulieres  inpudica  et  vi- 
rorum  adpetens  videretur. 

xm 

146  gluma 

ipse  sibi  fana  in  multis  locis  constituerit.  **  «nam  cum  . . .  dedit>>.  *'  sive 
igitur  a  Melisseo,  sicut  Didymus  tradidit,  colendorum  deorum  ritus  effluxit, 
sive  ab  ipso  love,  ut  Euhemerus,  de  tempore  tamen  constat  quando  dii  coli 
coeperint.'  Cf.  epitome  19,  4.  Aliter  Euhemerus  apud  Diodorum  vi  ap. 

Euseb.  praep.  ev.  ii  2,  58. 

XI  (132)  Lactantius  div.  inst.  1 11, 44  '  quare  si  lovem  et  ex  rebus  gestis 
et  ex  moribus  hominem  fuisse  in  terraque  regnasse  deprehendimus,  superest 
ut  mortem  quoque  eius  investigemus.  *^  Ennius  in  sacra  historia  descriptis 
omnibus  quae  in  vita  sua  gessit  ad  ultimum  sic  ait  «deinde  .  .  .  Satumi». 
*'hoc  certe  non  poetae  tradunt,  sed  antiquarum  rerum  scriptores.'  Cf.  epi- 
tome  13,  4. 

Xn  (142)  Lactantius  div.  inst.  1 17, 9  '  quid  loquar  obscenitatem  Veneria 
omnium  libidinibus  prostitutae  . .  ^"  quae  «prima»  ut  in  historia  sacra  con- 
tinetur  «artem  .  .  .  videretur».'  Cf.  epitome  9, 1. 

Xin  (146)  Varro  rer.  rust.  i  48, 1  'in  segetibusfrumentum  quo  cul- 
mus  extulit,  spica ;  ea  quae  mutilata  non  est . .  tria  habet  continentia,  gi-a- 
num  glumam  aristam  .  . .  granum  dictum  quod  est  intimum  soldum,  gluma 
qui  est  foUiculus  eius  ...  *  arista  et  granum  omnibus  fere  notum:  gluma 


136  sui  citm  L.  Muellero  Brandtus         138  gnosso  vel  cnosso  vel 
gnoso  vel  nosso  lihri  140  zErsKioNor  Par.  R  143  vulgo 

Uhri  vei'e  vulgato  edd.  prave  de  coniectura  Crenii 


EUHEMERUS  229 

Quae  nuper  ex  Augustini  libris  ad  hunc  librum  relata  sunt  fidenter, 
ea  nunc  non  magis  quam  olim  huc  pertinere  mihi  persuadere  potui ;  cf .  nunc 
relat.  acad.  a.  1899  p.  276  sqq. ;  contradixit  Nemethy  'Philologiai  Kozlony' 
XXIV  (1900)  p.  125  sqq.  neque  tamen  persuasit;  quae  vero  de  Columella  ix  2 
olim  posueram  0.  Crusio  (mus.  Rhen.  xlvii  p.  63  sqq.)  cessi  ut  ab  Ennio  se- 
gregarem. 


paucis.  itaque  id  apud  Ennium  solum  scriptum  scio  (scito  L.  Muellerus) 
esse  in  Euhemeri  libris  versis  (sic  ex  codice  Marciano  Politianus,  cf.  miscell. 
c.  35  ephemeridis  versibus  idem  in  ed.  princ.  corr.).'  Cf.  Paulus 

Festi  p.  70, 5  Th.  'gluma  hordei  tunicula,  dictum  quod  glubatur  id  granum,' 
C.  Gl.  L.  VI  p.  497. 


INCERTA 

I 

1  [in  templis  isdem] 

n 

2  inter  ponendum 

m 

3  versat  mucronem 

IV 

4  quis  te  persuasit 

V 

5  ob  Troiam  duxit 

INCERTA  I  (1)  Cicero  orat.  47, 157  '«isdem  campus  habet»  inquit  En- 
nius  (ann.  477)  et  «in  templis  isdem».'  hoc  alterum  Ennianum  non  esse  quod 
olim  credidi  cum  vulgo  Heerdegenus  probavit;  vide  ad  ann.  1.  s.  adnotata. 

II  (2)  Servius  in  ecl.  9,  23  '  inter  agendiun :  dum  agis.  et  honesta  locu- 
tio  est,  si  dicamus:  inter  cenandum  hoc  sum  locutus.'  add.  cod.  Lemovic. 
'Afranius  (422  R.)  «inter  loquendum».  Ennius  «inter  ponendum».' 

ni  (3)  Servius  Danielin.  in  Aen.  ix  744  p.  376,  31  Thil.  'versat:  librat 
iactat;  et  est  Ennianum  «versat  mucronem».' 

IV  (4)  Servius  Danielin.  in  Aen.  x  10  p.  383, 21  Thil.  'ordo  autem  «quis 
metus  suasit  aut  hos  arma  sequi  ferrumque  lacessere».  non  est  enim  «hos 
suasit»,  ne  fiat  eoXoiKosidig;  quamvis  inveniaturhuiusmodi  figura;  ut(Aen. 
xn  813)  «lutumam  misero  fateor  succurrere  fratri  suasi»  et  Ennius  «quis 
te  persuasit».'  De  versu  Vergilii  alucinantur  grammatici  (nam  Macrobius 
quoque  Sat.  vi  6, 11  ad  eum  adnotavit  solitum  esse  dici  'lutumae  suadeo'), 
ut  ambigas  de  Ennio  quid  iudicandum  sit,  quamquam  Petronium  notum 
est  persuadere  aliquem  dixisse. 

V  (5)    Paulus  Festi  p.  193,  13  Th.  '  ob  . . .  pro  ad,  ut  Ennius  (ann.  297) 

«ob  Romam  noctu  legiones  ducere  coepit».'  Festus  ' «ob  Romam  noc  | 

«ob  Troiam  duxit»  ] .'         Paulus  p.  131, 11  Th.  '  mortem  obisse  ea  con- 

suetudine  dicitur,  qua  dixerunt  antiqui  «ob  Romam  legiones  ductas»  et  «ob 
Troiam  duxit  exercitum»  pro  ad.'  Hanc  particulam  a  Paulo  liberius 
citatam  Ennii  faisse  probabile  est,  sed  ea  hexametri  fuerit  an  trimetri  in- 
certum. 


1 


XI 

hae 

nives 

XII 

xus 

araneae 

mCERTA  231 

VI 

6  indignas  turres 

VII 

7  tibicina  maximo  labore  mugit 

vm 

8  adsectari  se  omnes  cupiunt 

IX 

9  nec  dico  nec  facio  mu 

X 
10  neque  ut  aiunt  [iv  facere  audent 


11 
12 


VI  (6)  Servius  in  ecl.  10, 10  'indigno:  vel  meretricio  vel  magno.  nam 
et  Ennius  ait  «indignas  turras  (turres  Daniel)»  id  est  magnas.' 

Vn  (7)  Varro  de  1.  L.  vn  103  'multa  ab  animalium  vocibus  tralata  in 
homines  .  .  .  [ann.  584]  .  .  .  ^"^  minus  aperta  ut .  .  .  Ennii  a  vitulo  «tibicina  .  . 

mugit».  eiusdem [ann.  585.  586.  531].'  De  Sotadeo  cogitabat  Co- 

lumna;  sed  metri  genus  incertum. 

Vni  (8)  Priscianus  viii  p.  383,6  H.  'Ennius  «adsectari  .  .  cupiunt». 
adsectari  passive,  ccnoXov&sia&ai.' 

IX  (9)  Donatus  in  Ter.  Andr.  iii  2,  25  '  nihil  iam  mutire :  Ennius  «nec 
dico  nec  facio».  unde  et  mutos  (immo  mutire)  dicimus  quod  Graeci  (p&^y- 
ysG&ixi.^ 

X  (10)  Varro  de  1.  L.  vii  101  'apud  Ennium  (scen.  421)  «vocibus  con- 
cide,  facimus  musset  obrutus».  mussare  dictum  quod  muti  non  amplius  quam 
ftO  dicunt;  a  quo  idem  dicit  id  quod  minimum  est«neque  .  .  .  audent».' 

Cf.  Charisius  ii  p.  240,  8  K.  '  mu  pro  muttire  Lucilius  saturarum  libro  (1138 
L.)  «non  laudare  hominem  quemquam  neque  (mu)  facere  umquam».'  Ibi- 
dem  28  'mut:  «mut  non  facere  audet»,  ut  apud  Apuleium  Platonicum  de 
proverbiis  scriptum  est  libro  ii.'  C.  GL  L.  vi  p.  713. 

XI  (11)  Inc.  de  dub.  nom.  G.  L.  K.  v  p.  584,  26  'nix  generis  feminini, 
ut  Ennius  «hae  nives».' 

XII  (12)  Nonius  p.  192, 13  'araneae  et  feminini  sunt  generis  . .  .  En- 
nius  «buxus  (buxis  Harl.  m.  pr.)  araneae  (aranae  Flor.  m.  pr.)».' 


8  Cf.  ann.  560  omnes  mortales  sese  laudarier  optant,  etpoterant 
illa  quoque  hexametro  acquari  9  mu  add.  Columna  12  bussus 
Quicheratus 


232 


mCERTA 


xm 

13  buxus  viwcta,  taxMS  tonsa 

XIV 

14  atque  genua  comprimit  arta  gena 

XV 

15  avium  vulgus 

XVI 

16  caeli  palatum 

XVII 

17  vita  vitalis 


XTTT  (13)  Nonius  p.  194,  23  'buxum  generis  nentri  . . .  feminini  Ennius 
«buxus  victa  taxis  tonsa».' 

XIV  (14)  Isidorus  orig.  xi  1, 108  'genua  sunt  commissiones  femorum 
et  crurum  et  dicta  genua  eo  quod  in  utero  sint  genis  opposita.  cohaerent 
enim  sibi  et  cognata  sunt  oculis,  lacrimarum  indicibus  et  misericordiae. 
nam  a  genis  genua  dicuntur.  '"^  denique  complicatum  gigni  formarique  ho- 
minem  dicunt,  ita  ut  genua  sursum  sint,  quibus  oculi  formantur,  ut  cavi  et 
reconditi  fiant.  Ennius  «atque  . .  .  gena».  inde  est  quod  homines,  dum  ad 
genua  se  prostemunt,  statim  lacrimantur.  voluit  enim  eos  natura  uterum 
matemum  rememorari,  ubi  quasi  in  tenebris  considebant  antequam  per- 
venirent  ad  lucem.' 

XV  (15)  Servius  in  Aen.  i  190  p.  75,  21  Thil.  'tum  vulgus  (de  cervis 
loquitur  quorum  ductores  primum  dein  vulgus  interimit) :  bene  vulgus  ducto- 
ribus  interemptis.'  add.  Danielin.  'Ennius  avium  vulgus  et  hastarum  et 
avium'  ita  CasselL,  sed  a  vetere  correctore  supra  et  avium  scriptis  alibi 
multitudinem  et  hastarum  et,  unde  eflfeci  olim  quod  Thilo  recepit 
«avium  vulgus»  et  alibi  «hastarum»  i.  e.  multitudinem  hasta- 
rum  etavium.  Sunt  duo  quae  dicit  avium  vulgus  et  hastarum  vulgus,  quo- 
rum  hoc  ne  necesse  quidem  est  ad  eundem  Ennium  redire:  loquitur  ut 
Graeci  non  solum  ^&vog  avdq&v  sed  etiam  velut  dQvi&oov  7tstsriv&v  ^9vog 
(II.  XV  690  sq.)  et  sim.  appellaverunt. 

XVI  (16)  Cicero  de  nat.  deor.  ii  18,49  'Epicurus  . . .  dum  palato  quid 
sit  optimum  iudicat  «caeli  palatum»,  ut  aitEnnius,  non  suspexit.'  Au- 
gustinus  de  civ.  dei  vii  8  p.  284,  2  Domb.  'hiatus  noster  cum  os  aperimus 
mundo  similis  videatur,  unde  et  palatum  Graeci  ovqccvov  appellant  et  non- 
nuUi,  inquit  (Varro),  poetae  Latini  caelum  vocaverunt  palatum.' 

XVn  (17)  Cicero  La(^.  6,  22  'principio  qui  potest  esse  «vita  vitalis»,  ut 
ait  Ennius,  quae  non  in  amici  mutua  benivolentia  conquiescit. '       V  i  t  a  1  e  m 


13  vincta  taxus  lunius:  victa  taxis         14  Oratio  et  versus  forma 
ohscura:  cf.  scen.  427  imprimitque  genae  genam 


mCERTA  ,  2B3 

xvm 

18  ira  initium  insaniae 

XIX 

19  sancti  poetae 

XX 

20  versus  longi 

XXI 

21  orator  audax  esse  debet 

XXII 

22  bona 

XXIII 

23  repostus  ,  porgite 

habitum  scribit  Ennius  scen.  347;  nunc  potius  vitam  vitalem  vel  non 
vitalem  appellasse  eum  cx-edibile  est,  ut  Graeci  §iov  ov  ^icotov,  cc^icotov 
piov  dixerunt  (Aristoph.  Plut.  197.  Dionys.  Halic.  viii  6,  4). 

XVIII  (18)  Cicero  Tusc.  disp.  iv23, 52 'an  est  quicquam  similius  in- 
saniae  quam  ira,  quam  bene  Ennius  «initium»  dixit  «insaniae».'  De  sen- 
tentia  conf.  L.  Sternbacb.  cur.  Menandreae  1892  p.  28  sq. 

XIX  (19)  Cicero  pro  Archia  8, 18  '  suo  iure  noster  ille  Ennius  «sanctos» 
appellat  poetas,  quod  quasi  deorum  aliquo  dono  atque  munere  commendati 
nobis  esse  videantur.'  Cf.  ibid.  12,  31. 

XX  (20)  Cicero  de  leg.  ii  27,  68  (in  reddenda  Platonis  de  sepulchris 
ratione)  'nec  e  lapide  excitari  plus  nec  inponi  quam  quod  capiat  laudem 
mortui  incisam  ne  plus  quattuor  herois  versibus,  quos  «longos»  appellat 
Ennius.'  Isidorus  orig.  i  38,  6  'hexametros  Latinos  primum  fecisse  En- 
nius  traditur,  eosque  «longos»  vocat.'  Atilius  Fortunatianus  G.  L.  K.  vi 
p.  284,  7  '  hunc  (hexametrum  heroum)  Ennius  «longum»  vocat.'  Cf.  Gellius 
XVIII  15, 1  ^in  longis  versibus  qui  hexametri  vocantur',  sed  in  inscriptione 
capitis  'in  herois  versibus.'  Diomedes  m  p.  494,  31  K. 

XXI  (21)  Fronto  ep.  ad  Caesarem  iv  3  p.  66  Nab.  'neque  id  repre- 
hendo,  te  verbi  translatione  audacius  progressum,  quippe  qui  Enni  sententia 
«oratorem  audacem  esse  debere»  censeam.  sit  sane  audax  orator,  ut  Ennius 
postulat,  sed  a  significando  quod  volt  eloqui  nusquam  digrediatur.' 

XXII  (22)  Porphyrio  in  Hor.  sat.  i  1,  61  'at  bona  pars  hominum:  «bo- 
na»  nunc  pro  magna  dictum,  ut  saepe  Ennius  et  alii  veteres.'  bonam 
magnamque  partem  Terentius  aliique. 

XXIII  (23)  Servius  in  Aen.  i  26  '  alta  mente  repostum :  .  . .  repostum 
syncope  est . . .  sed  cum  omnes  sennones  aut  integri  sint  aut  pathos  habeant, 
hi  qui  pathos  habent  ita  ut  lecti  sunt  debent  poni:  quod  etiam  Maro  fecit. 
nam  «repostos»  (sic  Cass.  Hamb.  repostus  vel  repostum  plerique;  cf. 
Aen.  VI  655)  et  «porgite»  (cf.  Aen.  viii  274)  de  Ennio  transtulit.'  Apud 


234  mCERTA 

XXIV 

24  floros 

XXV 

25  insomniain 

XXVI 

26  solui  pro  solitus  sum 

xxvn 

27  torrus,  torri 

xxvni 

28  viden 

XXIX 

29  festra 

Ennium  quoque  probabile  esthaec  duo  in  hexametris  lecta  fuisse;  reposta 
etiam  Lucretius  i  35;  iu  346. 

XXIV  (24)  Servius  in  Aen.  xii  605  *flavos  Lavinia  crines :  antiqua  lectio 
«floros»  habuit,  id  est  florulentos  pulchros,  et  est  sermo  Ennianus.'  add. 
Danielin.  Trobus  sic  adnotavit:  neotericum  erat  flavos  (Daniel  fluvium 
Flor.);  ergo  bene  floros  (flores  Flor.  corr.  Daniel):  nam  sequitur  «etroseas 
laniata  genas»;  Accius  in  Bacchis  (255  R.)  «nam  flori  crines,  video,  ei  pro- 
pessi  iacent» ;  in  iisdem  (246)  «et  lanugo  flora  nunc  demum  inrigat».  Pacu-  , 
vius  Antiopa  (19)  «cervicum  floros  dispergite  crines».' 

XXV  (25)  Servius  in  Aen.  iv  9  Mnsomnia  terrent:  et  terret  legitur  et 
terrent.  sed  si  terret  legerimus,  insomnia  erit  vigilia:  hoc  enim  maiores 
inter  vigilias  et  ea  quae  videmus  in  somnis  interesse  volueiomt,  ut  insomnia 
generis  feminini  numeri  singularis  vigiliam  significaret,  insomnia  vero  ge- 
neris  neutri  numeri  pluralis  ea,  quae  per  somnum  videmus,  ut  (Aen.  vi  896) 
«sed  falsa  ad  caelum  mittunt  insomnia  manes».  sciendum  igitur  quia  si 
terret  dixerimus,  antiqua  erit  elocutio ;  «insomniam»  enim,  licet  et  Pacuvius 
et  Ennius  frequenter  dixerint,  Plinius  tamen  exclusit  et  de  usu  removit.' 

Cf  ibid.  V  840;  Terentius  eun.  ii  1,13  et  Donatus;  C.  Gl.  L.  v  p.  553, 1  sq. 

XXVI  (26)  Varro  de  1.  L.  ix  107  '  quoniam  in  balneis  lavor  lautus  sum, 
sequitur  ut  contra,  quoniam  est  soleo,  oporteat  dici  «solui»,  ut  Cato  et  En- 
nius  scribit,  non  ut  dicit  volgus  «solitus  sum»  debere  dici.' 

XXVn  (27)  Servius  in  Aen.  xn  298  (ambustum  torrem)  'torrem:  erit 
nominativus  hic  torris  et  ita  nunc  dicimus :  nam  illud  Ennii  et  Pacuvii  pe- 
nitus  de  usu  recessit,  ut  hic  «torrus»  huius  «torri»  dicamus.' 

XXVni  (28)  Servius  in  Aen.  vi  779  (viden  ut  geminae  stant) '  viden :  den 
naturaliter  longa  est,  brevem  tamen  eam  posuit  secutus  Ennium,  et  adeo 
eius  est  inmutata  natura  ut  iam  ubique  brevis  inveniatur.' 

XXIX  (29)  Macrobius  Sat.  iii  12,8  'Antonius  Gnipho  (antoninus 
Par.  onipho  Par.  cnipho  Bamb.)  vir  doctus,  cuius  scholam  Cicero  post 
laborem  fori  frequentabat,  Salios  Herculi  datos  probat  in  eo  volumine  quo 
disputat  quid  sit  «festra»  (f  este  Bamb.),  quod  est  ostium  minusculum  (ho- 


mCERTA  235 

XXX 

30  contra 

XXXI 

31  Vesperus 

XXXII 

32  anniis  naturalis  habet  dies  CCCLXVI 

xxxin 

33  consiptum 

XXXIV 

34  corpulentis 

XXXV 

35  crebrisuro 

XXXVI 

36  insexit 

stia  minusculu  Par.  hostiu  munusculum  Bamb.)  in  sacrario,  quo 
verbo  etiam  Ennius  usus  est.'  Cf.  Paulus  Festi  p.  64, 33  Th.  'festram  an- 
tiqui  dicebant  quam  nos  fenestram.'  Placidus  C.  Gl.  L.  v  p.  23, 1.  70, 20. 105, 1 
'frestram  fenestram.' 

XXX  (30)  Servius  in  Aen.  ii  651  (nos  contra  effusi)  '  nos  contra :  prae- 
positiones  vel  adverbia  in  a  exeuntia  modo  producunt  ultimam  litteram  ex- 
cepto  puta  et  ita,  apud  Ennium  et  Pacuvium  brevia  sunt.'  Non  'puta' 
et  'ita'  apud  Ennium  et  Pacuvium  brevia  esse  dicit,  sed  eadem  quae  ante 
dixerat  modo  (h.  e.  hac  aetate)  produci:  quale  'contra'  est,  cuius  causa  haec 
adnotantur  et  quod  apud  Ennium  breve  a  habet  ann.  463  et  563,  nusquam 
productum,  et  'frustra',  in  quo  corripi  ultimam  syllabam  Plautinis  exemplis 
demonstratur.  In  incertis  testimonium  posui  quia  nec  'contra'  aperte  dicit 
grammaticus  et  plus  certe  quam  'contra'  cogitavit. 

XXXI  (31)  Censorinus  de  die  nat.  24,  4  "'post  supremam  sequitur  ves- 
pera,  ante  ortum  scilicet  eius  stellae  quam  Plautus  (Amph.  275)  Vesperu- 
ginem,  Ennius  «Vespenim»,  Vergilius  (ecl.  8,  30.  10,  77)  Hesperon  adpellat.' 
Cf.  C.  Gl.  L.  VII  p.  408. 

XXXII  (32)  Censorinus  de  die  nat.  19,  2  '  annus  vertens  . . .  hoc  tempus 
quot  dierum  esset  ad  certum  nondum  astrologi  reperire  potuerunt.  Philo- 
laus  annum  naturalem  dies  habere  prodidit  ccclxiiii  et  dimidiatum  . . .  at 
noster  Ennius  ccclxvi.' 

XXXm  (33)    Cf.  scen.  297. 

XXXIV  (34)  Paulus  Festi  p.  44,  2  Th.  '«corpulentis»  Ennius  pro  mag- 
nis  dixit;  nos  coi-pulentum  dicimus  corporis  obesi  hominem.' 

XXXV  (35)  Paulus  Festi  p.  41,  23  Th.  '«crebrisuro»  apud  Ennium  sig- 
nificat  vallum  crebris  suris  id  est  palis  munitum.'        De  suris  cf.  ann.  525. 

XXXVI  (36)  Paulus  Festi  p.  79,  29  Th.  '«inseque»  apud  Ennium  dic 
(ann.  326),  «insexit»  dixerit.' 


236  mCERTA 

xxxvn 

37  remorbescat 

XXX^^II 

38  tapetae 

XXXIX 

39  dico  qui  hunc  dicare 

XL 

40  stipite 

XLI 

41  cicures 

XLH 

42  philologam 

XLm 

43  Melo  i.  e.  Nilus,  cur  increscat.  Telamo  i.  e.  Atlas 

XXXVn  (37)  Paulus  Festi  p.  383,  9  Th. '  remorbescat  in  morbum  rec- 
cidai'  Festus  *■ |  morbescat»  En |  bum  reccidat.' 

XXX\Tn  (38)  Festus  p.  528,  5  Th.  '  tappete  ex  Graeco  su(m) |  tae 

Ennius  cum  ait  «t j  lius  in  Demetrio  le |  veterem.'         Ennius  ex 

Cxraeco  TccTtrjg  videtur  'tapeta'  'tapetae'  formasse,  de  quo  vide  C.  Gl.  L.  vii 
p.  333,  ut  exU^Tig  formatum  est  'lebeta'  'lebetae',  de  quo  ibid.  vi  p.  632. 

XXXTX  (39)  Varro  de  1.  L.  vi  61 '  dico  originem  habet  Graecam,  quod 
Graeci  NidiKE  (id  dsi^ai  Lachmannus  Graece  ius  dixrj  Petrus  Canal  a. 
1846  sqq.).  hinc  Ennius  «dico  qui  hunc  dicare».  hinc  iudicare  quod  tunc  iuB 

dicatur.'  Festus  p.  140, 17  Th.  '  j  meta ca  a  cariore  —  | per- 

ventura  —  |  quod dicare  ait  Ennius  —  [  id  est meta  j  ' 

XL  (40)   Paulus  Festi  p.  457,  4  Th. '  stipes  fustis  terrae  defixus.'  Festus 

' defixus :  Afra  j (p)orro  honeste  | ite  hostium  | (o)ro 

fidem  qui  | (e)am  silvam :  «et  | (ho)stili  in  me  la  | tus  ut  re- 

volso  I qui  iactu  vali  | parmam»,  nisi  si  | voluit  pro  |  — 

—  in  Bacchis  «ec  1 egum  aut  al  | us».  Ennius  | ites  abi- 

egno  I =^  e  stipitem  | mit  eum  qua  | rripit.' 

XLI  (41)  Hieronymus  apol.  adv.  Rufinum  ii  11*  vol.  ii  p.  502  C  ed.  Val- 
lars. '  sed  nos  simplices  homines  et  cicures  Enniani  nec  iUius  sapientiam 
nec  tuam  qui  interpretatus  es  intelligere  possumus.'  Vide  Usenerum 

de  hoc  fragmento  admonentem  et  alia  adstruentem  mus.  Rhen.xxviii  p.  409. 
Cf.  C.  Gl.  L.  VI  p.  210  'cicures  placidi  quieti',  al. 

XLn  (42)  Festus  p.  310, 24  Th.  '«(philo)  logam»  Ennius  in  p |  bra- 

riorum  qui  eaque  fem |  lino  etiam  ipsi  gr(a) |  gos  phUargyros 

I  rius  appeUari  mu(t) j  vox  explanata  non j  nomina  etiam 

in  vi I  dicimus  tam  hic  lapis  q '  Credas  dici  Ennius  in 

pceptis,  sed  res  incerta,  incertiora  etiam  quae  praeterea  coniectata  sunt. 

XLni  (43)    Servius  in  Aen.  i  741  'saneAtlas  Graecumest,  sicutetNi- 


mcERTA  237 

XLIV 

44  edolare 

XLV 

45  conciere 

XLVI 
4G  daedala  Minerva  .  Minerva  era,  domina 


lus:  nam  Ennius  dicit  Nilum  Melonem  vocari,  Atlantem  vero  Telamonem.' 
Ibid.  IV  246  etin  georg.  iv  291.  Cf.  ad  ann.  i  fr.  xxiii.  Paulus  Festi  p.  6, 
4  Th.  'alcedo  dicebatur  ab  antiquis  pro  alcyone,  ut  pro  Ganymede  Catami- 
tus,  pro  Nilo  Melo.'  Idem  p.  13,  30  Th.  'Alumento  pro  Laumedonte  a  veteri- 
bus  Romanis  necdum  adsuetis  Graecae  linguae  dictum  est.  sic  Melo  pro 
Nilo,  Catamitus  pro  Ganymede  .  .  .  dicebatur.'  Idem  p.  89,  31  Th.  ^Melo  no- 
mine  alio  Nilus  vocatur.'  Cf.  C.  GL  L.  vi  p.  689 ;  ibid.  ii  p.  196,  3  "■  Telamo  "At- 
Xag  t6  opog  (itaGoetzius  ccyXaavooQog  cod.).'  R.  Hirzelius  in  relat.  societ.  Saxon. 
cl.  phil.  hist.  xLviii  (1896)  p.  336  sq.  Lucanus  x  249  '  commeat  hac  peni- 

tus  tacitia  discursibus  unda  frigore  ab  arctoo  medium  revocata  sub  axem, 
cum  Phoebus  pressit  Meroen  tellusque  perusta  illuc  duxit  aquas.'  schol.  in 
h.  1.  ■■  aquas :  Ennius  haec  de  Nilo  ait,  quod  per  aestatem  sol  ab  inferioribus 
aquam  supra  revocet  et  hinc  eo  tempore  Nilus  increscat.'  Paulo  aliter  ex 
cod.  Guelf.  Weberus  Lucan.  iii  p.  787.  Cf.  Dielsius  Sen.  et  Luc.  act.  acad.  a. 
1885  p.  14. 

XLIV  (44)  Nonius  p.  iiS,"!!  'edolare  fabrorum  est  verum  verbum  cum 
materiarum  conplanatur  asperitas.  usi  sunt  eo  laudandi  scriptores  vetusta- 
tis  etiam  ad  alias  fabricas  rerum.  Varro  Bimarco  (xv  B.)  «cum  Quintipor 
Clodius  tot  comoedias  sine  ulla  fecerit  musa,  ego  unum  libellum  non  <<edo- 
lem»,  ut  ait  Ennius.'  Cf.  ad  Iphig.  viii. 

XLV  (45)  Nonius  p.  90,  10  'conciere  cum  perturbatione  conmovere. 
Accius  Medea(399  R.)«nisiquas  terrestris  pontus  strages  conciet».  Afranius 
deposito  (46  R.)  «di  sunt  irati  tibi  qui  eonciere  cogites  tantum  mali».  Ennius 
Duloreste  «extemplo  Aegisthi  fidem  nuncupantes  conciebunt  populum».' 
Enniine  exemplum  cum  Pacuvii  nomine  interciderit  an  mero  errore  Ennii 
nomen  positum  sit  pro  Pacuvio  (cf.  140  R.)  incertum  est:  quamquam  apud 
Charisium  iv  p.  278,  6  K.  et  apud  Diomedem  ii  p.  441,  3  K.  sine  poetae  no- 
mine  legitur  versus  'concitum  tetuli  gradum'. 

XLVI  (46)  Paulus  Festi  p.  48,7  Th.  '«daedalam»a  varietate  rerum  arti- 
ficiorumque  dictam  esse  apud  Lucretium  terram  (daedala  tellus  i  7.  228), 
apud  Ennium  Minervam,  apud  Virgilium  Circen  (Aen.  vii  282.  Serv.  in  georg. 
IV  179)  facile  est  intellegere,  cum  Graeci  SaiSdXXsiv  significent  variare.' 
Achilles  Statius  ad  Catullum  1,  9  'patronam  Minervam  dicit . .  .  eam  vei'o  . . 
Ennius  et  dominam  et  heram  dixit.'  Statii  testimonium  fallax  esse 

autumat  Bergkius;  vide  ad  ann.  vi  fr.  xix.  eram  Fortunam  dicit  Ennius  ann. 
197.  'Tritonis  era'  Catullus  64,  395;  idem  'domina  Dindymi',  'Dindymena 
domina '  et  sim.  , 


238 

INCERTA 

XLVII 

47 

0  praestans  animi 

XLVIII 

48 

fidus  i.  e.  foedus 

XLIX 

49 

erunma 

L 

50 

bombum  pedum 

LI 

51 

hoc  locum 

XLVII  (47)  '  Glossator  Virgilii  MS.'  C.  Barthii  (adv.  xxxiii  13)  ad  Aen. 
XII  19  'o  praestans  animi  iuvenis:  est  pradens  senis  dictum . . .  est  vero  ex 
seno  Ennio  translatum.'  Barthius  sextum  Ennii  putat  intelligi;  probabi- 
lius  hariolere  ex  somnio  Ennii;  cf.  ann.  8  'o  pietas  animi.' 

XLVin  (48)  Varro  de  1.  L.  v  86  '  fetiales  quod  fidei  publicae  inter  po- 
pulos  praeerant;  nam  per  hos  fiebat  ut  iustum  conciperetur  bellum  et  in 
desitum  (h.  e.  in  desitum  bellum;  sic  Lachmannus;  inde  desitum  Flor.) 
ut  foedere  fides  pacis  constitueretur.  ex  his  mittebantur,  antequam  concipe- 
retur,  qui  res  repeterent,  et  per  hos  etiam  nunc  fit  foedus,  quod  «fidus»  En- 
nius  scribit  dictum.'  Cf.  C.  Gl.  L.  vi  p.  460  'fidus  pax  (p  ar s  codd.)  perpe-  ■ 

tua  vel  amicitia.'  Paulus  Festi  p.  59, 15  Th.  'foedus  appellatum  ab  eo  quod 
. . .  vel  quia  in  foedere  interponatur  fides.'  Livius  v  51, 10  'foedus  ac  fidem 
fefellerunt.'  Similiter  credideris  Ennium  lusisse  in  verbo. 

XLIX  (49)  Charisius  i  p.  98, 12  K.  'erumnam  Ennius  ait  per  e  solum 
scribi  posse,  quod  mentem  eruat,  et  per  a  et  e  (•  a  ■  Neap.  et  e  add.  exc. 
Par.),  quod  merorem  nutriat.'  Haec  et  illa  de  foedere  xlviii  ad  En- 

nium  grammaticum  quem  Suetonius  dicit  de  gramm.  1  refeni  malunt:  cf. 
M.  Hertzius  'Sinnius  Capito'  1844  p.  10. 

L  (50)  Augustinus  de  dialectica  6  a  Crecelio  ed.  a.  1857  p.  9  (cf  A.  Wil- 
mannsius  de  Varron.  libr.  gramm.  p.  144)  'sunt  qui  verbum  a  vero  quidem 
dictum  putant,  sed  prima  syllaba  satis  animadversa  secundam  neglegi  non 
oportere.  verbum  enim  cum  dicimus,  inquiunt,  prima  eius  syllaba  verum 
significat,  secunda  sonum.  hoc  enim  volunt  esse  bum;  unde  Ennius  sonum 
pedum  «bombum  pedum»  dixit,  et  ^otjgul  Graeci  clamare  et  Vergilius  (georg. 
III  223)  «reboant  silvae».  ergo  verbum  dictum  est  quasi  a  verum  boando 
hoc  est  verum  sonando.'  Ad  Prudentii  apotheos.  845  ^tumidum  largo 

sublimat  flamine  bombum '  adscripta  glossa  '  sonitum  comu  vel  tibiae.  et 
Ennius  sonitum  pedum  dixit  «bombum».'  Cf.  Buecheleri  coniect.  in  Fleckeis. 
annaL  cxi  (1875)  p.  126  sq.  Cf.  Lucretius  iv  544  '  et  reboat  raucum  regio 

cita  barbara  bombum.'  Apuleius  metam.  x  31  'tibicen  dorium  canebat  belli- 
cosum  et  permiscens  bombis  gravibus  tiimitus  acutos  in  modum  tubae  sal- 
tationis  agilis  vigorem  suscitabat.'  C.  Gl.  L.  vi  p.  147. 

LI  (51)  Fragm.  Bobiens.  G.  L.  K.  vii  p.  542,  9  '«hoc  locum»  lectum  est 


mCERTA  239 

LII 

52  regredi  gressum 

LIII 

53  Q.  Ennius  fecit 

aput  Ennium,  sed  nemo  dicit  hodie.'  Columna  p.  498  ex  'antiq.  gloss.' 

atfert  tamquam  Enniana  Hocum'  et  'regredi  gressum.' 

LII  (52)  Vide  ad  li  et  cf.  scen.  13  'gradum  regredere.' 
Lin  (53)  Cicero  de  div.  ii  54, 111  'non  esse  autem  illud  carmen  (Si- 
byllae)  furentis  cum  ipsum  poema  declarat  (est  enim  magis  artis  et  dili- 
gentiae  quam  incitationis  et  motus),  tum  vero  ea  quae  u%Q06rixig  dicitur, 
cum  deinceps  ex  primis  versus  litteris  (primi  Voss.  AB  primis  Vind.  quod 
sententiae  satisfacit,  modo  '  deinceps '  recte  interpretere :  ut  se  excipiaut 
primae  versus  litterae)  aliquid  conectitur,  ut  in!  quibusdam  Ennianis  «Q. 
(Auratus  quae  codd.)  ENNIUS  FECIT».'  De  re  cf.  Dielsii  folia  Sibyl- 
lina  p.  25  sqq. 


VERSUS  FALSI  EX  PAULI  MERULAE  FONTIBUS  DUCTI 

I 
HoiTida  Romuleum  certamina  pango  duellum. 

n 

ai-mis 
Conditur  Alba  potens 

m 

Nascere  quae  populos  teiTaque  marique  lacesses 
Belli  turbine  praepropero,  concussa  tremiscent 
Cuncta  acres  a  te  vires 

in  Ronia  Troia  revixti 

IV 
Nequiquam.  reliquae  cami  nihil  est  animai 

Y 
Dirius  supplicium  sceleris  violentia  poscit. 

FRAGMENTA  MERULAE  I  Merulae  comm.  p.  41  'citatur  autem 
a  L.  Calpurnio  Pisone  lib.  i  de  continentia  veterum  poetarum;  quo  loco  de 
artificiosis  illorum  exordiis  ....  promittit  omnia  ad  suam  usque  aetatem 
heroice  Ennius  «horrida  Romulei  (Romuleum  Merula)  . .  duellum».' 

n  Ibid.  p.  165  'in  Latino  (sc.  glossario  Fornerii)  sic  erat:  armipotens 
onXoKQcizcoQ.  Ennius  <<armis  .  .  potens».' 

in  Ibid.  p.  199  'apud  Calpumium  libro  i  de  continentia  veterum  poe- 
tarum :  apostrophe,  inquit,  svxTLxri  est  quotiens  aversa  iam  ad  quaevis  ora- 
tione  miscentur  vota  vel  bona  vel  mala.  Ennius  in  primo  urbem  condendam 
coiupellat,  et  compellatae  omnia,  quae  magnitudinem  eius  testatura,  precatur 
his  verbis  «nascere  .  .  .  turbine  proprio  (praepropero  Merula)  .  .  cuncta 
acrissate  viros  (acres  a  te  vires  Merula)  et  quae  postea  concludens  in 
conventa  Romae  genetrice  «in  Roma  T.  revisti  (revixti  Merula)».' 

IV  Ibid.  p.  288  'Calpurnius  Piso  in  libris  de  continentia  veterum  poeta- 
rum . . . :  morti  proximum,  quin  mortuum,  vivis  coloribus  depingitEnnius  libro 
secundo  annalium,  ubi  sic  scribit  «[ann.  472.  473]  nequiquam  .  . .  animai».' 

V  Ibid.  p.  324  '  glossae  Fomeri :  naXafivatov  dirum,  quod  deoram  iram 
habet  coniunctam.  Ennius  in  tertio  «dirius  . . .  possit  (poscit  Merala)».' 


VERSUS  MERULAE  241 

VI 
Disperge  hostes,  distrahe,  diduc,  divide^  differ 

vn 

Undique:  multimodis  consumitur  anxia  curis. 
Omnibus  inde  locis  ingens  apparet  imago 
Tristitias;  oculosque  manusque  ad  sidera  lassas 
Protendunt  exsecrando  duci'  facta  reprendunt. 
Poeni  pervertentes  omnia  circumcursant. 

vm 

Fulviu'  Nobilior  stravit  certamine  crebro 
Aetolos 

IX 
Vim  tua  noluntas  facit  imperiosa  vetando 
Quem  consul  meruit,  quom  res  bene  gesta,  triumphum. 


Dispertit 


Transfigit  corpus 


X 


XI 


praedam 


telo 


VI  Ibid.  p.  354  '^glossar.  Forneri :  divido  SiuGnsiQco.  Ennius  in  quinto 
«disperge  . . .  differ».' 

Vn  Ibid.  p.  416  '  Calpurnius  ille  lib.  i  ubi  de  dissolutionibus  . . .  quan- 
ta  autem  audita  suorum  clade  formidine  contremuerint  Afri,  quam  repen- 
tino  motu  illorum  animi  conciderint  Ennius  libro  septimo  dissolutiore  id  est 
meliore  describit  arte  quam  Naevius;  quod  potuit  qui  hoc  posterior  fuit 
«[ann.  310]  undique  .  .  .  circumcursant».' 

VIII  Ibid.  p.  551  'glossae  Forneri:  ajtOKtsiva)  sterno.  Ennius  «Fulvius 
nobilis  obstravit  (Nobilior  stravit  Merula)  c.  cerebro  et  illos  (crebro 
Aetolos  Merula)».' 

IX  Ibid.  p.  563  'Calpurnius  libro  i:  vebementissime  apud  Ennium 
tonat  Clodius  Pulcer  in  M.  Aebutium  (Aburium  Merula)  trib.  plebis,  cum 
prohiberet  triumpbum,  quem  ob  res  in  Graecia  praeclare  gestas  decreverat 
magno  consensu  senatus,  accusans  etiam  Manilium  (M.  Aemilium  Merula) 
inter  alia  «vim  . . .  triumphum».  ex  affectu  haec  Ennius  scripsit  in  gratiam 
sui  Fulvi,  non  ex  veritate.'        De  noluntate  cf.  Placidus  C.  Gl.  L.  vp.  87,  6. 

X  Ibid.  p.  226  'glossarium  Gul.  Forneri:  dispertio  diaviiLd).  Ennius 
«praedam  dispertit».'         Coniunxit  Merula  cum  ann.  75. 

XI  Ibid.  p.  308  ^  apud  Calpurnium  Pisonem  lib.  ii  quo  loco  agit  de  vo- 

cum  sectione scripsit  Ennius  licentia  quadam  toleranda  lib.  vi  «telo 

transfigit  corpus,  saxo  cere  comminuit  brum».'        Cf.  ann.  609. 

Ennitjs  ed.  Vahlen.  16 


242  VERSUS  MERULAE 

xn 

postumque  tyranni 
Tarquinii  corpus 

xni 

Corde  suo  trepidat  delicto  Coclite 

XIV 
Apta  dato  signo  loca  torritis  elephantis 
Explorant  Numidae 

XV 

multiplicant  Romani  funera  late 
Qua  Pollus  furtim  noctu 


Xn  Ibid.  p.  310  'glossae  Fomeri:  tyrannus  §a6iX£vg.  Eimius  annali- 
bus  «tostumque  tyranni  Tarquini  corpus».'  Correxit  et  cum  ann.  155  con- 
iunxit  Merula. 

XTTT  Ibid.  p.  327  'glossae  Forneri:  aTioXBi(f%-sis  delictus.  Eimius  libro 
tertio  «corde  suo  trepidat  deiicto  poplite  (Cociite  Merula)».'      Cf. ann. 548. 

XIV  Ibid.  p.  369  ' glossarium  Forneri:  nrvpyoqpopo?  torridus  (turri- 
tus  Merula).  Ennius  in  v  «apta .  .  .  torridis  (turritis  Merula)  e.  explorant 
numeri  (Numidae  Merula)».'  Coniunxit  Merula  cum  ann.  224. 

XV  Ibid.  p.  433  ^  gloss.  Fomeri :  cpovsvcig  fanus  caedes.  EnniUs  «mul- 
tiplicant . .  late  quam  puUus  (corr.  Merula)  f.  noctu».'  Coniunxit  Merula 
cum  ann.  164  sq. 


INDEX  TESTIUM 


A  annales    Sc  scenica    Sa  saturae     V  varia    I  incerta 

Fragmenta  sub  eoruni  nominibus  afferuntur  a  quibus  servata  sunt, 

scholiastae  sub  eorum  quos  commentantur 


AcHiLLBS  STATius  vide  CatuUus 

AcEO  vide  Horatius 

Aelianus  vide  Suidas 

Aldhelmus  epist.  ad  Acircium 
p.  235  Giles.  A  623 

310  A  17 

Ammianus  maecellinus 

xxm  5,  9  Alld 


apologia  13  in. 

Sc  376 

39 

F34 

de  deo  Socr. 

2  p.  6, 19  Goldb. 

Sc2U 

2  p.  6,  23 

A  62 

5  p.  10, 18 

Sc^Q^ 

metam.  vii  1  in.       cf 

A  212 

de  mundo 

33  p.  131,  2  Goldb. 

Sc  345 

Aenobius 

IV  29           ad  Euhemerum 

AtILIUS  FOETUNATIANUS  G.  L.  K.  VI 

p.  284,  7 

7  20 

284,  20 

A  33 

AUGUSTINUS 

de  civ.  dei 

II  21  p.  81,30  Domb 

A  500 

iii  17  p.  125,  2 

A  179 

VII    8  p.  284,  2         c/ 

'.  I  16 

de  dialectica  6 

I  50 

ep.  231,3 

A  560 

de  trinitate  xiii  3,  6 

A  560 

AUEELIUS  VICTOE 

de  vir.  ill.  35,  2 

A  179 

52 

A  XV  fr.  I 

(AUEELIANUS  VICTOE) 
OEIGO  GENTIS  EOMANAE 

4,  5  A  214 

20, 3  AIO 

AusONius  technopaegnion  13  gram- 
maticom.  p.  139  Schenkelii 
V.  3  A  574 

17—19         A  575—577 

Baethius  vide  Statius,  Terentius, 
Vergilius 

Bell.  hispan.  vide  Caesar 

BoETHius  comm.   in    Aristot.   neQl 
£Q(irivsi(xg  ed.  ii 
2,  4  p.  82, 14  M.    adde  ad  A  179 

Caesae 
bell.  hispan.  23,  3       a  587 
31, 7        A  572 

Capei  orthographia  G.  L.  K.  vii 
p.  98,  2  cf  A  264 

Cassiodoeius  G.  L.  K.  VII 


p.  207,  2 

Catullus 
achilles  statius 
ad  1,9 
63,  40 

Censoeinus 
de  die  nat.  19,  2 

24,4 


A  565 


J46 
A  212 

7  32 
7  31 


FEAGM.  DE  METEIS  G.  L.  K.  VI 

p.  612, 6  A  169 

613,15  F25 

613.17  F29 

615. 18  A  624 
616,  9  A  169 

16* 


244 


INDEX  TESTIUM 


Chaeisius 

I  p.  19, 1  K. 
54,19 
72,13 
72,16 
83,22 
90,26 
98,4 
98,  12 
105,  18 

124. 12 
128, 31 
130, 29 
132,6 
141, 25 
147, 15 

11  p.  196,  16 
197,  25 
200,  22 
201, 15 
240,6 
241,6 

IV  p.  267,  7 

271,  28 

272,  27 
278,6 
278, 24 
282,6 
282,8 
282, 10 

282. 13 
284,9 
286,7 

EXC.  BOB. 

p.  538, 27  K. 


A 
V 
A 
A 
A 
A 
A 
I 
A 
A 
A 
A 
A 
A 
A 
A 


489 
30 
27 
546 
591 
55 
15 
49 
509 
604 
264 
261 
426 
593 
138 
106 
Sc  306 
A  503 
^467 
A  168 
Sc  123 
A  620 
A  179 
A  486 
cf.  I  45 
A  576 
A  276 
A  109 
Sc  390 
A  103 
/Sc274 
5fe274 

^489 


ClCERO 

Brutus   15,  57  sqq. 

18,71 

19,76 
de  inv.  i  19,  27 

49,91 
de  orat.  i  45, 198 

45, 199 
n  37, 156 

54,  222 
III  26,  102 

38, 154 

40,  162 
41, 164 
42,  167 
42,  168 
47,  183 
58,  217 
58,  218 


A  303 

A  214 

A  213 

A  223 

Sc  246  342 

A  331 

Sc  141 

Sc  376 

5fc412 

Sc86 

Sc  23  A  115 

Sclb^ 
Sc  381 
Sc  352  349 
^  310  F6 
A  547  377 
^c86 
Sc  276  92 
<Sc22 


(ClCERO) 

orator       27, 93 

Sc  88    A  310 

46, 152 

F3 

45,  153 

Sc  208 

46,  165 

Sc  59  66  299 

165 

47, 157 

A  213  477 

cf.Il 

48, 160 

Sc  176 

48, 161 

A  67 

61,171 

A  214 

55,  184 

Sc  348 

topica       16, 61 

<Sc246 

RHET.  AD  HERENIf. 

II  22,  34 

Sc246 

25,  39 

Sc342 

IV  12, 18 

A  109  Sc  422 

cf  A  103 

SCHOL.  mus.  Rhen.  vii 

p.  293         c/ 

.  ^308 

pro  Archia    8, 18 

7  19 

9,22 

A  XII  fr.  IV 

pro  Balbo     16,  36 

Sc  398 

22,51 

J.280 

pro  Caelio      8, 18 

firc246 

pro  Murena  14,  30 

.4  268 

in  Pisonem  19,  43 

fifc362 

de  prov.  cons.  9,  20 

A  XVII  fr.  X 

pro  Rabirio  Post.  11,  29  Sc  264 

pro  Rosc.  Am.  32,  90         Sc  173 

proSestio57, 121 

Sc  92  97 

in  Verr.  act.  ii 

lib.  I  18,  46 

Sc  15 

SCHOL.  GRONOV. 

pro  Rosc.  Am.  32,  90 

p.  434, 1  Or.  Sc  173 
in  Verr.  act.  ii  lib.  i  18,  46 

p.  403,  7  Or.  Sc  15 


ad  Att.  II  19,  2 

A  370 

\T    2,8 

A  578 

vn26, 1 

Sc264 

vm  11,  3 

Sc&b 

xin  47, 1 

Sc  230 

XVI    3,1 

cf  A  335 

11,3 

cf  A  335 

ad  fam.  vii  6, 1 

Sc  259 

6,2 

Sc  273 

13,2 

^272 

IX  7,2 

A  310 

Cat.  mai.    1, 1 

A  334 

4,10 

A  370 

5,14 

^374 

INDEX  TESTIUM 


245 


(ClCEKO) 

(ClCEBO) 

(Cat.  mai.)  6,  IC 

A  202 

(de  offic.)  III  15,  62 

Se27S 

14 

,50 

A  308 

29, 104 

SciOS 

20 

73 

V  17 

de  re  p. 

I     2,3 

A  579 

de  div.  I 

13 

23  ad  Andromacham 

16,25 

A  163 

20 

,  40  sq.    A  35 

18,30 

A  331  Sc  242 

21 

42 

Se  36 

376 

31 

66 

Sc  54 

32,49 

^C404 

40 

88 

/Sfc394 

41,64 

A  110 

48 

107  sq.  A  77 

III     3, 6 

A  373 

50 

114 

Sc  69    A  214 

VI  10,10 

A  6 

58 

132 

Sc  319  316 

Tusc.  disp.  I  9, 18 

A  331 

II 

13 

30 

Sc  244 

12,27 

A  24 

26 

57 

;Se219 

12,28 

A  115 

39 

82 

A  527 

15,34 

V  15  17 

50 

104 

Se  316 

20,45 

Sc  260  A  302 

54 

111 

I  53 

21,48 

Se  107 

55 

112 

Sc  65  69 

28,69 

Se  151 

56 

116 

A  179  180 

.     35,85 

Se  94  97 

62 

127 

Sc4.2d 

44,  105 

Se  100 

de  fato 

15 

35 

Sc  246 

44, 107 

Se  362 

de  fin.   I 

2 

4  ad  Medeam  exulem 

49,  117 

V  17 

2 

0 

Sc  246 

II     1,1 

Sc  376 

11 

13 

32 

41 
106 

Se  205 
V  6 

16,381 
17,39} 

Sc  161 

IV 

23 

62 

Se  22 

III     3,  5  • 

^c392 

V 

11 

31 

,Sc26 

12,26 

Sc  357  349 

Laelius 

6 

22 

I  17 

13,28 

Se  312 

17 

64 

^c210 

19,44 

Sc  354  85 

de  leg.  II 

22 

57 

V  19 

19,45 

Se  97 

27 

68 

I  20 

22,53 

Sc91 

Lucullus 

16 

51 

A  6    F45 

24,58 

Sc  312 

17, 

52 

SeSi 

26,63 

Sc  257 

27 

88 

AQ  8   Sc  34 

IV     8, 19 

Sc23 

28, 

89  sq 

.    Se  27 

23,52 

I  18 

de  nat.  deor 

32,69 

Se  278 

I 

35 

97 

Sa62 

33,70 

Se  395 

42, 

119  ad  Euhemerum 

36,77 

Se  222 

II 

2 

4 

Se  345  A  581 

V  17,49 

V  21 

18 
25, 

49 
64 

I  16 

A  581 

Clemens 

grammaticus  (cf.  H.  Keilii 

25, 

65 

Sc  345  401 

de  gramm.  Lat.  intim.  aet.  com- 

III 

4, 

10 

Sc  345 

mentatio  Erlang.  a. 

1868  p. 16) 

10 

24 

A  302 

cf 

A  276  619 

16 
25, 
26 
30, 

40 
651 
66] 
75 

Sc  345 

CoNSENTius  art.  de  barb.  et  metapl. 

Se  266 

G.  li.  K. 

V  p.  388,  22 

A  576 

Se  246 

400,9 

A  567 

32 

79 

Sc  318 

CoBNiPicniS  vide  Cicero 

de  off.  I 

8, 
12, 

26 

38 

Sc  iOA 
A  194 

Cynthius 

CENETENSI5 

>OT<^eVergilius 

16, 

51 

Sc  398 

DlOMEDEg 

16, 

52 

^c400 

I  p 

345, 1  K. 

Se  425 

18 

61 

^cl8 

345,3 

Sc  184 

24, 

84 

A  370 

373,5 

A  351 

II 

7, 

23 

Se  402 

382, 11 

A  279 

18, 

62 

^c409 

382, 14 

5^c329 

246 


INDEX  TESTIUM 


(DlOMEDES) 

(i)  p.  382,  22  K.     A  432 

382. 24  A  346 
383,  5  ^  10 

385.29  J.  611 
385,  32  A  174 

387. 30  Sc  160 

400,  27  Sc  424 
II  p.  441,  3       cf.  I  45 

441,  34  A  576 

446,  26  A  276 
447,4  A621 

447,  6  Sc  390 
447,  17  A  103 
450,  3  yl  179 
457,  29  A  486 

DoxATUS  cf.  Terentius 

art.  gr.  G.  L.  K.  iv 

p. 369,  2  A  179 

394, 1  ^64 

394,  8  A  619 

396, 19  A  33 

398, 19  A  276 

398,  21  .4  109 

398, 23  A  103 

398. 25  Sc  390 

401,  16  A  609 
401, 17  A  610 

EXPLAN.  IN  DONAT.  G.  L.  K.  IV 


p.  491,26 
548,2 
563, 14 
563, 20 
564,1 
565 


A  424 
A  33 
A  55 
A  64 
A  619 
A  103  109 
276  609 


FABn  AQLTN.  iNTEBPB.  vide  StatiuB 


144 


POMPEius  comment.  G.  l.  k.  v 


p.  206, 28 
287,  29 
291,17 
291,25 
297, 30 
303, 21 
303, 33 
304,4 
310,3 
310,4 


Sc  386 
A  109 
A  64 
A  619 
A  33 
A  276 
A  109 
A  103 
A  610 
^  609 


Ekkehartus  vide  Orosius 

Epigraphica 

paries  Pompei.  (C.  l.  L.  iv  3135, 

Buecheleri  carm.  epigr.  p.  823) 

A  115 

pavimentum  Africanum  A  478 


Festus 

p.  120, 19  Th.  (142, 

20  M.)  A 

124  (145) 24 

A  628 

124  (145)  26 

Sc  331 

140  (153) 17 

I  39 

140  (153)  24 

A  310 

140  (153)  28 

A  487 

156  (161)  7 

A  125 

160  (162)  33 

Sc  139 

166  (165)  5 

SC    34: 

170  (166)  18 

Sc  423 

170(166)28 

A  252 

170  (166)  33 

A  177 

172  (169) 2 

A  427 

188(177)17 

A  340 

188(177)30 

A  130 

192  (178) 19 

A  297 

192  (178) 20 

I  5 

194  (178)  14 

A  129 

194(178)15 

A  166 

194(178)17 

A  294 

218  (190)  9 

A  297 

220  (193)  25 

A  420 

220  (193)  27 

A  283 

234  (198)  20 

6^c324 

234  (198)  22 

Sc  175 

234  (198) 27 

A  20 

234  (198) 30 

A  296 

236  (201)  6 

A  396 

236  (201)  8 

Sc2ib 

250  (206) 14 

A  365 

270  (217)  20 

Sc  78 

284  (229)  23 

A  156 

284  (229) 32 

A  428 

310  (241)  24 

/  42 

312  (242) 11 

A  118 

314  (242) 22 

^cl6 

324  (249)  17 

A  221 

324  (249)  28 

Sc  213 

340  (257)  22 

A  355 

340  (257)  24 

A  410 

340  (257)  30 

A  259 

346  (258)  2 

A  433 

346  (258)  9 

A  157 

346  (258)  15 

A  144 

346  (258)  17 

Sc  129 

346  (258)  19 

Sc  120 

348  (261)  6 

A  97 

348  (261)  7 

A  136 

370  (270)  27 

Sc  133 

370  (270)  29 

Sc  178 

378  (274)  2 

A  75 

382  (277) 18 

A  366 

382  (277)  23 

/  37 

386  (278)  4 

A  423 

INDEX  TESTIUM 


247 


Festus) 

(Festus) 

p.  394  Th.  (282 

M.)  1  A  69 

p.538Th.(356M.)ll  F  28 

396  (285)  1 

^481 

538  (356)  25 

Sc  iSO 

400  (286)  12 

A  475 

538  (356)  34 

A  230 

400  (286)  19 

A  356 

540  (356)  3 

A  231 

400  (286)  22 

A  503 

540  (356)  4 

F27 

400  (286) 28 

A  523 

540  (356)  13 

A  134 

400  (286)  31 

A  143 

546,2  (359,25) 

A  521 

400  (286)  33 

A  524 

.  548,5  (360,7) 

SciU 

402  (286)  1 

A  525 

548,  24  (360,  26) 

Sc  51 

402  (286)  15 

A  178  55  68  549 

550,  22  (363,  23) 

A   479 

Sc  i07 

550,  24  (363,  25) 

A  480 

424  (298)  7 

A  525 

570  (375)  8 

A  422 

424  (298)  30 

A  182 

570(375)22 

F25 

424  (298)  32 

Sc  111 

570,  27  (375,  28) 

A  353 

426  (298)  3 

A  98 

570,  29  (375,  30) 

Sc  117 

426  (298)  4 

A  131 

574  (376)  2 

A  535 

426  (298)  33 

A  150 

428  (301)  1 

A  455 

PAULUS 

428  (301) 12 

A  22 

p.  3,  25  Th.  (4,  3  M 

.)A  598 

428  (301)  14 

A  151 

4,  2  (4,  13) 

A  605 

428  (301)  15 

A  256 

5,6  (6,11) 

A  588 

428  (301)  17 

A  356 

16,  36  (22,  11) 

A  162 

428  (301)  20 

A  149 

25,17(35,3)  cf.adAifr.i.1 

430(301)11 

Sc  406 

25,  21  (35,  5) 

A  496 

430  (301)  15 

A  590 

37,  24  (53,  7) 

A  505 

434  (302)  31 

A  494 

41,5  (58,9) 

A  293 

436  (305)  23 

Sc  10 

41,  23  (59,  3) 

/35 

438  (305) 19 

A  286 

41,  25  (59,  4) 

F26 

442  (306)  16 

Sc  345 

41,  27  (59,  5) 

Sa  66 

444  (309)  3 

Sa  65 

43,  37  (62,  10)  I  33  cf  Sc  297 

454  (313)  30 

A  178 

44,2  (62,12) 

J34 

456  (314)  20 

/  40 

48,7  (68,6) 

/46 

460  (317) 13 

A  105 

66,  37  (94,  6) 

A  532 

460(317)14 

Sc  50 

79,29(111,11) 

A  326  /36 

470  (321)  3 

A  533 

83,16(116,16) 

A  530 

476  (325)  10 

cf.  A214: 

87,9  (121,11) 

A  584 

476  (325) 19 

A  101 

88,  31  (123, 12) 

Sc  407 

476  (325) 22 

A  218 

88,  34  (123,  14) 

A  298 

476  (325)  28 

^,430 

125,9  (144,7) 

Sc  331 

484(329)17 

Sc  18 

127,6  (144,14) 

A  182 

486  (329)  27 

Sc  330 

127,7  (144,14) 

A  446 

488  (330) 32 

A  438 

131,  11  (147,  11) 

A  297  /  5 

490  (330)  11 

Sa  70 

161,14(163,12) 

Sc  139 

490  (330)  19 

A  510 

189,6  (176,3) 

A  341 

490  (330)  31 

A  421 

193,13(179,7) 

A  297 

492  (333)  6 

A  128 

285,8  (228,6) 

A  156 

492  (333) 7 

A  429 

285,  14  (228,  10) 

A  428 

494  (333)  12 

Sc  115 

315,  12  (243,  11) 

Sc  16 

504  (339)  9 

Sc  216 

325,5  (248,3) 

A  221 

510  (343)  21 

A  532 

341,  11  (256,  7) 

A  259 

510  (343)  30 

A  440 

347,  4  (259,  10)  A  145  Sc  129  120 

528  (351)  6 

I  38 

353,  1  (263,  1) 

A  589 

530  (352) 27 

A  135 

393,  12  (283,  7) 

A  69 

532  (352) 2 

Sc  20 

395,7  (283,12) 

A  481 

532  (352) 17 

Sc  4:28 

425,1  (299,1) 

A  525 

534  (355)  34 

A  121 

429,7  (300,5) 

A  22     1 

248 


INDEX  TESTIUM 


(Festus) 

(GeIiLIUS  rx)  14,  5 

A  413 

(PAULUS) 

X     1,6 

A  296 

p.  429,  9  Th.  (300,  6  M.)  A  149 

26,4 

A  390 

431,3 

(300,  10) 

A  590  Sc  406 

29,2 

A  637 

435,9 

(303,  10) 

J.494 

XI     4,3 

^cl99 

437,4 

(304,  3) 

Sc  10 

XII     2,  3  sqq. 

A  303 

439,9 

(304,  9) 

A  286 

4,1.4 

A  234 

477,2 

(324, 1) 

A  101 

XTTT  21, 13 

A  490 

477,4 

(324,  2) 

A  218 

21,14 

A  464 

477,7 

(324,  3) 

A  430 

23,18 

A  104 

491,3 

(331,  8) 

A  510 

XVI  10,1 

A  183 

500,8 

(336,  5) 

A  504 

XVII  17,  1 

A  376 

500, 18  (337, 1) 

A  507 

21,43 

A  XII  fr.  V 

511,1 

(342, 1) 

A  532 

XVIII     2,  7 

Sa  69 

533,2 

(353,  7) 

Sc  20 

2,16 

A  380 

535,  18  (354,  8) 

A  121 

5,4 

A  232 

539,6 

(357,  3) 

F28 

9,  3  sqq. 

A  326 

539,  12  (357,  7) 

A  231 

XIX     8,  6 

-Scl2 

551,2 

(362,  2) 

A  479  480 

10, 12  sq. 

>Sc234 

559,7 

(367,  7) 

A  534 

XX  10,  3  sqq. 

A  268 

561,  25  (369,  14) 
563,3    r369.  21^ 

Sc  52 
F4 

Glossae  (cf.  Placidus) 

571,4 

(374,  3) 

A  422 

c.  BARTHU  vide  Vergilius 

Fronto 

COLUMNAE   p.  498 

I  51  52 

ep.  ad  Caes. 

COD.  ADMUNT.  472 

A  625 

I    4  p 

11  Nab. 

A  5 

5p. 
II  10  p 

12 

A  5 

COD.  CASSm.  90  C.  Gl.  I 

i.   V 

33 

Sc378 

p.  573,  45 

A  297 

IV    2  p 

60 

ScSld 

578,3 

A  77 

2p 

61 

ad  Sotam 

581, 14 

A  607 

3p 

66 

121 

LAT.  GRAEC.  C.  Gl.  L.  u 

12  p 

74 

A  5 

p.  16, 3 

A  606 

de  eloq.  p 

146 

A6 

18,33 

A  602 

de  orat.  p 

160 

A  67 

de  bello  Farth.  p.  217  Sc  312 

Grammatici  incerti 

Gellius    I 
II 

III 

IV 
V 

22,16 
26,11 
26,21 
29,  3  sqq. 
14,4 
7,5 
17,14 
11,12.14 

A  158 
A  454 
A  384 
Sa  21 
A  536 
F  13 
Sc  10 
Sc  294 

ARS  BERN.  Hagen.  anecd.  Helv. 

p.  81, 1                ^17 

94, 10              A  441 

94,  29               A  33 

102,  27               A  440 

112,5                 A  385 

119,29               ^314 

122, 16               A  399 

16,9 

Sc  376 

DE  DUB.  KOM.  G.  L.  K. 

V 

16,5 

Sc  377 

p.  674, 24 

Sc4.1S 

VI 

2,  3  sqq. 

A  381 

584, 26 

I  11 

9,2 

Sa  63 

DE  ULT.  SYLL.  vide  Probus 

9,17 

Sc  293 

DB  VERB.  NEUTR.  IMPERS.  apud  Co- 

12,7 

A  325 

lumnam  p.  83 

A  614 

VII 

17,10 
5,10 

Sc  300 
Sc  78 

EXPTiAN.  m  DONATUM  videDonatus 

6,6 

A  488 

FRAGM.  BOBIENS.  G.  L. 

K.  VII 

6,9 

A  94 

p.  542, 9 

/  51 

16,9 

Sc  137 

FRAGM.  BOBIENS.  DE 

NOMINE    ET 

16,10 

/Scl34 

PRONOM.  G.  L.  K.  V 

IX 

4,1 

.4  488 

p.  555,  3 

J.489 

INDEX  TESTIUM 


249 


(GEAMMATICI   mCERTl) 

FEAGM.  DE  METEis  vide  Censorinus 

FEAGM.  DE  SPECIEB.  HEXAM.  HEE. 
G.  L.  K.  VI 

p.  634,  15  A  623 

636, 26  A  33 

HlEEOKYMUS 

epist.  8  1. 1  p.  21  A  Vallars.  A  24 
60,  5  1. 1  p.  332  C         cf.  Sc  312 
60,  14  t.  I  p.  349  C  D         Sc  228 
127,  5  1. 1  p.  948  C  Sc  246 

apol.  adv.  Rufinum 

II  11*  t.  II  p.  502  C  J  41 

comm.  in  Isaiam  lib.  xii 

c.  41  t.  IV  p.  504  A  J.  179 

HlSTOEIA  MISCELLA 

II  16  p.  31,  3  Eyss. 

HOEATIUS  ep.  II  1,51 

sat.  I  4,  60 


A  192 

A  15 
A  266 


ACEO 

in  carm.  i  28,  10  A  15 

III  11, 18  Sc  415 

epist.  I  13,  10  A  568 

II    1,  52  A  15 

2,  98  A  167 

satir.  I    2,  37  A  465 

4,  60  A  266 

COMMENTATOE  CEUQUII 

in  epist.  i  13, 10  A  568 


POEPHYEIO 

in  carm.  i    2,  18 

A  54 

9,1 

A  608 

III  24,  50   A  32  234 

epist.  11    1,  51 

A  15 

art.  poet.    403 

A  179 

satir.   I    1, 61 

/  22 

2,37 

J.  465 

4,60 

A  266 

10,30 

A  496 

IDOEUS 

de  differentiis  verborum 

218  V  p.  29  Arev. 

Sc  7 

de  nat.  rer. 

12,3p.26,10Beck 

A  545 

origines  i    3,  8 

A  625 

33,13 

A  179 

34,4 

A  33 

35,3 

A  329 

35,14 

A  109 

38,6 

I  20 

X  270 

A  607 

XI    1,  109 

/  14 

XVII    9,  97 

Sa  70 

(ISIDOEUS) 

(orig.)  XVIII  36,  3 

A  558 

XIX     1, 22 

A  478 

2,4 

A  492 

2,12 

^483 

2,14 

A  499 

lULius  viCTOE  (rhet.  Lat.  Halm.) 
6,  4  p.  402,  30         Sc  370 
12    p.  415,  33         Sc  246 

luVENALIS 

G.  VALLA  ad  sat.  7, 134  A  226 

Lactantius  cf.  Statius 


div.  inst.  I  11,34 

V  107  etad 

Euhemerum 

11,35 

V  109 

ll,45sq.    V  132 

11,63 

F99 

11,65 

V  98  62 

13,2 

V  113 

13,14 

V  60 

14,2 

V  64 

14,7 

F83 

14,10 

F87 

15,30 

3q.  A  111 

17,10 

V  142 

18,11 

F23 

22,  22sqq.F  116 

V     1,5 

A  268 

de  ira  dei  11,  7  ad  Euhemerum 

Landolfus  sagax  vide  historia  mis- 

cella 

Livius  XXX  26,  9 

A  370 

LUCANUS 

COMM.  BEEN.  in  I  6 

A  570 

SCHOL.  in  X  249 

I  43 

LUCEETIUS   I  116  sqq 

.      A  6 

Maoeobius 

Sat.  I    4, 17 

A  164 

18 

A  152 

III  12,  8 

I  29 

13,13 

SclQ 

VI    1,8 

A  211 

9 

A  29  159 

339 

10 

A  175 

11 

A  23 

12 

A  54 

13 

A  32 

14 

A  102 

15 

A  99 

16 

A  153 

17 

A  161  411 

250 


INDEX  TESTIUM 


(Macbobius) 

MABTTATiTg 

(Sat.  VI  1)  18 

A  174 

epigr.  X] 

[   90,5 

A  489 

19 

A  258 

Mabtianus  CAPELLA 

20 

A  292 

I  42 

A  62 

21 

A  442 

V  514 

A  109 

22 

A  224  277  439 

23 

^370 

Maximus  victobinus  G.  l.  k. 

24 

^415 

p 

216,  13 

A  622 

50 
51 

^418 
A  386 

MmUCIUS  FELIX 

Octav.  19. 1 

A  581 

52 

A  284 

26,  6 

A  179 

53 

A  416 

^V,     V 

54 

A  186 

Mythogb. 

VATIC.  I 

60 

A  358 

fab.  224 

A  370 

61 

62 

2,16 

Sc  49 
A  257 
A  287 

Nestob  novabiensis 

ed.  Ven.  i 

1. 1496  p.  68  A  343 

18 

Sc  72 

NONIUS    p 

15,12 

Sc  334 

21 

Sc  131 

16,7 

Sc  23 

25 

Sc  76 

20,22 

Sc  114 

26 

F9 

33,7 

^«6 

27 

A  187 

39,3 

Sc  256 

28 

^443 

51,14 

A  146 

32 

A  XV  /^r.  IV 

63,8 

A  453 

3,3 

^401 

64,31 

A  160 

7 

A  514 

66,25 

Sa  10 

4,3 

^  142 

66,27 

A  319 

4 

^  173 

76,2 

Sc  103 

6 

A  393  /Sc  140 

84,33 

Sc  282 

V  14 

85,23 

ySc325 

7 

/Sc'  292 

87,33 

/Sc366 

18 

^  323 

90,10 

I  45 

19 

^434 

90,14 

Sc  353 

5,5 

Sa  12 

91,7 

Sc  298 

10 

^  387   Sc  79 

95,32 

A  324 

9,10 

^  232 

97,31 

Sc  361 

eic.  Bob.  Q.  L.  K.  V 

106,30 

A  23^ 

p.  645,  9 

A  354 

110,7 

.4  312 

651,34 

^  137 

110,  14 

Sc  344 

651,  35 

^  379 

111,14 

Sc  177 

exc.  Paris.  g.  l.  k 

V 

111,33 

^  107 

p.  626,  21 

A  379 

112,25 

Sc  63 

Mamebtinus 

114,7 

J.397 

genethl.  Maximiani  16,  3  F  21 

115,  33 
116,7 

»Sc  206 
A  253 

Mabcus  aubelius  vide  Fronto 

116,28 

Sc209 

MaBIUS  PLOTIUS  SACEBDOS  G.  L.  K.  VI 
p.  449,  2           A  489 
450,  20         A  64 
454,  30         A  109 
466,  29         A  486 
468,  6           A  618 

120,2 
122,17 
127,13 
129,  25 
134,  13 
134,  19 
134,  20 

J.  117 
Sc  153 
Sc21 
Sc  12 
A  73 
^  450 
^452 

MaBIUS  VICTOBINUS  G.  L.  K.  VI 

134,  29 

^  538 

p.  28, 7 

^  600 

139, 13 

/Sa  6 

56,9 

A  576 

140,  25 

,Sa  63 

67,7 

c/".  ^  465 

144, 14 

Sc  130 

INDEX  TESTIUM 


251 


(NONIUS)p.  147 

9 

Sab 

'   147 

22 

Sci 

149, 

31 

A  362 

150 

6 

A  208 

150 

16 

A  278 

150 

31 

A  317 

151 

24 

A  227 

153 

28 

Sc  211 

165 

21 

A  183 

155 

30 

,Sc372 

168 

20 

A  221 

160 

5 

Sc  328 

165 

11 

Sc  116 

166 

22 

Sc  13 

169 

2 

Sc  10 

169 

22 

Sc  115 

170 

10 

Sc  280 

170 

13 

Sc  295 

172 

19 

Sc  311 

176 

3 

Sc2^?> 

181 

2 

Sc99 

183 

4 

Sc  367 

183 

13 

^c297 

183 

17 

Sc  118 

190 

20 

A  598 

192 

13 

/  12 

194 

23 

I  13 

195 

12 

A  360 

195 

20 

A  381 

196 

24 

A  490 

196 

29 

Sc  383 

197 

7 

A  546 

197 

9 

A  26 

198 

2 

Sc  386 

205 

28 

Sc  382 

211 

9 

A  553 

214 

10 

A  549 

215 

7 

A  55 

216 

28 

A  28 

217 

11 

A  282 

217 

12 

A  315 

219 

12 

^425 

221 

8 

^  160 

222 

32 

Sc  193 

222 

33 

J.440 

223 

24 

/Sc  195 

223 

30 

A  508 

224 

7 

;Sc  202 

224 

18 

6^c26 

226 

30 

A  178 

230 

15 

^  464 

232 

24 

Sc  337 

245 

,27 

«'c^O^ 

246 

11 

.%  291 

255 

24 

Sc  341 

261 

7 

S^c  262 

261 

13 

^c  346 

(NONIUS)  p.  261 
268 
277 
290 
292 
292 
292 
297 
306 
306 
328 
342 
342 
355 
369 
370 
378 
378. 
384 
386 
393 
399 
402 
405 
407 
408 
418 
429 
435 
448 
466 
467 
467 
469 
469 
469 
470 
470 
471 
471 
472 
472 
472 
474 
474 
475 
475 
478 
483 
489 
490 
490 
494 
504 
604 
504 
504 


18 

11 

21 

17 

8 

15 

17 

18 

23 

28 

23 

14 

23 

16 

25 

22 

15 

18 

33 

15 

13 

8 

2 

3 

21 

3 

9 

4 

13 

17 

26 

13 

31 

6 

24 

26 

4 

15 

9 

18 

7 

27 

30 

22 

30 

3 

24 

20 

3 

28 

7 

12 

3 

4 

6 

15 

32 


Sc  262 
Sc  360 
^c6 
Sc  137 
Sc  102 
Sc  147 
Sclbb 
Sc  279 
A  69 
Sc  149 
Sc  63 
Sc  333 
Sc  207 
Sc  158 
Sc  340 
A  349 
A  52 
A  70 
Sc  116 
A  254 
Sc  17 
Sc  188 
Sc  80 
Sc  363 
Sc  190 
A  527 
A  617 
Sc  332 
A  295 
I  44 
^^^202 
Sc  281 
Sc  185 
Sc  289 
5fc  368 
5C  179 
Sc  287 

6'c  128 
Sc  369 
^  300 
Sc  186 
5fc5 
5^al 
^'c  197 
Sc  145 
;Sc  327 
A  466 
^  352 
S^c  156 
Sc  157 
aSc  336 
Sc  203 
Sc  311 
/Sc  202 
Sc83 
^c  181 


252 


mCEX  TESTIUM 


(NOKIUS)p:'505 
505 
505, 
606 
607 
607 
510 
511 
511 
612 
613 
614 
615 
615 
616 
517 
518 
518 
530 
536 
537 
537 
555 
556 


9 

18 

33 

3 

18 

22 

10 

5 

8 

6 

11 

13 

13 

26 

16 

14 

5 

18 

3 

31 

25 

27 

16 

24 


Sc  106 

Sc  148 
Sc  S15 
ScS73 
Sc  203 
Sc  308 
Sa2 
ScSOl 
Sc  180 
Sc  306 
Sc  374 
Sc  309 
^c80 
Se  104 
A  76 
Sc  375 
/Sc310 
Sc  182 
A  537 
A  325 
Sc  330 
Sc  339 
A  544 
A  172 


Obigo  gentis  eomanae  vide  Aure- 
lius  Victor 

Orosius 

hist.    I  12,  10        Sc  254 
IV     1,  14         A  192 

EKKEHAKTUS  IV  in  cod.  Sangall. 
621  ad  III  9,  5  A  170 

IV  6,  21         A  222 

SCRrPTOR    EKKEHARTO    IV  PAULO 

PRIOR  in  eodem  cod. 
ad  IV  14,  3  A  274 

OSBERNUS  panorm.  (thes.  nov.  Lat.) 
A.  Mai  class.  auct.  vni 


p.    29 

A  492 

148 

A  164 

151 

A  505 

174 

A  478 

332 

A  695 

360 

A  298 

372 

A  342 

OVIDIUS 

fast.     II  242 

cf.  A  370 

487 

A  65 

met.  xrv  814 

A  65 

trist.    II  269 

A  35 

Paulus  vide  Festus 

Persius  prol.  2 

A  15 

sat.    6, 9 

A  16 

(Pebsius) 

SCHOL.  ad 

prol 

2 

A  15 

sat. 

4, 

13  A  625 

6, 

10  A  16 

Phaedrus 

III  epil.  poet.  34     Sc  331 

IV  7,  6  sqq.        c/.  Sc  246 

PliACEDUS  cod.  Paris. 
p.  157,21 

C.  Gl.  L.  V 

A  607 

Plautus 

Poenul.  prol.  3 
11 

Sc  2 
Scl 

PlilNIUS 

nat.  hist.  vii  101 
XVIII  84 

A  XVI  fr.  I 
A  526 

PoiiYBIUS  III 105,  8   cf  A  372 
PostPEius  vide  Donatus 

POMPONIUS 

in  dig.  I  2,  2,  38      A  331 

PORPHYBio  vide  Horatius 


Priscianus 

inst.  I  p.    30,  4  H. 

A  332 

III  p.    97,  8 

A  17 

vp.  153,9 

A  424 

153, 11 

A  367 

170,7 

A  557 

171,4 

Sc  296 

171,11 

A  385 

VI  p.  199, 4 

A  441 

206, 23 

A  138 

210. 10 

A  290 

223,4 

A  260 

230,5 

A  367 

250,9 

A  398 

250,  12 

Sc  26 

250,  15 

A  113 

259,5 

^409 

260,2 

A  440 

278, 13 

^431 

278,  16 

A  314 

281,7 

A  398 

VII  p.  293, 13 

Sc  122 

320, 16 

/Sc246 

334,  22 

^460 

337,26 

A  34 

341,  20 

F51 

vni  p.  383,  6 

/  8 

401,3 

A  10 

419, 16 

A  364 

428, 14 

A  171 

434,8 

Sa  64 

446,7 

^  363 

450,6 

A  140 

mDEX  TESTIUM 


253 


(PeisciANUS  inst.) 

IX  p.  470,  22  H. 

A  559 

473,  23 

A  363 

474,2 

J.389 

480,5 

J.285 

482,  4 

^495 

486, 13 

A  225 

486, 15 

A  321 

X  p. 500, 20 

A  10 

501,  14 

A  391 

504,  26 

A  133 

517,10 

,Sc293 

518, 14 

A  394 

518,17 

A  414 

518,  19 

AUS 

532,17 

V  31 

540,7 

A  10 

541,  15 

A  328 

XII  p.  591,  12 

A  109 

xm  p.      3,  6 

A  132 

XV  p.    71, 3 

SeSli 

71,4 

A  76 

xvii  p.  192,  14 

J.491 

205,  20 

^456 

XVIII  p.  234,  21 

A  179 

de  metris  Terent.  Q 

.  Ii.  K.  III 

2,  14  p.  423,  36 

Sc  246 

partition.  xii  vers.  G.  L.  k.  iii 

p.  492,  25 

A  109 

Probus  t;i(ie  Vergilius 

DE  ULT.  SYLL.  G.  L.  K.  IV 

p.  221, 11        .4  179 
231, 16        Ai 
263,  12         A  576 

Prudentius 

GLOSSA  ad  apotheos.  845    I  50 


QUINTILIANUS 

I     4,15 

A  178  w. 

Sc  176 

5,12 

A  126 

6,12 

A  68 

11  15,  4 

A  308 

17,24 

^483 

V  10,  84 

Sc  246 

VI    3,86 

A  174 

VII    9,6 

A  179 

VIII    3, 31 

*Sc23 

6,9 

^486 

IX    2,36 

Sa  20 

3,77 

Sc  61  w. 

4,115 

^  214 

XI    3,31 

A  303 

Rhet.  ad  hebenn.  vide  Cicero 


RuFiNiANUS  de  fig.  (rhet.  Lat.  Halm.) 
11  p.  41,  29  Sc  224 

37  p.  47, 18         Se  225 

RUEINUS  de  num.  G.  l.  k.  vi 
p.  569, 13       Sc  86 

RuTiLius  LUPUS  (rhet.  Lat.  Halm.) 
i  12  p.  8, 18         Sc  408 

Sacerdos  vide  Marius 

Seneca 

de  benef.  iv  27,  2      A  370 

ad  Polyb.  de  cons.  11,  2  Se  312 

epist.  108,  32  V  19 

108,  34  V  23  cf.  A  614 

de  mort.  Claud.  8      Se  244 

Seeenus  sammonicus 
lib.  med.  819        ef.  Sa  69 
1092       cf  A  370 

Seevius  vide  Vergilius 

SlLIUS  ITALICUS 

XII  393  cf  A  376 

Statius 
inteeprbs  eabii  aquinatis 
A  311 

LACTANTIUS 

in  Achill.  i  22  Sc  194 

Theb.  iii  484  cf  A  15 

v  336  Sc  246 

VI  27  A  469 

XI  56  A  519 


SCHOL.  BARTHII 

in  Achill.  i  558 


A  573 


SCHOL.  COD.  BAMBEEG. 

in  Theb.  iii  508     A  138 

SUETONIUS 

Octav.  7  A  502 

Tiber.  21  J.  370 

SuiDAS  s.  w."Evviog 

(i  2  p.  262  Bemh.)  Scip.  i  ef  A  376 

Symmachus 

ep.  i  20,  2     ef.  A  xv  fr.  i 

Teeentius 


DONATUS 

in  ad.        i  2,  26 

A  15 

I  2,31 

Se  187 

III  3,  32 

Sc  244 

Andr.  ii  5, 18 

A  15 

III  2,  25 

I  9 

eun.    III  5, 12 

A  8 

III  5,  42 

/ScSSO 

254 


INDEX  TESTIUM 


(Tebentius) 

(Varro) 

(DONATUS) 

(del.L  vii)16 

Sc  121 

in  hecyr.  I  2,  60             A  15b 

19 

Sc  150 

Phorm.prol.  34         A  335 

20 

A  1 

I  2,  24     A  15 

21 

A  378 

I  3,  5      Sc  246 

26 

A  2 

n  1,  57     A  348 

28 

A  24 

11  2,  25    Sa  14 

32 

A  528 

m  1, 1       A  550 

33 

A  616  Sc  246 

V  4,  2       A  204 

35 

Sa  65 

V  9,  39     A  470 

36 

A  214 

LEXICON   C.  BARTHII   adv.  XXXVIII 

37 

A  521 

15  p.  1751         A  626 

41 

A  207 

582 

ir 

42 

A  119 

SCHOL.  BEMBIN. 

in  haut.  ii  3, 16     A  566 

43 
44 

A  120 
A  121 

Tertullianus 

45 

A  122 

de  anima 

46 

A  459 

331  529 

33  ip.  357, 17ed.Vind.        J.  15 

48 

A  9 

34         358,  20                        A 15 

49 

5fc396 

adv.  Valent.  7  p.  291 D  Rigalt.  A  60 

71 

Sa&l 

Theodulus 
SCHOL.  in  eglog.  v.  285—288  A  62 

73 
76 

82 

Sc  215 
/Scl9 
Sc  105 

53 

Thes.  nov.  lat.  vide  Osbernus 

85  c 

f.  ad  Ai 

fr.  Lix 

Tbebellius  pollio  Claud.  7,  7  F  1 

87 
89 

Sc  232 

Sc  397 

Ugucio                            J^  595 

93 

Sc  417  419 

G.  Valla  vide  luvenalis 

100 
101 

A  571 

*9c  421 

I  10 

Varro 

103 

A  584 

de  1.  L.  v  14        Sc  388 

104  77  ^585 

586  531 

19        Sc  112  215  381 

IX    54 

^  14 

22   cf.  A  455 

107 

J  26 

23        Sc  411 

X    70 

Sc  82 

42         A  25 

rer.  rust.  i  1,  4 

A  1 

55        A  I  fr.  Lix 

4,1 

F47 

59         ^  10   F  52 

48,2 

F  146 

60         F  46  ^  13 

III  1,  2 

^  501 

62         V  25 

64         V  48 

Velius  longus  g 

r.  L.  K.  Vll 

65         V  bl    A  580 

p.  55,  24 

A  179 

68         V  59 

74  cf.  ad  A  1  fr.  lix 

Vergilius 

86          I  48 

CYNTHIUS  CENETENSIS  in 

Aen.  I  4 

111         A  14 

(A.  Mai  class.  auct.  vii  p.  327 

182         A  265 

p.  4  ed.  Dozio) 

Sc  410 

VI     6        Sc  19 

II  687  (jp.  386  M.  59  D.) 

A  18 

61          I  39 

81  Sc  19     262 

82  A  421 

GLOSSATOR  C.  BARTHU  adV.  XXXIII 

13  ad  Aen.  xii  19           I  47 

83        Sc  47 

PROBUS 

VII     6     A6b  Sc  196  107 

in  ecl.  6,  31  p. 

11,  lOK. 

Sc345 

7         A  541 

6,  31  p. 

14,2 

^  18 

9        Sc  288 

6,  31  p. 

16,2 

Sc  284 

12        Sc  187   ^  463 

6,  31  p. 

18,13 

Jl  521 

13        Sc  420 

6,31p. 

19,11 

^  147 

INDEX  TESTIUM 


255 


■ergilius) 

(Vergilius) 

(PROBUS) 

(SERVIUS) 

(in  ecl.)  6,  31  p.  20,  25  K.  A  543 

(inAen.ii)486 

A  140 

in  georg.  ii  506  p.  53,  21  A  220 

651 

/  30 

SCHOL.  BERN.  Hageni  (Fleckeis. 
annal.  suppl.  iv) 

in  georg.  i  512     A  484 

II  43     A  561 

119     A  330 

384     Aifr.i.1 

iii  76     A  556 

IV   7     A  613 

72     A  299 

III  241 
333 
384 

IV  9 
404 
576 

V  37 
114 

VI  219 
546 

Sc  174 
A  58  141 
ad  A  I  fr.  vi 
I   25 
A  474 
A  64 
A  506 
A  227 
A  155 
A  309 

SCHOL.  PARis.  Mommseni  (mus. 

595 

A  138 

Rhen.  xvii  p.  143) 

685 

A  424 

in  georg.  ii  43     J.  561 

686 

•  Sci27 

706 

A  596 

SCHOL.  VERON. 

in  Aen.  ii  173  p.  86  Keil.  ii  p.  5 
Herrm.  cf  ad  A  606 
II  687  p.  90  K. 

II  p.  10  H.   A  18 

748 
764 
777 
779 
845 

A  558 
A  115 
A  35 
J28 
A  370 

v  241  p.  95  K. 

11  p.  17  H.   A  569 
V  473  p.  95  K. 

11  p.  18  H.   A  205 
X  1  p.  102  K. 

11  p.  26  H.   A  60 
X  8  p.  102  K. 

11  p.  27  H.   A  279 
ecl.  5,  88  p.  72  K. 

I  p.  12  H.    Sc  213 

VII  320 
568 
622 
683 
691 
804 

VIII  361 

500 

631 

IX  37 

Sc  194 
^440 
A  267 
A  603 
A  376 
A  323 
A  563  564 
A  308 
A  68 
A  597 

SERVIUS 

163 

Abll 

in  Aen.  i  4    Sc  410 

253 

/Sc414 

20     A  VIII  fr.  XV 

327 

A  482  554 

26     I  23 

399 

>Sc426 

31     A  542 

420 

A  100 

51     A  594 

601 

A  140 

52     Sc  233 

626 

A  174 

69     A  512 

641 

A  301 

81     A  551 

663 

A  56 

190     /  15 

676 

^400 

224     A  388  Sc  79 

744 

/  3 

254     A  457 

X  apud  Columnam  J.  627 

273    A  35  cf  54  77 

5 

A  61 

281     A  291 

6 

A  127 

412     A  609 

10 

J4 

530     A  23 

396 

A  472 

726    Sc  95 

6S2 

A  199 

741     ^29  J  43 

XI  19 

A  461 

11  62     Sc  135 

27 

A  599 

173     A  606 

236 

A  119  cf   33 

241     Sc  92 

555  624 

274     A  7 

299 

A  497 

313     A  140 

306 

^  493 

355     A  68 

326 

^477 

256 


ENDEX  TESTIUM 


(Vekgilius) 
(Sebvius) 

in  Aen.  xi)  601 

608 

660 

xn  115 

121 

294 

298 

499 

552 

605 

657 

709 

ecl.   9, 23 

10,10 

georg.  I  12 

18 


V 
A 
A 
A 
Sa 
A 
I 
A 
A 
I 


14 

537 

1 

600 

3 

601 

27 

513 

161 

24 
A  446 
A  555 
I  2 
I  6 

Sc  384  A  497 
A  419  436 


196 


(VBKGrLIUS) 

(SERViUS) 

(in  georg.  i)  75 
II  424 

Sal2 
A  540 

437 

A  316 

449 

A  262 

m  35 

A  30 

76 

A  556 

116 

A  232 

IV  59 

A  21 

170 

Sc  4.26 

188 

A  446  343 

230 

A  436  419 

ViCTORiNUS  de  metr.  G.  l.  k.  vi 
p.  211,  22       ^623 

VULCACIUS  GALLICANUS 

Avid.  Cass.  5,  7  A  500 


INDEX  SERMONIS 


A  annales    Sc  scenica   Sa  saturae    V  varia   I  incerta 

JEis  quae  a  librorum  memoria  diversa  in  contextum  recepi  stellam  * 
affixi,  semicirculis  inclusa  stellula  (*)  indicavi  ea  quae  in  notis  non  improhahi- 
liter  viderentur  proposita  esse :  parenthesi  ( )  inclusi  si  quid  in  lihris  prorsus 
omittitur,  uncis  []  quod  db  Enniana  poesi  alienum  habeam,  'al.'  est  alias, 
^v.  l.'  varia  lectio.   Ex  Sa  21 — 56  pauca  excerpta  suMt,  ex  Euhemero  nomina. 


pestem  abige  a  me  Sc  29  se  a  malis 
spemit  procul  Sc  189  a  stirpe  su- 
premo  A  178  a  terra  Sclll  a  sole 
exorienteF21  facem  iacit  a  laeva 
Se  33  a  carcere  fusi  A  484  caput  a 
cervice  revulsum  A  472  a  socru . . 
nanctus  Sc357  a  sapienti . .  oppri- 
mi  Se  412  ab  ludis  ..  exspectantes 
nuntium  Scil  longinque  ab  domo 
Sc  80  ab  hoc  facessite  Sc  149  ab 
laeva  A  613  ab  iis  . .  petunt  Sc  322 
impetrem . .  ab  animo  Sc  347  victus 
. .  ab  isdem  A  193  abs  te  . .  nuntius 
Sc  230  abs  te  viduae . .  sunt  Sc  233 

abiegna(aZ.abiegnae)..trabes /50  247 

abies  . .  alta  A  1S9  abiete  (trisyll.) 
crispa  Sc  91 

pestem  abige  a  me  Sc29 

abiicio  tenebris  abiectis  A212 

abligurias  bona /Sal^ 

certare  abnueoJ.279  abnuebunt5c 
329 

te  adiri  abnutas  Sc S52 

vincla  . .  abrupit  A  515 

ahsum  quod  nunc  abest  Sc  SIS 

abundantes  hastas  J.405(F) 

Abydi  F35* 

ac  .A  108  136  Sc  148  (?)  ac  si  Sa  63 
cf.  atque 

Acanthus  A  330 

calvaria  pinguia  acarnae  F43* 

accedere  . .  Navibus  J.387  non  po- 
test  accedi  Sc  166  accedit  muros 
^537 

lumen  ..accendat/Sc  399  accende- 
rit  Sc  400 

ad  genua  accidit  ScSlb  quanto  e 

Fi  s  N  I  u  8  ed.  Vahlen. 


loco  . .  lapsa  fortuna  accidat  Sc  356 
quo  accedamScSS  accedisset  (a?. 
accedissent) . .  ad  terram  Sc  247 

accipe  /§0424*  manus  . .  accipite  Sc 
283  hoc . .  accipe  dictum  A  198  ac- 
cipe  daque  fidem  A  32  acceptum 
me  necato  Sc  420 

a  c  e  r  hiemps  J.  424  somnus . .  mollis- 
simus  perculit  acris  A  369  acrem 
aciem  Sc  172 

indigno  bello  . .  acerbo  A  395 

Acestes  cf  Vl28sq. 

Acherontem  obibo  /Sc  245 

Acherusia  templa  Sc  107  cf.  Lu- 
cret.  ad  AQ  adscr. 

dare  arma  Achilli  Sc  179 

Achivis /S^cl^^  Achivos /5^199  cum 
Achivis  Scll 

aciem  inclinatam  Scll2 

ferri  stridit  acumen  A  363 

ululat . .  acute  A  342* 

sonitus  effadit  acutos  A  530 

ad  me  adire  ScSid  ad  eum  aditavere 
Sc  425  eunt  ad  fontem  Sc  130  ad 
vos  adveniens  Sc  IQl  quod  iter  in- 
cipiam  ingredi  ?  . .  ad  Peliae  filias 
Sc  277  portabant . .  ad  litora  A  610 
ad  Troiam..misi  Sc  31S  clamor 
ad  caelum  . .  vagit  ^531  referunt 
ad  pectora  tonsas  J.  231  ad  genua 
accidit  Sc  375  accedisset . .  ad  ter- 
ram  Sc  247  manus  ad  caeli . .  tem- 
pla  Tendebam  A  49  spectant  ad 
carceris  oras  A  85  dant  consilium 
. .  ad  voluptatem  Sc  378  pendent 
. .  unum  ad  quemque  pedum  A  362 
ad  pedes  . .  quadringentos  Sc  111 
17 


258 


INDEX  SERMONIS 


Nestoris  ad  patriam  F41   ad  lae- 

vam  Sc  288  postiit  spiramina  . .  ad 

undas  J.260  pulvis  ad  caelum  vasta 

videtur  A  282  ad  armentas  A  598 
addecet  Sc 300* 
additur  .  .  collega  A  303   operam 

addidit  F32 
luppiter  tuque  adeo,  summe  Sol^^c 

284 
adeo  ad  me  adire  Sc  349  te  adiri  Sc 

352 
adfero  attulit . .  lumen  A  35 
adgretus  fari  ^588 
ad  eum  aditavere  /Sc425 
auditis  hostimentum  adiungitoSc 

133 
adiuvent /SrtSl  si  quid  ego  adiuero 

^335 
adnuit  sese  . .  decemere  A  133 
adorti  Moenia  A  164 
adsectari  se  omnes  cupiunt  J8 
adsto  vide  asto 
adsum  adest  adest  fax  Sc  63  adsunt 

/Sc  28  visus  . .  adesse  A  6 
tonsiUas  . .  aduncas  A  499 
cum  advenis  Sa  14  adveniet  Sc67 

71  ad  vos  adveniens  Sc  161 
adventant  Se4:9 
adversarios  Se  301 
adversum  adversarios  <Sc  301  pro- 

fiteri  et  proloqui  Advorsum  illam 

-Sc338 
animum  advertite  >Sic2  advortere 

animum  Sc  397 
advocant  Sc  130 
Aeacida  Burrus  ^  275  te  Aeacida! 

A  179  genus  Aeacidarum  A  180 
Aeaeus  Aeaci  Sc3'2b* 
Andromacha  aechmalotis {al. -tos) 

p.  130 

aedes  extra  aedis  Sc2bQ 
aedificant  nomen  J.  412 
animus  aeger>Sc392  aegro  cum  cor- 

de  A  51  aegro  corde  A  349  Medea 

animo  aegro  (al.  aegra)  Sc  254 
passa  aegerrume  Sc  100 
catus  Aelius  Sextus  A  331 
Aeneas  cf.  F128 
Aeni  F35 

crateras  aenos  ^511  cf.  ahenis 
virgines  vereor  aequalis  Scbd 
oratio  aequa  non  aeque  valetSlc^Ol 
cum  concordibus  aequiperare (?)A 

132  factis  aequiperare  F22 
aequora  salsa  vegesSc3&l  perae- 

quora  campi  A 137   per   aequora 

cana  A  478 


aejtttts  eademque  oratio  aequa  non 
aeque  valet  Sc  201  nos  quiescere 
aequum  est?  Sc  160  ius  atque  ae- 
cum  Sc  189  ius  atque  aecum  (ae- 
cum  ac  ius.?)  fecisse  Sc  148*  bellum 
aequis  manibus  . .  diremit  J.  167 

aer  1^56  vento  quem  perhibent  Gra- 
ium  genus  aera  AliS  lupiter ..  quem 
Grraeci  vocant  Aerem  F  55  aere  ful- 
va  A  454 

aerato  sonitu  A  403 

cui  nunc  aerumna  mea  libertatem 
paro  Sc  131  tibi  sunt . .  gerendae 
Aerumnae  A  46  aerumnas  tetulisti 
A  55  quantis  cum  aerumnis  Sc  102 
erumna  J49 

aes  sonit  <Scl81*  raucum  sonus  aere 
cucurrit  A  520  prolato  aere  astitit 
Scl& 

Aesculapi  liberorum  Scl&b 

aestatem  autumnus  sequitur  J. 424 

longinqua  dies  confecerit  aetas  A 
413  domi  aetatem  agerent  Sc  261 
aetate  in  agunda  A  380  post  aetate 
pigret  A  425 

aeternum  seritote  diem  A  106 

liquidas  pilatasque  aetheris  oras 
Sa  4  clamor  ad  caelum  . .  per  ae- 
thera  vagit  J.  531 

oceanum  . .  rubra  tractim  obruit  a  e  - 
thra  A 435 

aevi  integros  Sc  414  aevum  Degit 
Allb  vivebant . .  atque  aevum  agi- 
tabant  A  307 

Africa  . .  terra  A  310  cf.  Sa  11 

Agamemno!  Sc230 

scitus  agaso  J.  438 

a  g  e  a  longa  repletur  A  492 

ager  oppletus  imbrium  Fremitu  Sc 
384  causa  poliendi  Agri  A  320  de- 
tondit  agros  laetos  A  495  sortiunt 
urbem  atque  agros  Sc  128  agros  . . 
depopulant  Sc  369 

steUas  subUme  agitans  .  .  noctis 
iter  Sc2n*  miscent  inter  sese  in- 
imicitiam  (-as.^)  agitantes  J.  271  vi- 
vebant . .  atque  aevum  agitabant  A 
307 

nigrum  . .  agmen  A  474  leni  fluit 
agmine  flumen  J.  173  tanto  sublatae 
sunt  agmine  . .  lapides  A  553  (?) 

ago  spumas  agit  albas  ^518  cui 
quod  agat  institutumst . .  Id  agit 
Sc  236  sq.  quid  agat  secum  cogitat 
Sc  340  quid  agat  humanum  genus 
Sc  311  aetatem  agerent  Sc  261  haec 
inter  se  . .  (egere)  J.  135  cemebant 


INDEX  SERMONIS 


259 


magnis  de  rebus  agentes  A  555 
aetate  in  agunda  A  380  quod  tute 
agere  possies  Sa  58 

ahenis  J.567(*)  cf.  aenos 

Aiax  Sc  20  Aiacem  <Sc  324 

aiio  J.179*  aiunt  710 

ala  premunt  Alas  Sc  221 

alacer  celsus  SalQ  coetus . .  alacris 
. .  insultans  Sc  121 

Albai  longai  A  33 

sol  albus  A  89  albus  iubar  A  557 
spumas  agit  albas  A  518 

Alexandrum  Sc  5B 

aliquis  Sc  70  capra  aut  nepa  aut . . 
nomen  aliquod  beluarum  Sc  243 
aliquid  quod  do  Sc  424  aliquod  lu- 
men  . .  cerno  Scl9 

somnia  aliquot  Sc  4=29 

alius  V  27  alii  (plur.)  A  213  Sc  49 
V  28  aliae  res  obnoxiosae  Sc  303 
alias  A  625  alia  . .  dissupat . .  mem- 
bra  Sc  118 

Fides  alma /Sc^OS    ' 

turserat  a  1 1  e  J.  321*  alte  delata  J.365 

alter  /Sc  24  summus  . .  capitur  med- 
dix:  occiditur  alter  J.298  alter  nare 
cupit:  alter  pugnare  paratust  J.252 
cum  alterius  abligurias  bona  Sall 
qui  alteri  exitium  parat  Sc  167  sibi 
semitam  non  sapiunt,  alteri  mon- 
strant  viam  Sc  321  qui . .  postulat 
alterum  frustrari  Sa  59 

alterna  vice  Sc  126 

altisonum  caelJ.  575  altisono  car- 
dine  Sc  93  altisono  Caeli  clipeo  Sc 
215 

lovis  altitonantis  Abil 

genus  altivolantum  A81* 

altus  carbasus  alta  A61B  abies.. 
alta  J.  189  iubam..altam  J.  517 
arcem  altam  Sc  259  in  alto  . .  Aven- 
tino  A  80  Hellesponto  . .  in  alto  A 
378  alti . .  parietes  Sc  90*  templa 
alta  Orci  Sc  107  arbusta  per  alta 
A  187  per  altum  A  616  ex  alto  in 
altum  despexit  mare  Se  310  ex  alto 
. .  volavit  avis  A91  rapit  ex  alto  na- 
ves  ^^c  79 

amaro  corpore  buxum  J.263* 

ambactus  A  605 

ambo  AlOQ  Sc  160  ambas  . .  proten- 
dere  J.618* 

apud  Ambraciae  finis  V3&*(^)cf. 
A  XV  fr.  I  et  p.  188 

amicitiam  Sc  12 

amicus  certus  Sc  210  amici ..  eunt 
Sa  40  amicos  Sa  58  amici !  Sc  309 


raanu  magna  Romanos  inpulit  am- 
nis  J.  569  constitere  amnes  peren- 
nes  F12 

amo  amavit  A31  spernitur  orator 
. .  miles  amatur  A  269 

amoenam  urbem  A  173  amoena 
salicta  A  39 

amoris  magis  quam  honoris  . .  gra- 
tia  Sc218  amore  saevo  saucia  >Sc254 

amplius  exaugere  A  283 

an  . .  sortiunt  Sc  128  an  aliquid  quod 
do  nil  morares  Sc  424  seditio  ta- 
betne  an  numeros  augificat  suos 
Sc  103  vosne  velit  an  me  A  197 
vivam  an  moriar  nuUa  in  me  est 
metus  Sc  407 

doctus  ..Anchises que  {al.  Anchisa) 
A  18  pium  ..  Anchisen  A  31 

ancilia  A  120 

bonus  Ancus  A  149 

Andromachae  Sc  105 

caerulea  incinctae  angui  S^c  30*  an- 
gue  villosi  canis  Scilb 

aqua  terra  anima  [etj  sol  V  47  venit 
divinitus  pullis  . .  anima  ^12  ova 
parire  solet..Non  animam  A  11 
animam  de  corpore  mitto  ^210* 
spiritus  ex  anima  calida  spumas 
agit  A618  me  anima  prlvem  Sc  198 

inpune  animatusJ.99  vera  virtute 
. .  animatum  Sc  300 

animus  cum  pectore  latrat  A  584 
animus  atque  aures  avent  Sc  4:7 
animus  nescit  quid  velit  Sc  238  in- 
certe  errat  animus  Sc  241  animus 
aeger  semper  errat  Sc  392  est  ani- 
mus  propitiabilis  &  372  o  pietas 
animi  A  8  quid  censes  domino  esse 
animi  Sa  18  praestans  animi  I  47 
animum  advertite  Sc  2  advortere 
animum  Sc  397  mentem  atque  ani- 
mum  delectat  suum  Se237  animo 
lamentor  A  204  animo  . .  benigno  A 
470  animo  aegro  (al.  aegra)  Se  254 
impetrem . .  ab  animo  Sc  347  animos 
superant^205  (?)  equus  ..Vincla  suis 
magnis  animis  abrupit  A61b  cum 
pulchris  animis  . .  iuventus  A  550 

Anionem  A  603 

anne  Sc  277 

anni  A  501  multos  annos  latuit  Sc 
64  annos  multos  . .  Bellum  gerentes 
Sc  80  annus  naturalis  1 32 

ansatas  mittunt  A  172  ansatis.. 
telis  A164 

ante  hunc  J.216  ponebat  ante  salu- 
tem  A  371  quod  est  ante  pedes  Sc 
17* 


260 


INDEX  SERMONIS 


244  multum  ante  alias  infelix  A  625 

tonsas  ante  tenentes  A  227    sunt 

ante  gerendae  . .  post . .  resistet  J.45 

fuimus  ante  Rudini  J.  377  illa  paulo 

ante  sapiens  . .  modestia  Sc  55 
antehac  J.192  203 
antiqua..fida  custos  /Sc255  anti- 

cum  opulentum  oppidum  Sc  287  * 

more  antiquo   Sc  315   antiqua  se- 

pulta  vetustas  Quae  facit  J.247  mo- 

ribus  antiquis  A  500 
regi  antistat  Sc1^%* 
anus  A  35 
Anxur  J.  162 
aplustria  A  602 
Apollo  A  63  Sc  31  44  58  361  Apol- 

linem  Sc  41 
hominem  appellat  Sc50 
Appius  J^223 
quo  applicem  )Sc  88 
apriculum  piscem  F38 
Nox  ..  stellis  ardentibus  apta^339 

vinclis  venatica  . .  Apta  A  341  Fi- 

des  . .  apta  pinnis  Sc  403  caelum  . . 

stellis  fiilgentibus  aptum  A  29  159 
apud  Ambraciae  finis  F36(.?)  aput 

Ciimas  V  39  [apud  emporium^628] 

criminat  Apud  te  Sa  9 
aqua  terraranima  [et]  sol  F47  aqii- 

ast  aspersa  Latinis  ^168  aquae  vis 

^379 
aquila  pennis  obnixa  volabat  J.147 
spiritus   austri  . .  a  q  u  i  1  o  que  A  444 
lovis  aram  Sc  99  arae  patriae  Sc  89 
buxus  araneae  /12 
arbitror  /Sc409 
arbores  vento  vacant  Sc  185*  F12 

arbores  frondescere  Sc  151 
sonabat  Arbustum  A  191  arbusta 

per  alta  J.  187 
omnia  per  sonitus  arcet  A  543 
intendit . .  A  r  c  u  m  auratum  /Sc  32  ar- 

cus  subspiciunt  A  409 
ardentem  facem  /Sc35  ore  in  ar- 

dente  (Sc412   stellis  ardentibus  A 

339  ardentibus  taedis  Sc  30  oculis 

. .  ardentibus  Sc  54 
ardua  . .  Pergama  Scll  ardua  tesca 

Sc  430 
Areopagitae  /Sc  150 
Argeos  A  121 
Argivi..viri  /Sc  250  res  Argivum 

Sc  169  civitatem  . .  Argivum  Sc  332 
Argo  Sc  250 
argumentum  Sahl 
arguor  (Sc  225 
argutarier  (Sc304 


arietis  Sc  251 

aritudinem  F46 

sonitum  . .  arma  dederunt  A  415  ar- 
ma  arrigunt  Sc  140  dare  arma  Sc 
179  arma  requirunt  A  186  armis 
Certando  A  209  armis  arma  terun- 
tur  A  572  quantum  . .  potesset  in 
armis  J.  222  sub  armis  . .  vitam  cer- 
nere  Sc  262 

segetis  armataeiSc^?^  armatos Sc 
158  gravidus  armatis  equus  Sc  76 

ad  armentas  J.  598 

arma  arrigunt  Sc  140 

cum  tremulis  . .  artubus  A  35 

aHus  genua  comprimit  arta  gena 
/14 

arx  summa  arcis  ..  Moenia  ^164 
Corinthum  arcem  altam  Sc  259  arce 
et  urbe  Sc  88 

ascendere  F23 

aspectabat  virtutem  legionis  J.343 

oculorum  aspectu  (Sc34 

exercitus  asper  J.393aspera..08trea 
F35  aspera  saxa  /Sc430  undis  aspe- 
ris  F  10  saxis  . .  asperis  Sc  362  cf. 
^205 

aquast  aspersa  Latinis  J.  168 

procul  aspiciunt  J.  387  templum 
. .  aspice  Sc  288  aspice  hoc  sublime 
candens  Sc  345  aspicite  . .  imaginis 
formam  Fl5 

Assaraco  natus  A  30 

ast  J.76 

asta  atque  . .  Contempla  Sc 287  pro- 
lato  aere  astitit  Sc  16  adstantem  (a?. 
astante)  ope  barbarica  /Sc  94  marinas 
propter  astabat  plagas  Sa^h 

astrologorum  ..  quid  fit  observa- 
tionis  Sc  242 

at  A  80  98  129  131  140  274  547 
fifcl77  F51 

luppiter  Ataburius  cf.  F120 

ater  sanguine  atro  ^363 

Athenas  /Sc  287  athenis  ^567  (?) 

Atlas  /43  cf.  A\  fr.  xxm 

atque  .4  3  79  87  175  189  205  232 
307  495  563  579  Sc  12  13  22  26  47 
63  91  115  128  133  146  148*  148  178 
189  237  271  287  304  315  326  342 
378  F46  /14  atque  (tw.  vers)  A  486 
(al.  cumque)  J.569  F56  atque  atque 
{in.  vers.)  A  537  etiam  atque  Etiam 
Sc  217  caelo  atque  terrae  Sc2o%  Te- 
lamonis  patris  atque  Aeaci  et  pro- 
avi  lovis  Sc  325  mortalis  atque  ur- 
bes  beluasque  F58  sileteque  et  ta- 
cete  atque  animum  advertite  Sc  2 


INDEX  SERMONIS 


261* 


opulenti  loquuntnr  pariter  atque 
ignobiles  Sc  200  qui  ferro  minitere 
atque  in  te  ningulus  A  130  cf.  ac 

Atreus  cf.  Sc S6-2 

fructus  verborum  aures  aucupant 
5*6  281 

audacter  A  239 

orator  audax  esse  debet  J21  au- 
daci  cum  pectore  A  381  audaces . . 
servi  Sc  369 

neque  ..  iiv  facere  audent  JlO  au- 
sus  es  A57S  nos  ausi  reserare  A2n 
occasus  . .  audere  repressit  A  294 

audientiam  Sc  1 

audire  est  operae  pretium  A  465 
audire  iubet  vos  Sc  3  audi  *  atque 
auditis  hostimentum  adiungito  Sc 
133  hoc  audite  parumper  A  208 
audiunt  Sc  335  audibo  Sc  315  audi- 
bis  Sc  373 

auferre  domos  A  255  aufert  F32 
vos  auferam  Sa  38  secum  abstulit 
. .  Insigne  A  416  prospectum  abstu- 
lit  Sc  182 

augescere  J.  466 

augificat  Sc  103 

tanto  ..  augmine  ..  lapides  J.553(*) 

auspicio  augurioque  J.78  augusto 
augurio  A  502 

coniectura  auguro  Sc  290 

augusto  augurio  A  502 

Aulacia  cfV63 

caliginis  auras  ^21 

arcum  auratum  Sc  32  crateris  ex 
auratis  A  624 

aureus  ..  sol  J.  92 

auris  aur e s  avent  Sc  47  fructus  ver- 
borum  aures  aucupant  Sc  281  teti- 
git  aures  nuntius  Sc  230  auris  tibi 
contra  utendas  dabo  ScSlb  sonitus 
auris  . .  increpat  Sc  341 

aurum  posco  A  194  auro  ebore  in- 
structam  Scd6  ferro  non  auro  vitam 
cemamus  A  196  nemo  ferro  potuit 
superare  nec  auro  A  373 

mi  ausculta  /Sc  291 

auspicio  augurioque  A18  auspicio 
se  devovet  J.79  auspicio  . .  stabilita 
A9Q 

spiritus  austri  AiiS 

aut  J.  141  205  294  534  causa  pug- 
nandi . .  aut  duri  (finis)  laboris  A 
345  capra  aut  nepa  aut . .  nomen 
aliquod  beluarum  Sc  243  pater  aut 
cognatus  A  463  qui  parentem  aut 
hospitem  Necasset  Sc  211  quid  pe- 
tam  praesidi  aut  exequar  quove  . . 


Auxilio  exili  aut  fuga  fretus  sim? 
Sc  86  sq.  plus  aut  minus  A  501  quid 
potius  dicam  aut  verius?  Sc  408 
quid  . .  (Aut)  ubi . .  ?  Sc  66  quid  ita 
. .  Miser  (es,)  aut  qui  te  sic  . .  tracta- 
yere  Sc  74  aut . .  aut  A  399  quasi 
aut  ferrum  aut  lapis  Sc  104  aut  in- 
ertes  aut  insani  aut  quibus  egestas 
imperat  Sc  320 

ecce  autem  (Sc  l82  quis  autem  ma- 
litia  te?  Sc  223 

autumnus  A  424 

auxilium  Sc  29  161  Achivis  au- 
xilio  (auxili.?)  fuat  Scl77*  auxilio 
Sc81 

avenam  F31 

Aventino  A  81 

aveo  animus  atque  aures  avent  Sc 
47 

aversabuntur  A 464* 

avent  Avide  exspectantes  nuntium 
Se4c8 

avidi  sjDectant  A  85 

laeva  . .  avis  J.  92  secundam  . .  avem 
servat  A80*  corpora  sancta  Avium 
(bisyll.)  A  94  avium  vulgus  J15 


bacarum  Sc  153 

Bacchico  insultans  modo  Sc  127 

Bacchus  pater  Sc  123 

balantum  pecudes  A  186  hostiis 
balantibus  Sc  39 

ope  barbarica  Scdi 

beatus  A 245 

belligerantes  J.  195 

bellipotentes  sunt  magis  quam 
sapientipotentes  A  181 

bellum  belli  A  205  oras  evolvere 
belli  A  174  belli  fortuna  A  199 
belli  ferratos  postes  A  267  studio- 
sum  . .  belli  A  383  belli . .  peritus  A 
423  bellum  aequis  manibus  . .  dire- 
mit^l67  non  cauponantes  bellum 
sed  belligerantes  A  195  indixit . . 
bellum  A  223  bellum  tolerare  A  333 
bellum  faciam  J.382  bellumgeren- 
tes  Sc  81  in  mortiferum  bellum  Sc 
314  in  bello  A  287  327  Sc  335  in- 
digno  beUo  confecit  acerbo  A  395 
vetusta  . .  bella  AilO  cf  duellis 

nomen  aliquod  beluarum  Sc  243 
beluas  F58 

bene  firmum  A32  feliciter  ac  bene 
A  108  bene  saepe  A  234  bene  tem- 
pestate  serena  A  527  res  bene  gesta 
est  A  547  bene  volentes  Sc  9  rem 


262 


INDEX  SERMONIS 


bene  gessere  Sc  260  bene  bonis  sit 
Sc  318  bene  mones  Sc  368  bene  vnlt 
Sa8 

benefacta..  malefacta  arbitror  Sc 
409 

animo  ..  benigno  A  470 

turpissuma  bestia  Sa6d 

signitenentibus  ..  bigis  Sc  lld 

Bruttace  bilingui  A  496 

bipatentibus  J.  61 

bis  sex  J^323 

blandiloquentia  &  267 

blandus  blanda  voce  vocabam  AoO 
neque  irati  neque  blandi . .  sonunt 
5cl06 

bombum  pedum  750 

bonus  V31  bonus  Ancus  J^  149  ora- 
tor  bonus  A  269  bonus  et  liber  po- 
pulus  A  626  magnusque  bonusque 
F41  bona  femina  A  155  pro  mala 
Vita  famam  extoUes  et  pro  bona 
paratam  gloriam  Sc  8  hortatore 
bono  A  480  bona  dicta  Sc  413  bona 
dictu  A  240  bene  bonis  sit  Sc  318 
bonis  . .  obsit  Sc  350  bonos  A  446 
nimium  boni  est  Sc  205  abligurias 
bona  Sall  cf.  122 

bos  Cyprio  bovi  merendam  F26 

clamore  bovantes  A  585 

expedito  bracchio  Sa  15 

bradys  in  regimen  J.423* 

Bromius  /Sc  123 

Bruges  Sclie* 

Brugio  ScllS* 

Brundisium  J.488  Brundisii  F37 

Bruttace  bilingui  J.  496 

nomine  Burrus  A  178*  Aeacida 
Burrus^275* 

amaro  corpore  buxum  A  263 

buxus  (bussus.^)  araneae  J12  buxus 
vincta  / 13 


cadunt  Sc  206   383   caderet  J.  519 

cecidit  Sc  ilS 
T.  Caecilius  Teucer  cf.  Axvi  fr.  i 
legiones  caedimus  ferro  A  127  se- 

curibus  caedunt  A 187  ferro  se  cae- 

dei  J.  134  *  securibus  Caesa  (al.  Cae- 

sae) . .  trabes  Sc  247 
altisonum  cael  J.  575 
tectis  caelatis  ^95 
cacZes templa  caelitum/SclSBdeum 

genus  . .  caelitum  >Sc  316 
plagas  caelestum  F23 
optima  caelicolum  A  491 
vertitur  ..  caelum    A  211    caelum 


nitescere  Sc  151  caeli  caerula  tem- 
pla  A  49  caenacula . .  caeli  A  60 
caerula  caeli  Templa  A  65  terrori- 
bus  caeli  A  545  porta  . .  caeli  J^615 
cava  caeli  Sc  112  in  altisono  Caeli 
clipeo  Sc  216  caeli . .  plagas  Sc  244 
caeli  fretum  Sc  382  templa  caeli 
)Sc380  caeli  ingentes  fomices  iSc381 
mundus  caeli  vastus  F  9  caeli  maxi- 
ma  porta  F  24  caeli  palatum  1 16 
caelo  atque  terrae  Sc  258  caelum 
versat  J.  29  omnia  . .  arcet,  terram 
mare  caelum  A  543  mare  terram 
caelum  contines  Sc  285  caelum  sus- 
pexit  A  159  patefecit . .  rota  can- 
dida  caelum  A  558  in  caelum  A  442 
ad  caelum  A  282  531  de  caelo  visas 
A  53  cedunt  de  caelo  A  93  de  caelo 
. .  dedit . .  signum  A  146  volans  de 
caelo  Schl  in  caelo  J^  115  Sc  19 
242  280  cf  cael 

caelus  profandus  A  546 

Caelus  A  27  cf.  F60  62  99  101 

caementae  cadunt  Sc  383* 

caenacula  ..  caeli  A  60 

caepe  maestum  Sa  13 

caeruleum  ..  sale  A  385  corpore 
caeruleo  A  9  caerulea  . .  angui  Sc 
30* 

sagus  caerulus^509  cava  caerula, 
Sc  292  ad  caeli  caerula  templa  J.49 
in  caerula  caeli  Templa  A  65  cam- 
pi  per  caerula  . .  prata  ..4  516  cae- 
rula  prata  J.  143 

calido  . .  sanguine  A  100  ex  anima 
calida  J.  518 

caligo  oborta  est  /Sc  182  caliginis 
auras  A21 

calorem  F46 

calvaria  pinguia  acamae  F43 

(Camenas)  A  2 

Campani  A  169 

Leucatam  campsant  A  328 

campus  A  4:11  hastis  . .  campus 
splendet  et  horret  F 14  per  aequora 
campi  J.  137  campi  per  . .  prata  A 
516  campum  ..  permensa  J.  71*  in 
campo  A  369  [628]  stant  pulvere 
campi^  608  lati  campi  Sa  11  Campi 
Magni  F  8  rivos  camposque  'A  69 
densantur  campis . .  tela  A  285  Dar- 
daniis  campis  A  358  in  campis  A 
472  it . .  campis  agmen  A  474 

cava  caerula  candent  5c  292  hoc 
sublime  candens  Sc  345  candentem 
. .  facem /Sc  280 

candida  ..  lux  J.90  radiis  rota  can- 


INDEX  SERMONIS 


263 


dida  ^658  lumen  candidum  Sc  326 
candida  lumina  A15Q 

canis  feta  canes  J.  528  invictus  ca- 
nis  A  533  *  si  me  canis  memorderit 
Sa  63  angue  villosi  canis  Sc  415 

cano  canebant  J.  214 

cantu  plausuque  Sc  220 

canus  aequora  can*  J.  478 

corde  capessere  AiS 

quae  dedit  ipsa  capit.Al4  oppida 
cepit  A  495  cupido  cepit . .  me  Sc 
257  rastros  ..  capsit  J.319  navis  in- 
choandi  exordium  Cepisset  v.  l.Sc  249 
capitur  meddix  A  298  Nestoris  ad 
patriam  hic  (sc.  scarus)  capitur  F41 
potuere . .  Nec  cum  capta  capi  A  359 

capra  Sc  243 

caput  Sclll  oscitat . .  caput  a  cer- 
vice  revulsum  A  472  cum  . .  caput 
caderet  A  619  Capitibus  nutantis 
pinos  A  490 

Capys^30 

caradrum  F36 

carbasus  alta  A  573 

carceris  oras  J.  85  a  carcere  fusi 
Currus  A  484 

saeptum  altisono  cardine  templum 
Sc  93 

uncta  carina  A  386  478  pandam  .. 
carinam  A  573 

contra  carlnantes  J.  563  carman- 
tibus  edere  chartis  A  564 

carmen  tuba  . .  peregit  A  519 

carnibus  humanis  distentus  ^4  322 

Carthaginiensis  J.  280  Karthagi- 
niensibus  A  223 

Carthago  cf.  Avm  fr.  xv 

prisci  casci  populi  A  24 

luppiter  Casius  cf.Vl2B 

cassita  Sa  21  sqq. 

c  a  s  t  r  i  s  . .  castra . .  conferre  Sc  159  in 
castris  Sc  157 

praecipe  casu  J.  399 

Cato  cf.  Axii  fr.  iv 

catus  Aelius  Sextus  J.  331  cata 
signa  A  459  cata  dicta  A  529 

non  cauponantes  bellum  sed  bel- 
ligerantes  J.  1 95 

causa  Pugnandi  J.344*  causa  po- 
liendi  Agri  J.319  liberum  quaesen- 
Smn  causa  Sc  120  quaestus  causa 
dc394 

caveo  5*^330 

cavus  c a V a . .  cortina  A9*  cava . .  un- 
g-ula  J.  439  cava . .  specus  A  440  cava 
caerula  Sc  292  cava  caeli  Sc  112 

cedo  cette  manus  Sc  283 


cedo  Sc  S30  cedunt  de  caelo  ..  cor- 

pora  . .  Avium  A  93  cessere  parum- 

per  A  587 
celeri  passu  All  celerissimus  ru- 

mor  A  460  eqiiitatus  . .  celerissimus 

.4  592*  celere  Sa2 
carina  ..  celocis  A  478 
alacer  celsus  Sa  16  celso  pectore^ 

517  navibus  celsis  {al.  pulchris)  A 

144  cotibus  celsis  JL  421 
censes  Sa  18  censent  terrere  4  256 
cerebrum  cere  comminuit  brum  A 

609  scarum  . .  cerebrum  lovis  V  40* 
Ceres  4.  62  quod  gerit  fruges,  Ceres 

F50  templum  Cereris  Sc  288  cf  V  66 
lumen . .  in  caelo  cerno  Sc  19  cemat 

Sc  347  amicus  certus  . .  cernitur  Sc 

210  fortuna  ferro  cernunt  de  vic- 

toria  Sc  180  sub  armis  . .  vitam  cer- 

nere  Sc  262  ferro  . .  vitam  cernamus 

4. 196  cernebant  magnis  de  rebus 

agentes  A  555 
magna  inest  certatio  Sc  266  cer- 

tatio  hic  est  nulla  quin  Sc  289* 
certe  Sc  166 
certo  extollere  certant4445  per- 

mittere    certant  A  485    certabant 

urbem  .Romam  Remoramne  voca- 

rent  A  82    certare  abnueo  4.  279 

doctis  dictis  certantes  4.270  armis 

Certando  A  210 
amicus  certus  Sc  210  me  parcere 

certum  est  A  200  ex  Incertis  certos 

. .  Dimitto  Sc  143 
caput  a  cervice  revulsum  A  4:12 
gradum  proferre  ..cessas?  Sc  214: 

haud  cessat  obsidionem  obducere 

Sc  175 
cetera    (acc.   plur)  Sc  323    cetera 

{adv)  A  56 
Comelius  . .  Cethegus  Marcus  J.304 
ceu  4  352 

carinantibus  edere  chartis  4  564 
cibaria  F49 
cibum  Sa  19 
cicures  J41 
cieo  me  . .  fatis  fandis  . .  ciet   Sc  58 

cita  . .  anus  A  35  classis  cita  Sc  65 

transnavit  cita  4  21 
circum  sum  4471  circum  sos4l51 

circum  sese  urvat  Sc  111 
circumstant  Sc  30 
sum  ..  circumventus  Sc  22 
Cissei  Sc  194 
citatus  4  461 
citus  vide  cieo 
nemo  civis  neque  hostis  Fl9  cives 


264 


INDEX  SERMONIS 


Romani  A  169  civium  Sc  328  serva 

cives  Sc  6  inter  civis  Sc  395  cives! 

A  16  Sc  64  o  cives  A  394  V  15 

civitatem  ..  incendere  Sc  332 
c  1  a  m  que  palamque  A  242 
clamos  oppugnantis  J.  422  clam6r 

(clamos?)    ex6rtus  A  442    Clamor 

(Clamos?)  ad  caelum  J  531   quid 

hoc  hic  clamoris  . .  est?  Sc  156  cla- 

more  bovantes  A  585  * 
gloria  claret  A  372  lumen  ..  claret 

mihi  Sc  326 
fulmine  claro  Abi^ 
classis  cita  Texitur  Sc  65 
clavum  rectum  A  483 
ClipeaF34(?) 
clipeus  Sc  418  in  clypeo  ScS4k*  in 

altisono  Caeli  clipeo  Sc  216  clipei 

resonunt  A  363 
esse..  cluebat  Sc  366  cluebant  J^  4 
decem  coclites  Sa61 
coepit  J.219  291  297  529  618  coe- 

pere  A  538  coepisset  A  229  navis 

inchoandi  exordium  Coepisset  («?. 

Cepisset)  Sc  249 
iuvenum  coetus  Sc  126 
secum  cogitat  Sc  340 
pater  aut  cognatus  J.  463  cognata 

^53 
Lunai  portum  ..  cognoscite  A  16 
cogo  cogebant..ut  misererent  A 

171 
Peligna  cohors  A  276 
solum  . .  cohum  A  545 
petebant  pellem  ..  Colchis  Sc  252 

Colchis  . .  pedem  extulisses  Sc  279* 
additur  ..  collega  A  304 
columnam  quae  res . .  loquatur  F 2 

regni  versatum  . .  columnam  A  348 
coma  comis  (passis)  A  349 
potuere..nec  cum  combusta  cre- 

mari  A  359 
comiter  A  236  Sc  397  398 
non  commemoro  quod  /Sc  274 
cere  comminuit  brum  A  609 
comminus  Sc  178 
commisceo   templa    caelitum  com- 

mixta  stellis  splendidis  Sc  196 
commiseresco  conmiseresciteSc 

186 
commiseror  commiserantes  J.103 
commodus  A  246 
compellare  ..  voce  Aii  conpellat 

^251 
compello  navem  conpuJsam  flucti- 

bus  A  225 
moeros  complent  A  419  navibus 


complebit  manus  litora  Sc  68  com- 

plere  cohum  A  545 
certos  compotesque  consili  Sc  143 
genua  comprimit  arta  gena  1 14 
concedit  Sc  4 
concidit  A  415 
vocibus  concide  Sc  421 
conciere  J45* 
pacem  inter  sese  conciliant  Sc 

343 
conferunt  concordiam  Sc  343 
concorditer  A  106 
concars  cum  concordibus  aequi- 

perare  A  132 
conctihium  in  concubio  Sc  207 
conmbius  noctu  ..  concubia  A  165 
concurrunt  A  443  concurrunt  un- 

dique  telis  A  154 
concutit  ungula  terram^439  tem- 

pla  caeli . .  sonitu  concutit  Sc  380 

flamma . .  concussa  est  turbine  J^  566 
genus  pennis  condecoratum  AIO 
condiciones  Sc  344 
condo  condebat  membra  sepulcro 

A  139  condita  Roma  est  A  502 
castris  ..  castra  ..  conferre  Sc  159* 

conferunt  concordiam  Sc  343  con- 

tulit  sese  in  pedes  Sc  183 
conferta  rate  A  385 
cava  caeli ..  conficis  bigis  Sc  113 

multa    dies  . .  conficit  unus  A  287 

bello  confecit  J.395  longinqua  dies 

confecerit  aetas  J.  413   senio  con- 

fectus  A^lb 
confidentia  Sc  25 
configuntparmam  J.402  configunt 

litus  A  499 
in  me  conglomeras  mala  Sc  353 
coniecturam  postulat  Sc  40  con- 

iectura  auguro  Sc  290 
coniicit  in  silvam  sese  A  72 
conm.  vide  comm. 
coyior  quo . .  Regredere  conare  5tel4 

gemitum  conatur  trahens  Sc  104  iti- 

ner  . .  conatum  Sc  336 
consaepta  (consipta.^)  Sc  297 
cor  consentit  cum  oculorum  aspec- 

tu  Sc  34 
consequitur  A2n 
ex  iure  manum  consertum  A212 
propter  Hannibalis  copias  consi- 

derat  F 13 
consilesco  consiluere  A  293 
consilium/Sc  177  certos  compotes- 

que  consili  Sc  143  consilium  expe- 

tunt  Sc  141  dant  consilium  vanum 

Sc378  lassus  . .  Consilio  J.238  deum 


mDEX  SERMONIS 


265 


. .  de  consilio  Sc  336  qualis  consiliis 
A  222  consiliis  obvarant  Sc  i* 

consiptum  I  33 

sanguis  . .  potis  est . .  profluens  con- 
sistere^c  163  constitit..  Scaman- 
der  Sc  1S5  constitit ..  propter  sos  J.22 
mundus  caeli . .  constitit  silentio  F9 
constitere  amnes  V 12  cf.  A  67 

conspectum  .A  48 

conspicit  A  70  95 

abies  consternitur  A  188 

mensas  constituit  A  120 

consul  .4  84  295  F5 

contagio  mea  Sc  350 

contemno  contempsit  J.  379 

contemplor  Sa  3  corpus  contem- 
platur  Sc  114  contempla  Sc  288 

pontem  contendit  J.  378  conten- 
dunt  A 356 

suo  contentus  A  245 

tuo  (cum)  lumine  mare  terram  cae- 
lum  contines  Sc2S6 

contingo  mihi ..  contigerit  malum 
Sc  360 

contorsit  equos  A  486 

contraJ30  contra  carinantes  J.563 
spiritus  austri . .  aquiloque  suo  cum 
flamine  contra  |  . .  fluctus  extollere 
certant  A  444  quis  . .  volet  vos  con- 
tra  tueri  A  463  audibo  atque  auris 
tibi  contra  utendas  dabo  Sc  315 

contremuit  templum..  Iovis4541 

mefortuna  ..  Contudit  J.395  vires- 
que  valentes  Contudit . .  biemps  A 
449 

convellit  sese  A  462 

quemque  quisque  conveniat  Sc 
422  conveniunt . .  tela  tribuno  J^  401 

convestire  corpora  Sc  131  herbis 
prata  convestirier  Sc  155 

convivat  Sa  1 

respirandi  fit  copia  A  407  Hanni- 
balis  copias  F  13 

curam  . .  Quae  nunc  te  coquitJ.336 

credidit . .  meum  cor  J.  382  ferro  cor 
. .  pectusque  revinctum  A  562  cor 
consentit  cum  oculorum  aspectu  Sc 
34  corde  capessere  A  43  corde  cu- 
pitus  A  48  aegro  cum  corde  meo 
Abl  cum  corde  suo  . .  Effatur  A 175 
aegro  corde  A  349  corde  A  470  tris- 
ti  cum  corde  A  482  corde  suo  tre- 
pidat  .A  548  corde  relinquite  som- 
num  A  532  lapideo  sunt  corde  multi 
Sc  139  cupido  corde  Sc  279  suc- 
cincti  corda  machaeris  A  400  cor- 
dibus  vivis  A  367 


Corcyrae  F  43 

egregie  cordatus  homo  A  331 

Cor;inthum  <Sc  259 

Cornelius..  Cethegus  Marcus  A 
303 

viere  Yeneriam  corollamF25 

habet  coronam  Sc  52  cum  corona 
et  taeniis  Sc  bl 

corporaret  vulnere  Sc  114 

corpulentis  I  34 

terra  corpus  est  F  51  corpus  re- 
quiescat  malis  6*^365  erilis  . .  custos 
corporis  Sc  255  portum  corpOris  Sc 
364  terraque  corpus  Quae  dedit  AlS 
vires  vitaque  corpus  meum . .  deserit 
J.  38  Tarquinii  corpus  {al.  Tarqui- 
nium) . .  femina  lavit  Albb  corpus 
discerpere  ferro  A  404  totum  sudor 
habet  corpus  A  406  corpus  con- 
templatur  Sc  114  cava  corpore  cae- 
ruleo  cortina  A  9  animam  de  cor- 
pore  mitto  A  210  amaro  corpore 
buxum  A263  manat  ex  omni  cor- 
pore  sudor  A  418  corpore  tartarino 
prognata  Ab21  cum  tuo  lacerato 
corpore  Sc  13  tanta  vis  sceleris 
in  corpore  haeret  Sc  351  corpora 
sancta  Avium  A  93  neque  corpora 
iirma  Longiscunt  A  450  (fossari) 
corpora  telis  A  bll  corpora  nuda 
relinquunt  J.  619  nudare  ..  corpora 
Sc  395  nitidant  corpora  Sc  130  con- 
vestire  corpora  Sc  131  salvete,  op- 
tima  corpora  Sc  282 

cava  corpore  caeruleo  cortinaJ.9* 

de  cotibus  celsis  .A421* 

data..Cottae  ^329 

cracentes  A 505 

crassa  pulvis  Sc  382 

die  crastini  Sa  29 

crateras  aenos  4  511  crateris  ex 
auratis  A  624* 

Satumo  sancte  create  A  627 

crebrisuro  I  35 

credo  Sc  185  336  credidit  A  382 
isti  crede  te  Sc  304* 

potuere..nec  cum  combusta  crema- 
ri  4  359 

pueros  cremitari  iube  Sc  291* 

avenam  lolium  crescere  inter  tri- 
ticum  F  31 

Creta  cf.  F  91  136  138 

Cretenses  4  604  cf  F  89 

falso  criminat  Apud  te  Sa  8 

crinibus  Sc  208 

crinitus  Apollo  Sc  31  | 

abiete  crispa  Sc  91 


266 


INDEX  SERMONIS 


cruciatum  Se  24  cruciatu  Sc  212* 

crudelis  hiemps  JL  449  crudeli.. 
sepulcro  A1S9 

cntento  cruentant  ^165 

cruentus  cruenta  ..  corpora  Sc  1^1 

crus  moUia  crura  reponunt  A  556 

crux  malo  cruce  A  360 

cubitis  pinsibant  humum  Sc  411 

cuiatis  siet  A  281 

cum  dis  . .  aevum  Degit  J.  115  quod 
. .  in  bello  gessit  cum  rege  J.  327  me- 
cum  decemere  J.  133  rem  cum  Achi- 
vis  gesserunt  Scll  secum  abstulit 
^416  cum  concordibus  aequiperare 

•  A 132  cum  legionibus . .  proficiscitur 
A  565  (cum)  gladiis  A  437  circum- 
stant  cum  . .  taedis  Sc  30  cor  con- 
sentit  cum  oculorum  aspectu  Sc  34 
volans  . .  cum  corona  Sc  51  cum  tre- 
mulis  . .  artubus  A  35  aegro  cum 
corde  meo  A  51  tuo  cum  flumine 
A  54  magna  cum  cura  All  cum 
corde  suo  ..  EiFatur  A  175  volenti- 
bus  cum  magnis  dis  A  201  caelum 
cum  ingentibus  signis  A211  magna 
cum  re  A  338  audaci  cum  pectore 
^381  suo  cum  flamine  A  444  tristi 
cum  corde  A  482  cum  saevo  obsi- 
dio  A  28  cum  sonitu  magno  A  485 
cum  magno  strepitu  J^  487  efEudit 
voces  proprio  cum  pectore  A  540 
cum  pulchxis  animis  A  550  cum  tuo 
lacerato  corpore  Sc  73  validis  (cum) 
viribus  A300  tuo  (cum)  lumine  Sc  285 
quantis  cum  aerumnis  ^'clO^  tecum 
. .  orat  A  20  secum  cogitat  Sc  340 
eam  secum  advocant  Sc  130  quo- 
cum  A  234  242 

c  u  m  ^  215  /Sc  330  Ciim  illiid  A  535  {?) 
cum  mittere . .  Volt  A  84  cum . .  aspi- 
ciunt  A  387  cum . .  certant  A  443  484 
cum ..  exsiccat  J.469  cum  legionibus 
quom  proficiscituru4565  cum  pecto- 
re  latrat  J.584  cum  potes  Sc  6  cum 
est  negotium  Sc  235  cum  opulenti 
loquuntur  Sc  200  cum  capra  . .  ex- 
oritur  Sc  243  cum  . .  orat  Sc  375 
cum  advenis  Sa  14  cum . .  occubuit 
An  potuere  . .  Nec  cum  capta  capi 
nec  cum  combusta  cremari  A  359 
cumque  (al.  atque) . .  contorsit  J.486 
cum  illuc  ventum  est  Sc  240  cum 
genui  tum  . .  scivi  Sc  312  cum  misi 
. .  scibam  ScSlS  cum . .  facient  J.452 
ille  dies  cum  . .  ostendat  J.  391  cum 
vitae  parcam,  letum  . .  deprecer  Sc 
134  cum  . .  abligurias  Sa  17  cum  . . 


teneret  J.  102  cum  ..  iuberet  J^  170 
cum  . .  caderet  A  519  ipsi  lucet  cum 
illi  accenderit  Sc  400  cum  saxum 
sciciderit  Sc293  cum . .  detraxeritis, 
quam  inscriptionem  dabitis?  Sc310 
cum  . .  coepisset  A  229  cum  . .  fuis- 
set  A  236 

aput  Cumas  V  39 

cunctent  Sc  179  cunctato!  Sc  368 
cunctando  restituit  rem  A  370 

cunctus  cuncta  A  240  (?) 

cupide  J.428 

cupido  cepit . .  me  proloqui  Sc  257 

cupidus  cupido  corde  Sc279  cupida 
(mente)  Sc  298 

cupienter  Sc  298 

cuplt  A  252  cupiunt  I  8  cupiant 
Sc  119  cupere  Sc  393  cupientes 
Regni  All  corde  cupitus  A  48  cu- 
pida  (mente)  cupiens  cupienter  cupit 
Sc  298 

longique  cupressi  Stant  rectis  fo- 
liis  A  262  rectos  . .  cupressos  A  490 

cupuncula^.  190* 

cur?  F18 

cura  J.83  132  curam..levasso  J.335 
curantes  magna  cum  cura  J.77  sine 
cura  Sa  14:  curis  sumptus  suspiran- 
tibus  Sc  38 

Curetes  cf.  F137 

M'  Curius  cf.  J  373 

curo  urbemque  forumque  Excubiis 
curant  J^185  lares  tectum..qui 
fanditus  curant  A  620  |quos  pepe- 
risti  Ne  cures  A  57  eos  non  curare 
opinor  quid  agat  humanum  genus : 
Nam  si  curent,  bene  bonis  sit  Sc 
311  sq.  curantes  magna  cum  cura 
A  11  vino  curatos  A  368 

curro  raucum  sonus  aere  cucurrit 
.4  520 

curru  quadriiugo  Sc  101  emittat.. 
currus  A  86  currus  . .  permittere  A 
485 

Hyperionis  cursum  J.  557  ingenti 
vadit  cursu  A  479  cursus  quingen- 
tos  saepe  veruti  A  353 

patriae  custodem  J.112  fidacustos 
corporis!  Sc  255 

Cyclopis  venter  A321 

Cyprio  bovi  merendam  F  26] 

Cyprus  cf  F  143 


daedala  Minerva  /46 

Dardaniis  campis  J.  358 

me  d  e  caelo  visas  A  53  cedunt  de 


INDEX  SERMONIS 


267 


caelo  A  93  de  caelo  . .  dedit . .  sig- 
num  A  146  mittunt  de  turribus  A 
172  animam  de  corpore  mitto  A210 
de  mui'is  rem  gerit  A  296  spexit 
de  cotibus  Ai^l  volans  de  caelo 
Sc  bl  de  . .  muro  iactari  Sc  S2  de 
his  divitiis  sibi  deducant  drachu- 
mam  Sc  323  quibus  de  rebus  lapsa 
fortuna  accidat  Sc  356  lumen  de 
suo  lumine  accendat  Sc  399  de 
Ijraesepibus  fartus  A  514  de  sole 
sumptus  F52  de  summis  rebus  re- 
gundis  ^237  cernebant  magnis  de 
rebus  agentes  A  555  fortuna  ferro 
cernunt  de  victoria  Se  180  deum  . . 
de  consilio  Sc  336 

di  deaeque  Sc  SS3  pulchra  dearum 
(al.  pulcherrima  dium*)  A18  dia 
deai-um  A22*  sancta  dearum  A  64 
magna  dearum  ^491  deas  Sc  70 

debet  I  21  debent  A  470 

debil  homo  ^324* 

decem  ^561  Sa  67 

decernere  ferro  A  133  decretum 
est  A  571 

decet  ^98  446  564 

me  lacrimis  decoret  V  17 

deducunt ..  gladios  A  253  sibi  de- 
ducant  drachumam  Sc  323 

defende  hostes,  cum  potes  defen- 
dere  Sc  6  ut  nos  nostri  liberi  De- 
fendant  Sc  136  defendere  possent 
A  525  ob  defendendam  Graeciam 
Sc  313 

defero  delata  A  365 

defessi  sunt  stare  A  153 

malos  defindunt  (defigunt?)  J.397 

mihi  fortuna  . .  defit  /Sc  354 

fana  flamma  deflagrata  Sc  90 

parietes  Deformati  Sc  91 

aevum  Degit  A  116 

degrumare  forum  A  453 

degustandum  ex  philosophia  Sc 
377  (?) 

de  me  hortatur  (horitatur?)  ^381 

deinde  A  461 

animum  delectat  5^c237  me  Apollo 
. .  delectat  ductat  Sc  361 

delecti  viri  Sc  250  duxit  delectos 
^333 

flos  delibatus  populi  ^308 

delinquis  Sc  225* 

ApoUo  ..  Delphicus  Sc  361 

dementem  Sc  58  mentes  ..  demen- 
tes  sese  flexere  A  203 

denique  A2S2  344 

dens  sine  dentibus  J.  528 


densantur  . .  tela  A  285 

densis  ..  pennis  A  147 

rastros  dentefabres  (dentifabres?) 
^319 

denuo  F  48  56 

agros  ..  depopulant  Sc  369 

quibus  servitutem  mea  miseria  de- 
precor  Sc  138  letum  inimico  de- 
precer  Sc  134 

vi  depugnare  J.  105 

derepente  Sc  54  183  310 

vires  vitaque  corpus  meum  . .  d  e  s  e  - 
rit  J.  38  devehi  quam  deseri  Malui 
Sc  390 

pectora  .  .  tenet  desiderium  A 
110 

desinit  Sc  393  desine  V  Q 

in  altum  despexit  mare  Sc  310 

desubito  Sc  375 

desunt  A 69 

detondit  agros  ^495* 

spolia  ..  detraxeritis  Sc  370 

deus  di  J.  112  Sc  342  di  deaeque  Sc 
333  deum  sublimas  subiices  Sc  10 
deum  genus  ..  caelitum  ScSlQ  de- 
um  . .  de  consilio  Sc  336  deum  . . 
pietas  Sc  328  dis  sacrificare  puel- 
los  A221*  deos  aevi  integros  Scili 
dis  oriundum  J^  113  cum  dis  geni- 
talibus  .4115  volentibus  cum  mag- 
nis  dis  A  201 

devehi  quam  deseri  Malui  Sc  390 

devitari  Sc  164 

auspicio  se  devovet  A  79 

dextra  latus  pertudit  hasta  4  414 

Diana  4  62  Sc  33 

dicare  I  39 

dico  Sfe  290  F  57  I  39  dico  vicisse 
Orestem  Sc  149  lupiter  quem  dico 
V  54  nec  dico  nec  facio  (mu)  /  9 
frustra  eum  dicit  frustra  esse  Sa  60 
quid  potius  dicam?  Sc  408  quem- 
nam  te  esse  dicam?  Sc  348  sce- 
lestum  . .  quod  dicam  fore  Sc  308 
tuba . .  taratantara  dixitJ.  140  deum 
genus  esse  semper  dixi  et  dicam 
caelitum  Sc  31Q  perverse  dices  Sc 
199  dictust  A  306  bona  dictu  4240 
dicere  Sc  111*  Sa  70  dicti  studio- 
sus  4  216  hoc  . .  accipe  dictum  4 
198  dictum  factumque  facit  frux 
4  314  eadem  dicta  eademque  ora- 
tio  aequa  non  aeque  valet  Sc  201 
dicta  facessunt  4  59  dicta  loquive 
tacereve  4  250  memorare  . .  cata 
dicta  4  529  bona  dicta  teneat  Sc 
413  ferro  se  caedei  quam  dictis  his 


268 


INDEX  SERMONIS 


J.  134  dictis  . .  sententia  flexa  est 
A  259  haut  doctis  dictis  certantes 
nec  maledictis  A  270  dictis  . .  in- 
cutit  iram  A  512  ecfari  tantum 
dictis  quantum  factis  suppetit  La- 
boris  Sc  170  orationem  duriter  dic- 
tis  dedit  Sc  306 

dictator  V  i 

Didone  oriundos  J.  290 

dies  J^  141  287  391  Sa  39  diei  Par- 
tem  A  236  longinqua  dies  . .  aetas 
A  413  diem  A  106  (135)  Sc  102 
festivum  festinant  diem  Sc  426  die 
crastini  Sa  29  noctesque  diesque 
A  334  cf.  I  32 

alia  fluctus  differt  dissupat . . mem- 
bra  Sc  118 

vita  illa  dignus  locoque  A  622 

vas  vini  dimidiatum  A  536 

dimitto  Sc  144 

bellum  ..  nox  ..  diremit  A  167 

corpus  discerpere  ferro  AiOi 

disco  discere  A  219 

Discordia  taetra  A  266 

arae  . .  fractae  et  disiectae  Sc9t^ 

Dis  paterc/".F78 

neque  dispendi  facit  hilum  J.  14 

alia fluctus  differt  dissupat.. mem- 
bra  Sc  118 

venter..  Camibus  humanis  disten- 
tus  J.322 

iam  diu  Sc  21 

dius  dia  dearum  .A  22*  Romule  die 
A  111  dianepos!  A  55  pulcherrima 
dium  {dl.  pulchra  dearum)  J.  18* 

dividit  unda  J.  302 

divinitus  A  11 

divinum  pectus  -4  19  voce  divina 
Sc  43 

divitias  pollicentur  /Sc  322  divitiis 
Sc  323 

divm  divum  pater^l75  divumque 
hominumque  A  249  580  divomque 
hominumque  A  581  maxime  divum 
A  456  divum  domus  A  blb  divum 
fidem  Sa  18  divi  ..  audite  A  208* 

endo  suam  d  o  ^  576 

do  ^  201  Sc  424*  das  {al.  dabis) .. 
poenas  A  100  dat  cibaria  V  49  dant 
operam  . .  auspicio  A  78  praepeti- 
bus  sese  pulchrisque  locis  dant  J.94 
dant  consilium  iSc  378  malo  cruce 
. .  uti  des  A  360  des  Sa  2  terra(que) 
corpus  Quae  dedit  ipsa  capit  A  14 
sese  dedit  in  conspectum  A  48  se 
dedit . .  foras  A  90  dedit . .  signum 
A  146   dedit  imperium  AlbO  ora- 


tionem  . .  dedit  ScZO^  pausam  dedit 
F 10  sonitum  . .  arma  dederunt  A 
415  quid  dedere  Sc  150  dederit  Sc 
121  pretium  dederitis  A  194  dede- 
rat  in  luminis  oras  ^131  pemi- 
ciem  dabo  Sc  271  auris  tibi . .  uten- 
das  dabo  Sc  315  ita  dat  se  res  ut 
operam  dabit  Sc  269  quam  inscrip- 
tionem  dabitis  Sc  371  occasus  da- 
tus  est  A  129  fortibus  est  fortuna  . . 
data  A  257  sorti  data  A  329  leto 
dati  Sunt  Sc  334  victoria  sit  data 
A  88  data  sit  frux  A  431  accipe  da- 
que  fidem  A  32  date  Sc  198  dare 
Sc  179  sonitum  dare  A  459  signum 
. .  dare  A  229  pecudi  dare  . .  marito 
Sc  296  sibi  data  . .  esse  priora  A  95 

fata  docet  v.  1.  Al9  doctus  J.  244 
doctus  . .  Anchises  AlS  haut  doctis 
dictis  certantes  nec  maledictis  A 
270 

oratores  Doctiloqui  Ab83 

hoc  dolet  Sc  61 

per  dolum  Sc  252 

Minerva  domina  I  46 

dominus  domino  Sa  18*  domino- 
rum  Sc  369 

domui  vim  taurorum  Sc  275*  do- 
ma  Sc  190  hostes  vino  domiti  A  292 

divum  domus  A  575  domi  A  101 
Sc  89  239  261  domum  Sc  277  o  . . 
domus  Sc  92  longinque  ab  domo 
Sc  80  domo  efferret  pedem  Sc  253 
auferre  domos  A  255 

dono  .4  201  fari  donavit  {al.  fata 
docet), . .  habere  .419 

drachumam  Sc  322*  323 

draconis  saevi  Sc  274 

[dubitaret]  J.  344 

dubius  . .  hostis  A  274 

quo..me  ducis?  Sc  373  ducit  me 
uxorem  Sc  129  milia  militum . . 
duxit  A  333  ob  Troiam  duxit  I  5 
duc  . .  iugo  <Sc  190*  ducite  4.201  ob 
Romam  . .  legiones  ducere  coepit  4 
297  carbasus  . .  ductura  carinam  A 
573 

delectat  ductat  Sc  361 

iam  dudum  Sc  47 

duellis  4  559 

fici  dulciferae  4  264 

dulcis  dulce  s  . .  echini  V  44 

dum  censent  terrere . . hortantur  ibei 
4  256  dum  transit  4  364  dum  . . 
servat  Sa  19  dum  {al.  ut) . .  teneam 
4  483  dum  quidem  . .  superescit  4 
494  dum  quidquid  des  celere  Sa  2 


INDEX  SERMONIS 


269 


duriter  Sc  306 

duro  aut  ferrum  aut  lapis  durat 

Sc  104 
durus  duri . .  laboris  A  346 
dux  A  441 


emittat . .  e  faucibus  A  86  pellitur  e 
medio  A  268  quanto  e  loco  . .  lapsa 
fortuna  accidat  Sc  355  (e)  summo 
regno  A  313  ex  se  . .  generat  A  30 
liberorum  ex  te  genus  Sc  299  ex 
alto . .  volavit  A  91  rapit  ex  alto 
naves  Scl^  ex  alto  in  altum  de- 
spexit  mare  iSc  310  ex  fluvio  for- 
tuna  resistet  A  46  ex  ore  orationem 
. .  dedit  Sc  306  ausus  es  hoc  ex  ore 
tuo  A  578  ex  nare  . .  Sensit  A  341 
ex  oraclo  . .  edidit  Sc  43  crateris  ex 
auratis  hauserunt  A  624  degustan- 
dum  ex  philosophia  Sc  377  {?)  ma- 
nat  ex  . .  corpore  sudor  A  418  spiri- 
tus  ex  anima  . .  spumas  agit  J.  518 
ex  imbre  frigus  F  56  ex  Incertis 
certos  . .  Dimitto  Sc  142  ex  opibus 
summis  opis  egens  Sc  85  ex  iure 
^272 

auro  ebore  instructam  (Sc  96 

ecce  Sc  182 

ecf. ..  vide  eff... 

dulces  ..  echini  F44 

ecquid  ..  praemi  A  337 

ex  oraclo  . .  edidit . .  temperaret  Sc 
43  carinantibus  edere  chartis  A  564 

edoceret  Sc  41 

edolare  J  44  cf.  ad  Iphig.  viii 

armatos  educit  [in]  foras  Sc  158 

domo  efferret  pedem  Sc  253  Col- 
chis  . .  pedem  extulisses  Sc  279 

misso sanguine . . tullii  efflantes  vo- 
lant  Sc  20 

effor  effatur  A  176  haec  effatus  .. 
recessit^47  haec  ecfatus  J.59*  non 
potest  ecfari  (pass.) . .  dictis  Sc  170 

effugit  J.128 

effundo  lituus  sonitus  e f  f u  d  i  t  J.  530 
effudit  voces  A  540  irarum  effonde 
quadrigas  J.  613 

opis  egens  Sc  85  virtutis  egentem 
^599 

Egeriai  A119* 

egestas  Sc  320 

ego  A  193  204  314  335  Sc  10  12  94 
134  142  148  177  267  271  290  312 
316  F  45  ego  proiector  quod  tu 
peccas,  tu  delinquis,  ego  arguor? 
Sc  225  mei  Sc  60  mis  J.  132  mihi 


A  7  107  {?)  Sc  34  132  *  272  338  (?) 
354  376  mihl  Sc  325  360  mihi  {in 
exitu  versus)  Sc  272  326  mihi  erit 
A  280  nam  mi  calido  A  100  mi  soli 
F  24  nec  mi  aurum  posco  nec  mi 
pretium  ^  194  mi  exanimato  Sc  23* 
mi  auxilium  Sc  29  mi  hodie  Sc  270 
mi  ausculta  Sc  291*  mi  ut  Sc  355* 
me  (acc.)  A  15  39  44  51  53  197  200 
381  394  503  551  564  Sc  28  29  68 
60  61  62  100  129  198  202  224  267 
276  278  314  327  328  349  353  361 
373  375  420  Sa  63  F17  men  Sc  62 
videbar  somniare  med  ego  esse 
mortuum  F  45*  me  (abl.)  A  125  Sc 
29  401  407  mecum  A  133 

egregie  cordatus  A  331 

eheu  /Sc  353*  eheu  videte  Sc  69 

eho  tu  Sc  342 

e  i  mihi  A  7 

eia  vide  heia 

fluctus  eiciebantur  Sc  15 

elatis  naribus  A  600 

elephanti -4  232  tetros  elephantos 
^607 

te  extra  aedis  ..  eliminas  Sc2b6* 

elopem  F39* 

eloquere  eloquere  (5^169  expedibo 
atque  eloquar  Sc  148  eloqueretur 
^240 

em  Sc  239 

emittat . .  e  faucibus  currus  A  86 

emo  emas  F  39 

[apud  emporium  A  628] 

endo  suam  do  ^676  endo  plagas 
caelestum  ascendere  F  23  cf.  indu 

Non  enim  riimores  ^371 

Q.  EnniusJ53  senis  Enni  imaginis 
formam  F  15  Enni  poeta  Sa  6 

haec  enodari  audiunt  Sc  335 

eo  It  eques  A  439  It . .  agmen  A  474 
hiemps  it  A  424  imus  Sc  240  itia 
A  554  eunt  Sc  130  it*  dies,  et  ami- 
ci  nulli  eunt  Sa  39  sq.  ibant . .  viere 
F  25  equitatus  iit  A  592  (*)  nequa- 
quam  istuc  istac  ibit  Sc  266  ire 
Sc  240 

epulas  Sc  314 

epulo  ^421(?) 

it  eques  ^  439  quadrupes  eques  {al. 
equus)  ^232  equorum  equitumque 
magister  F  4 

equitatus  A  691 

equus  jS^c  76  A  374  514  equorum 
equitumque  magister  F  4  equis  F 
11  equos  A  486  ) 

era  J.  197  Sc  253  Minerva  era  /  46 


270 


INDEX  SERMONIS 


ergoJ.372 

erilis  ..  corporis  Sc  255 

eripuere  ..  offam  J.  526* 

incerte  errat  animus/Sc241  animus 
aeger  . .  errat  Sc  392  era  errans  Sc 
253  erranti . .  monstrat  viam  Sc  398 
errare  videbar  A  41 

erubuit  J.352* 

erumna  /49  cf.  aerumna 

e  t  ^  35  40  42  50  52  91  [92]  104  121 123 
128  142  147  150  153  155  157  163 
198  226  240  248  263  288  336  352 
(bis)  363  383  415  439  492  495  514 
515  520  522  (bis)  532  (533)  556  (571 
572)  619  626  Sc  8  11  18  24  25  51 
64  88  89  141  145  161  186  (bis)  190* 
191  207  208  233  260  275  288  290 
292  302  311  312  316  330  332  337 
344  363  367  386  403  406  420  Sa  39 
V  10  14  [47]  48  55  atque  Aeaci  et 
proavi  Sc  325  malaque  et  bona  A 
240  sileteque  et  tacete  Sc  2  et  post- 
inde  J.  11 

etiam  atque  Etiam  Sc  217  sg. 

Etruria  J.  152 

tamen  etsi  A  547  etsi  Sc  199 

euax  A  168 

euhan  (euhoe  euhoe)  euhium  Sc 
125 

Europam  J.  302 

Eurydica  J.  37 

Eurypylus  Sc  166 

evenat  Sc  203 

vestra  evertit  (evertet?)  J.  258 

evisceratus  Sc  362 

Priamo  vivitam  evitari  (evitarei?) 
Sc  98 

oras  evolvere  belli  A  174 

evomeret  A  241 

ex  vide  e 

exalbescat  metu  Sc  26 

exitium  examen  Sc  66 

sanguine  exanclando  Sc  147  ex- 
anclavi  diem  Sc  102 

exanimata  Sc  256*  mi  exanimato 
Sc  23 

amplius  exaugere  J.  283 

exciditur  ilex  A  188 

excruciat  Sc  29 

excubiis  curant  A  185 

execrabor  Sc  401 

quid  petam  praesidi  aut  exequar? 
Sc  86 

exerce  linguam  Sc  304 

exercitus{adi.)  hominem  exercitum 
Sc  166 

exercitus  (subst.)  J.  316  393 


exin  ^90  155  460 

exitium    Sc  46   167   272    exitium 

examen  <Sc  66 
quibus  exerugit  aquae  vis  J.  379 
exili  Sc  81  exilium  «Sc  272  exilio 

Sc  22 
exim  AU  231 
navis  inchoandi  exordium  Coepis- 

set  (al.  Cepisset)  Sc  248 
exoritur  sol  A  92  capra  aut  nepa 

aut  exoritur  nomen  aliquod  belu- 

arum  Sc  243  a  sole  exoriente  V  21 

clamor  exortus  A  442 
expectantJ.84  ne  quid  exspectes 

amicos  quod  tute  agere  possies  Sa 

58  expectabat  J.  87  expectans  J.344 

Sa  1&  exspectantes  nuntium  Sc  48 
sapientiam..  mi..  expectorat  Sc2S 
expedibo  atque  eloquar  Sc  148  ex- 

pedito  bracchio  Sa  15 
virtute  experiamur  A  198 
me  expetuntiSc^^unde  sibi ..  con- 

silium  expetunt  Sc  141  periisse  ex- 

petit  Sc  402 
navibus  explebant  sese  ^309 
explorant  A 224 
te  exposco  ut  Sc  177 
exs.  cf.  ex. 

exsacrificabat  Sc  39 
sese  exsiccat  somno  J.  469 
exsuperavit  Sc  222 
exsurge  Sc  1 

extemplo  J.  384  Sc  231  420 
exterrita  somno  J.  36 
iiuctus  extollere  J.445  famam  ex- 

tolles  Sc  8   (meum) . .  in  gremium 

extoUas  liberorum  ex  te  genus  Sc 

299 
intra  muros  aut  extra  A  399  extra 

me  Sc  61  te  extra  aedis  . .  eliminas 

Se  256 
Medea  exul  p.  162 


perque  fabam  repunt  A  556 
sapere  atque  fabulari  Sc  146 
dicta    facessunt    J.59    facessite 

Sc  149* 
facile  (adv.)  Sc  199  347  facilius  Sc 

412 
faceret  facinus  A24:4:  inspice  hoc 

facinus  Sc  286 
nec  dico  nec  facio  (mu)  J9  facit 
A  145  248  314  neque  dispendi  facit 
hilum  A 14  quasi . .  accendat . .  facit 
Sc  399  facimus  musset  Sc  421  *  bel- 
lum  faciam  A  382  faceret  facinus 


INDEX  SERMONIS 


271 


A  244  fecit  A 123  J53  faxim  Sc  308 
fanera  fletu  Faxit  F  18  faciet  A  99 
cf.  V 1  facient  longiscere  A  452  fac 
populo  audientiam  Sc  1  fac  emas 

V  39  tum  face  J.  20*  facere  Sc  328 
pausam  facere  . .  fremendi  A  586  ^v 
facere  1 10  ius  atque  aecum  fecisse 
Sc  148  factum  est  Sc  21  309  facti 
sunt  A  169  dictum  factumque  facit 
frux  A  314  quo  facto  Sc  36  meum 
factvim  pudet  Sc  59  qui  facta  . .  pe- 
perere  A  446  *  maxima  facta  patrum 

V  16  pro  factis  reddere  opis  pre- 
tium  V  20  factis  aequiperare  V  22 
ecfari  tantum  dictis  quantum  fac- 
tis  suppetit  Laboris  Sc  170  cf.  bene- 
facta,  malefacta 

facundus  J.  245 

fala  tabulata  falaeque  A  397 

Falacrem  J.  123 

falarica  missa  A  544 

falso  criminat  Sa  8 

falsus  suspicionem..falsam  Sc  307 

pro  mala  Vita  famam  extolles  et 

pro  bona  paratam  gloriam.  Male  vo- 

lentes  famam  toUunt,  bene  volentes 

gloriam  Sc  Ssq. 
familiae  matrem  Sc  120 
famul  infimus  A  313 
famuli  J.156 
fanum  /Sc  388  fana  Sc  90 
de  praesepibus  fartus  A  514 
fas  F23 
fatetur  J.  493 

fatis  fandis/Se58  fata  docetv.l.A19 
Faunei  J.  214* 
faux  faucibus  russis  Sc  219  pictis 

e  faucibus  A  86 
favent  faucibus  Sc219  favere  A291 

spectare  faventes  J.  419  ore  faven- 

tes  A  437 
f  ax  Sc  63  fax  Occidit  A  434  facem 

iacit  Sc  33  ardentem  facem  Sc  35 

candentem  in  caelo  sublimat  facem 

Sc  280 
feliciter  ^108 
bona  femina  A  155  lupus  femina 

^68  70 
f  ere  J.  332  iamque  fere  A  282  593 

iam  . .  fere  A  459  * 
hostem  . .  feriet  J.  280  foedus  . .  feri 

J.32 
fero  f  e  r  t  sese  J.  516  quid . .  ferat  Fors 

A 197  ferat  A  536  feratis  fortiter  Sc 

309*  fer  mi  auxilium  Sc  29   ferte 

opem  Sc  64  surum . .  ferre  A  525  sae- 

viter  suspicionem  ferre  falsam  Sc 


307  quas  aerumnas  tetulisti  A  55 
tibi  tanta  . .  tulisti  A  109 

quae  ..  fortuna  ferocis  (ferox  sic?) 
Contudit  A  394* 

ferratos  postes  portasque  A  267 

fit  ferreus  imber  A  284 

f  errum  Sc  104  ferri . .  acumen  J.363 
date  ferrum  Sc  198  caedimus  ferro 
A  127  ferro  minitere  A  130  decer- 
nere  ferro  A  133  ferro  se  caedei  A 
134  feroque  Ornatur  ferro  A  184 
ferro  non  auro  vitam  cernamus  A 
196  ferro  . .  superare  nec  auro  J.373 
ferro  Rem  repetunt  A  272  occum- 
bunt . .  letum  ferroque  lapique  J.  398 
corpus  discerpere  ferro  A  404  prae- 
pete  ferro  J.  407  ferro  . .  revinctum 
A  562  vulneratus  ferro  Brugio  Sc 
173  ferro  foedati  Sc  174  fortuna 
ferro  cemunt  de  victoria  Sc  180 

ferus  fera..manus  Sc  61  feroque 
Ornatur  ferro  A  183  fera  . .  voce  A 
459  (*)  feram  Sc  116  (feras) . .  Sensit 
AMl 

festivum  festinant  diem  Se  4:26 

festivum  ..  diem  Sc  426* 

festra  /29 

lupus  femina  f  eta  .4  68  feta  canes 
J.528  » 

fictores  A 121 

ficus  fici  dulciferae  A  264 

fidelis  A2U 

regni . .  f  i  d  e  s  Sc  405  plenus  fidei 
A  338  fidei  A  107  {?)  accipe  daque 
fidem-4.32  per..fidem /50  186  pro  di- 
vum  fidem  Sa  IS  o  Fides  alma  Sc  403 

fidus  0  fide  (senex*)  Sc 214:  fida  cu- 
stos  Sc  255 

fidus  i.  e.  foedus  /48 

figo  saxis  fixus  Sc  362  in  pectore 
fixa  A  336 

filia  /Sc  227  filiis  Sc  122  filias  Sc  277 

Marci  filius  J.  305  filium  Se  420 

filo  pendebit  Etruria  J.  152  habiles 
gladios  filo  gracilento  A  253 

fingo  fictas  . .  sententias  Sc  394 

duri  (finis)  laboris  A  345  apud  Am- 
braciae  finis  V  36  (?)  finibus  A  480 

fio  fit  J.  295  424  (*)  Sc  lOS  F  56 
respirandi  fit  copia  ^407  astrolo- 
gorum  . .  quid  fit  observationis  Sc 
242  *  fit  ferreus  imber  A  284  fiunt 
A  397  fiat  Sc  286  *  causa  . .  fieret 
A  345  fieri  A  617  flere  A  15*  354 

foedus  . .  bene  firmum  A  32  pectus 
purum  et  firmum  Sc  302  firmo  in- 
genio  Sc  25  corpora  firma  A  450 


272 


DSrDEX  SERMONIS 


flaccebunt  condiciones  Sc  344 

flagiti  Sc  395 

suo  cum  flamine  Aiii 

flamma  Sc  27   flamma  loci  A  566 

flammam  halitantes  Sc  184  flam- 

mam  ..  opprimi  <Sc  412  fana  flam- 

ma  deflagrata  Sc  90  (florebant  flam- 

mis) . .  lumina  A  323 
versus  propinas  flammeos  Sa  1 
flammiferam  ..  vim  Sc  29 
marmore  flavo  A  384 
flecto  Achivos  flexeris  Sc  199  quo 

. .  sese  flexere  viai  A  203  sententia 

flexa  est  A  259 
flentes  ^103 
funera  fletu  Faxit  V  17 
Floralem  J.  123 
(f  1 0  r  e  b  a  n  t  flammis) . .  lumina  J.  323 

florere  Sc  154 
floros  J24 

flos  delibatus  populi  A  308 
fluctus  Sc  118  reciprocrat  fluctus 

{an  acc.  pl.?)  Sc  116  magni  fluctus 

eiciebantur Sclb  fluctusque  natan- 

tes  A  596  fluctus  extollere  A  445 

navem  conpulsam  fluctibus  A  225 
flumen  A  142    leni    fluit    agmine 

flumen  A  173  tuo  cum  flumine  A  54 
fluo  leiii  f lui t  agmine  flumen  J.  173 
f luvius  A  67  ex  fluvio  A  46 
fodio  fodere  5a  68* 
fodo  sicis  sybinisque  fodantes  A 

504* 
ferro  foedati  Sc  174 
foedusque  feri  J.  32  cf.  fidus 
cupressi  Stant  rectis  foliis  A  263 
fontem  Sc  130  fontes  Sc  155  A  379 
for  fatur  A  360  fatis  fandis  Sc  58 

fari  donavit  («7.  fata  docet)  ^19 

adgretus  fari  A  588 
foras  J.  90  educit  [in]  foras  Sc  158 
foribus  Sc  374 
Enni  imaginis  formam  V  15  stata 

forma  Sc  294 
caeli ..  fornices  Sc  381 
era  quid  . .  ferat  Fors  J.  197  si  forte 

^341  multae  fortunae  forte  recum- 

bunt  A 288 
fortis  equus  A  374  fortem  virum 

Sc  368  ingenio  forti  A  414  fortis 

Romani  A  546  fortibus  est  fortuna 

viris  data  A2bl 
fortiter  Sc  301  309 
FortunaJ.312  fortuna  resistet  J.46 

belli  fortuna  J.  199  fortibus  est  for- 

tuna. .  data  J.257  fortuna  secuta  est 

A2S9  quae  . .  fortuna  ferocis  Contu- 


dit  A  394  fortuna  Hectoris  Se  172 

fortuna  . .  defit  Sc  354  lapsa  fortuna 

Sc  356  eheu,  mea  fortuna!  Sc  353 

(fortuna)  varia  . .  luctant  A  300  for- 

tuna  ferro  cemunt  de  victoria  Sc 

180  multae  fortunae  forte  recum- 

bunt  A  288  fortunas . .  suas . .  memo- 

rare  A  538 
fortunatim  A  108 
urbemque  forumque^l84  degru- 

mare  forum  A  453*  indu  foro  lato 

^238 
fortis  multa  f  or  o  ponit  et  agea  longa 

repletur  A  492 
ultra  fossam  A  618 
(fossari)  corpora  telis  Abll 
hastas  frangitque  quatitque  J.405 

fraxinus  frangitur  A  189  frangun- 

tur  hastae  Sc  181  arae . .  fractae  Sc89 
fraxinus  frangitur  A  189 
imbrium  Fremitu  Sc  385  fremitu 

silvai  frondosai  A191 
fremo  fremebat  Imber  A  497  (ore) 

fremendi  A  586 
caeli  fretum  Sc  382 
muro  fretus  A  97  viribus  fretus  A 

533  auxilio  . .  freta  sim  Sc  87 
frigus  F56  frigori  F  46 
frondescere  Sc  151 
frondoaai  A  191 
amicitiam  atque  inimicitiam  in  f  r  o  n- 

tem  promptam  gero  Se  12 
fructus  (nom.)  ^160  ixuctus  (acc.) 

verborum  aures  aucupant  Sc  281 
terrai  frugiferai  ^489 
populea  f  r  un  8  J.577  russescuntfrun- 

des  A  261 
f rustr a  eum  dicit  frustra  esse  Sa  60 

qui  sese  frustrari  quem  frustra  sen- 

tit,  Qui  frustratur  is  frustra  est,  si 

non  ille  est  frustra  Sa  61  sq. 
frtistror  qui . .  postulat  alterum  fru- 

strari  Quem  frustratur  Sa  b9sq. 

qui    sese   frustrari   quem  . .  sentit, 

qui  frustratur  Sa  61  sq. 
dictum  factumque  facit  frux  J.314 

data  sit  frux  J.  431  fruges  Sc  154 

F50 
Metioeo  Fufetioeo  A  126 
fuga(fagae?)  Sc  Sl 
fugit  A  557 

stellis  fulgentibus  ^29  159 
fulmine  claro  J.  542 
Fulvii  cf  A  XII  fr.  iv,  xv  fr.  i,  xvii 

fr.  X 
fulvus  pulvis  fulvaJ.315  aere  folva 

^454 


INDEX  SERMONIS 


273 


ita  fund.itus^l28  funditus  curant 

^620 
fundunt . .  naribus  lucem  A  600   a 

carcere  fusi  Currus  A  484 
funera  fletu  Faxit  V  17 
furiarum  una  Sc  71 
Furinalem  A  122 
furo  furentibus  ventis  A  594 
furtim  J.164 
factum  est  futtile  /Sc  309 
futtilum  est  Sc  307 


galeae  A  403 

Gallia  ^329 

Gallus  Galli  ^164 

laetificum  gau  J.  574 

[gaudia]  J.  242 

gemitum  Sc  104 

gemo  quod  . .  g  e  m  a  m  Sc  204 

imprimit . .  genae  genam  Sc  427  ge- 
nua  comprimit  arta  gena  /14  pan- 
dite  . .  genas  J.  532 

gener  generis  Sc  370* 

ex  se  ..  generat  A  31 

genetrix!  A  52 

cum  dis  genitalibus  A  115 

0  genitor  A  113  456 

magnae  gentes  opulentae  A  151 
quis  . .  usquam  gentium?  /Sc  222  per 
gentes  Sc  366  gentis  V  48 

ad  genua  accidit  Ȥ^375  genua  com- 
primit  arta  gena  2  14  pinsunt  ter- 
ram  genibus  A  351 

genus  pennis  condecoratum  A  10 
genus  altivolantum  J.81  quemper- 
hibent  Graium  genus  aera  J.  148  ge- 
nus  Aeacidarum  J.  180  deum  genus 
ScBlQ  humanum  genus  ScSll  for- 
tuna  magis..defit  quam  genus  Sc  354 
extollas  liberorum  ex  te  genus  Sc 
299  lanigerumgenus  (a/.pecus)  Sa6Q 

germane  Hector  Sc  12  germana 
soror!  ^41  germana!  J.  47 

amicitiam  atque  inimicitiam  in  fron- 
tem  promptam  gero  Sc  12  campi 
quos  gerit  Africa  Sa  11  quod  gerit 
fruges,  Ceres  V  50  tibi . .  morem  ge- 
rit  Sc  207  rem  gerit  A  296  rem  . . 
gesserunt  Scll  rem . .  gessere  Sc 260 
bellumgerentes<Sc81  quod..inbello 
gessit  A  327  vi  geritur  res  A  268 
gerendae  Aerumnae  J.45  res . .  gesta 
est  A  547  re  gesta  Sc  209  res  . . 
gestas  V  2 

pectus  purum  et  firmum  gestitat 
Sc  302 

Ennius  ed.  Vahlen. 


gigno   genui  /Sc  312   genuit  A  27 

te  patriae  custodem  di  genuerunt 

J.112 
habiles  gladios   filo  gracilento  A 

253  succincti  gladiis  A  505  (cum) 

gladiis  A  437 
Glauca  cf.VlSsqq. 
glaucum  V  39 
gloria  claret  A  372  gloria  maxima 

J.  391  gloriam  Sc  8sq.  {bis  cf.  fama) 
gluma  F146 
o  gnata  ^45  cf.  natus 
Gnossus  cf.F  138 
filo  gracilento  J.  253 
gradum  Regredere  Sc  IS   gradum 

proferre  pedum  S^c  213 
Graecia  J.  329  Graeciam  Sc  313 
GraeciF54  Graecos,  Graios  memo- 

rare  solent  sos  A  356* 
Graio    patre   Graius  homo   A  111 

Graium  genus  J.  148  Graecos,  Gra- 

ios  memorare  solent  sos  A  356* 
mihi  Telamonis  ..  Gratia  esse   est 

Sc  326  liberorum  sibi  quaesendum 

gratia Scl2d  honoris . . gratia  Sc 278 
luppiter  tibi  ..gratulor  Sc  209 
gravidus  armatis  equus  SclQ  gra- 

vida  Sc  35 
gravis  impetus  J.  551  gravis  terra 

^522 
graviter  gemam  Sc  204 
in  gremium  extollas  Sc  299 
regredi  gressum  /52 
gubernator..contorsitequos  J,486 
guherno  gubernas  J.  482  navem.. 

gubernem  A  483 
guttatim  Sc  206 


habet  A  101  406  477  Sc  52  235  ha- 

beat  Sc  364  arcem  altam  habetis 

Sc  259  habere  A  19 
habiles  gladiosfilogracilento.A253 
vitalem  h  a  b  i  t  u  m . .  corporis  ScMl* 
luppiter  h  a  c  stat  A  258 
hacepropter  cuni  Usenero  legen- 

dum  V  51* 
haeret  Sc  351 
halitantes  Sc  184 
Hannibal  A  381  Hannibalis  F  13 
superstitiosis  hariolationibus  Sc 

57 
inpudentes  ..  harioli  Sc  319 
hasta  J.  364  416  hasta!  Sc  178  hasta 

A  414  hastae  Se  181  hastarum  cf. 

ad  I XV  hastaa  A  284   405  hastis 

^  154  506  F 14 

18 


274 


INDEX  SERMONIS 


hastati  ^284 
hastilibus  ^402 
haud  ^  244  338  482  Sc  175  376  haut 
^270  481* 

haudquaquam  A  289 

hauserunt  A  624 

hebem  A  426 

Hector  Sc  72  158  175  Hectoris  Sc 
82  172  Hectorem  Sc  101  Hector! 
Sc  85 

Hecuba  Sc  36 

hedyphagetica  ^.  218  (?) 

hehae  Sc  417 

heia  {al.  eia)  machaeras  J.  597 

Helena  Sc  226 

Hellesponto..in  alto  A  378 

herbis  Sc  155 

hercle  ^Sa  1 

Nerienem  Mavortis  etHeremJ.104* 

Hesperiam  A  23 

heu  J.  139  Sc  419  heu  me  miseram 
Sc  202 

hic  A  76*  124  Sc  4  166  F16  41  haec 
Sc  27  hoc  /Sc  61  177  239  326  401 
Sabl  151  quidhochicclamoris..est 
Sc  156  huic  A  567  hunc  A  216  251 
Sc  206*  F37  J39  hanc  A  564  Sc  29 
Sa  31  hoc  ^  100  198  208  578  Sc  286 
290  336  337  345  hoc(«67.)(Scl49  228 
hac  A  152  hic  {nom.  pl.) . .  partim 
A  436  hae  1 11  quia  mortalis  (haec) 
. .  iuvant  scribendum  V  58  his  Sc 
123*  123  hos  A  193  559  haec  A  47 
59  135  314  Sc  97  199  335  F57  {cf. 
hacepropter)  his  A  45  134  Sc  323 

hic  [adv.)  A  129  204  457  Sc  264  289 
360  F  19  quid  hoc  hic  clamoris.. 
est  Sc  156 

hice  haece  J.  234*  cf.  hacepropter 

acer  hiemps  J.  424  crudelis  hiemps 
.4  449 

neque  dispendi  facit  hilum  J^14 

hinc  All*  339  Sc  240  372 

Hippodameam  Sc  358 

Hispane  J.  503 

sacra  historia  p.  223 

Histri  J.408  cf  xv  fr.  iv 

hodie  /Sc  270  360  Sa  37 

Homerus  ..  poeta  A  6  cf  Scip.  i 

homo  /Sc  398  423  quis  homo?  Sc  222 
homo  quisquam  A  99  homo  pulcher 
A  39  navus  . .  homo  Graio  patre 
Graius  homo  Alll  suavis  homo  A 
245  unus  homo  A  370  debil  homo 
A  324  cordatus  homo  A  331  Roma- 
nus  homo  A  547  cf.  494  hominem 
jSc  50  166  homonem  (hemonem?) 


A  138  homines  A  307  hominum  A 
175  divumque  hominumque  J.  249 
580  581  quos  homines  A  34 

honeste  Sc  229 

honoris  ..  gratia  Sc  278 

Horam  ..  Quirini  A  117 

Haratius  OratiusJ^129 

horior  horitur  A  432 

horitatur  J.346* 

campus  splendetethorretFl4  hor- 
rentia  tela  A  285 

horrescit ..  exercitus  A  393  hor- 
rescunt  tela  Sc  140 

horridus  miles  A  269  Africa  . .  tre- 
mit  horrida  terra  tumultu  A  310 
nihil  horridius . .  lex . .  iuberet  -4  170 

hortatore  bono  A  480 

hortor  hortantur  A  256 

hospitem  Sc  211  hospites!  Sc  349 

hostiis  balantibus  Sc  39 

hostili  manu  Sc  162 

auditis  hostimentum  adiungito 
Sc  133 

hostio  quae  mea  . .  machaera  atque 
hasta  hostibitis  manu  Sc  118* 

dubius  ..  hostis  J.  274  nemo  civis 
neque  hostis  F  19  hostem  . .  feriet 
A  280  hostes  A  292  [hostium4628] 
defende  hostes  Sc  6  hostes  J.  171  387 
hostis  F  6 

huc  J.225  Sc  240 

si  quid  me  fuerit  humanitus^  125 

humanum  genus  Sc  317  humana 
vita  Sc  365  camibus  humanis  A  322 

humidus  umidas  Sc  11 

humori  F  46 

pinsibant  humum  Sc  411 

Hyperionis  cursum  4  557 


iacent  Sc  89  174 

facem  iacit  Sc  33  tela  manu  iacien- 
tes  A  408 

iactant  A  74  iactari  Sc  82 

iam  Sc  159  iam  diu  Sc  21  iam  du- 
dum  Sc  47  iam  semel  A  535  iam- 
que  Sc  65  iamque  fere  A  282  593 
iam . .  fere  A  459  si  mox  si  iam 
4  431 

ibi  Sc  173  haec  ecfatus,  ibique4.59 
indotuetur  ibi  lupus  A  70  ibi  capi- 
tur  A  298  ululat . .  ibi  acute  A  342 
dum  censent  ..  hortantur  ibei  4 
256*  ibl  mentem  . .  delectat  6^c237 
ibi  tum  derepente  >Sc  310  ibi  quid 
agat  secum  cogitat  Sc  340  ibi  ex 
oraclo  . .  edidit  Sc  43 


INDEX  SERMONIS 


275 


ictus  retro  reccidit  F  29  se  dedit 
icta  foras  lux  A  90 

Idem  A  120  124  144  477  hoc  idem 
est  Sc  239  eandem  Sc  327  eadem 
dicta  eademque  oratio  aequa  non 
aeque  valet  Sc  201  eorundem  {tri- 
syU.)  A  200  eosdem  A  598  eadem 
A  452  ab  isdem  A  193  [isdem  I  1] 

igitur  AbOS 

ignis  Ab22  F  51  52 

ignobiles  Sc  200 

ignotus  ..  coetus  Sc  126  (?) 

ilex  J.188 

Ilia  A65  58* 

ilico  istic  Sc  349 

ille  J338  391  Sc  270  416  Sa  12* 
19  62  V  19  29  illa  J.  559  ubi  illa  . . 
modestia?  Sc  55  illud  A  535  illi  Sc 
232  267*  271  272  {bis)  400  illum 
Sc  102  333  illam  S^c  338  illa  A  622 
illis  <Sc  124  illos  >Sc  62  (ftz*)  cf.  postilla 

illic  (est)  nugator  Sc  423*  quis  il- 
laec  est?  Sc  386 

illinc  V.  l.  Sc  240 

illuc  (Sc  240  (ter) 

Illyrii  J  504 

Enni  imaginis  formam  V  15 

imber  J  401  522  Sc  11  F  56  imber 
Neptuni  A  498  fit  ferreus  imber  A 
284  imbre  F  56  imbrium  Fremitu 
Sc  384 

spiritus  austri  Imbricitor  J.  444 

imbuta  veneno  J  535 

impello  inpulit  A  569 

imperator  Sc  3  c/".  induperator 

imperiosus  urbes  ..  inperiosas  J 
579 

imperium  J.  427  (Sc  186  imperium 
. .  et  sola  regni  J.  150  imperio  regis 
Sc  252  retrahi . .  Imperiis  A612 

impero  quibus  egestas  imperat  Sc 
320  cf.  indupero 

rerum  ..  suarum  ..  impertit  A  236 

impetrem  ..  ab  animo  Sc  346 

volat  super  impetus  undas  A  386 
impetus . .  restat  J.  481  impetus  Orci 
Percutit  J.551  draconis  . .  impetum 
Sc  274  lupino  . .  impetu  Sa  16 

imprimit . .  genae  genam  Sc  427 

sunt  improbati  Sc  261 

impudens  inpudentes  Sc  319 

impudentia  Sc  222 

impunis  inpune  animatus  A  99 

in  (c.  acc.)  A  48  65  72  89  130(.?)  131 
142  423  442  476  552  617  Sc  12  [158] 
183  206  299  310  314  {bis)  327  353 
377  {?)  Sa  57  V  29 


in  (c.  abl.)  A  80  115  130  {?)  138  182 
193  219  222  246  287  327  336  355 
369  378  380  396  428  468  472  506 
[628]  Sc  19  36  84  123  157  204  207 
210  215  228  235  238  242  246  250 
280  303  335  348  351  401  407  412 
Sa  70  F  27  [7  1] 

pellem  inauratam  Sc  251 

inb.  vide  imb. 

incedit  veles  J507  incedunt  J187 
Sc  30  incede  incede  Sc  28 

fax  obvoluta  ..  incendio  Sc  63 

incendo  civitatem  ..incendereiSc 
332 

incerte  Sc  241 

incertus  incerta  re  iSc  13  in  re  in- 
certa  Sc  210  suarum  {al.  summa- 
rum)  rerum  incerti  Sc  142  ex  In- 
certis  certos  ..  Dimitto  Sc  143 

inchoandi  exordium  Sc  248 

incinctae  angui  Sc  30 

quod  iter  incipiam  ingredi?  Sc216 

aciem  inclinatam  (dedit*)  Sc  172 

incIytus.J.146  Oratius  inclutus  sal- 
tu  J.  129  inclita  . .  Roma  A  502  in- 
clitum  iudicium  Sc  70  fanum  inclu- 
tum  Sc  388* 

sonitus  auris  ..  increpat  Sc  341 
quem  . .  increpuisti  AlQ 

incurvescere  Sc  153 

incutit  iram  A  512* 

indalbabat  J.212* 

inde  J95  158  301  515  524  558  Sc 
248  396  et  post  inde  J.11  inde  loci 
A  22  530  Sa  4 

indico  indixit ..  bellum  A  223 

indigno  bello  A  395  indignas  tur- 
res  7  6 

indo  Andromachae  nomen  qui  in- 
didit,  recte  ei  indidit  Sc  105 

indotuetur  A  70 

i  n  d  u  foro  A  238  indu  mari  A  445  * 

induo  induta  fuit ..  stola  Sc  410 

induperator  J  83  326  347  565* 

indupero  navorum  .  .  induperan- 
tum  J427* 

bellum  gerentes  ..  industria  Sc  81 

induvolans..  hasta  A  416 

ineo  euhan..euhium..inibat  Scl21 

inertes  Sc  320 

infelix  littera  theta  A  625 

Acherusia  templa  ..  infera  Sc  108 
in  infera  noctis  A  89  motus  supe- 
rum  atque  inferum  Sc  342  inferum 
vastos  specus  Sc  193 

infertis  malis  Sa  15  I 

famul  infimus  A  313* 
18* 


276 


INDEX  SERMONIS 


infit^394 

inflammari  Sc  97 

infrena  Sc  191  infrenari  Sc  191 

ingenium  A  243  ingenio  forti  A 

414  eo  ego  ingenio  natus  sum  Sc  12 

firmo  ingenio  Sc  25 
ingens  cura  A  132  ingens  Porta  .. 

caeli  J.  614  ingenti . .  cursu  J^  479 

ingentis  oras  . .  belli  Alli  caeli  in- 

gentes  fornices  Sc  381   ingentibus 

signis  A211  petris  . .  ingentibus  A 

365  ingentibus  ventis  Sc  367 
natum  ingenuum  Aiacem  Sc  324* 
iter  ..  ingredi  Sc  276 
ingurgitandum  Sc  377 (?) 
iniicit  inritatus  A  166  terram  inii- 

cere  Sc  ISl 
inimicitiamin  frontem  promptam 

gero  Sc  12   miscent  inter  sese  in- 

imicitiam  (inimicitias  .^)  agitantes 

A211 
inimico  Sc  134 
iniqua  superbia  A  286 
ira  initium  insaniae  1 18 
luna  innixus  Sc  32 
innocens  Sc  122  226 
virum  ..  innoxium  Sc  301 
lingua  loqui  saperet  ..innumerum 

^562* 
inopia  Sc  22 

incerta  re  atque  inorata  Sc  13 
inp.  vide  imp. 
inritatus  A  166 
ira  initium  insaniae  1 18 
insanus  insani  Sc  320 
quam  inscriptionem  dabitis?  Sc 

371 
insece  {al.  inseque)  J.  326  insexit 

136 
insidiantes  A 436 
insigne  A  417 

insignita  . .  milia  militum  A  332 
insomniam  I  25 
inspice  hoc  facinus  Sc  286 
cui  quod  agat  institutumst  Sc  236 
ebore  instructam  regifice  Sc  96 
Bacchico  insultans  modo  Sc  127* 
insum  magna  inest  certatio  Sc  266 
insuper  A  415 
aevi  integros  Sc  414 
intellegis  Sc  50* 
nox  intempesta  A  102  167 
intendit ..  Arcum  Sc  31 
inter  A  74  135  251  271  539  Sc  5  70 

128  343  395  F  31   7  2   inter  Sese 

J.110 
interea  A  89  211  434  557  Sc  5* 


interii  Sc  202 

produxisti  nos  intra  luminis  oras 
J.  114  intra  muros  aut  extra  A  399 

introducuntur  J.  623  introducta 
est  Sc  83 

intus  in  occulto  J.  182*  sub  monte 
. .  specus  intus  patebat  A  440 

vitis  inventor  Sc  124 

investita  saxo  Sc  115 

invictus  canis  J.533  Scipio  invicte 
F  3  invicti  A  192 

invitam  /Sc  58  190  invitis  Sc  396 

invocant  v.  l.  Sc  345 

iocum  A  239 

lovis  (nom.)  A  63  lovis  omnipoten- 
tis  A  458  lovis  altitonantis  A  541 
lovis  aram  Sc  99  proavi  lovis  Sc  325 
lovis  . .  pronepos  Sc  359  ius  iuran- 
dum  lovis  Sc  403  cerebrum  lovis  . . 
supremi  F40  lovem  Sc  345  cf.  lup- 
piter 

ipse  J.441  Sc  37  273  361  362  368 
418  ipsa  A  12  14  ipsius  A  598  ipsi 
lucet  cum  illi  accenderit  Sc  400 
ipsum  Sc  337  ipsi  Sc  179*  322 

ira  initium  insaniae  I  18  incutit 
ii&m.A  512  iram  omnem  recludam 
Sc  271  irarum  effunde  quadrigas 
^513 

irati  Sc  106 

is  ^  30  141  306  378  Sc  52  Sa  8*  62 
F  53  54  ea  A  107  Sc  302  id  Sc  224 
ei  Sc  105  312  eum  Sc  46  168  425 
Sa  60  eam  Sc  130  377(.3)  id  /Sc  148 
237  (237)  419  eo  Sc  12  ea  Sc  250 
is  (dlai.  pl.)  A  286  eos  ^  619  Sc  317 
390  iis  Sc  322* 

nequaquam  istuc  istac  ibit  Sc  266 

iste(?)  quidem  Sc  359  isti  (8^304  ista 
{nom.  pl.)  F  57 

istic  F52  54  nequaquam  istuc  istac 
ibit  Sc  266 

ilico  istic  Sc  349 

ita  A  40  128  -Sc  15  73  269  ita  mihi 
Telamonis  . .  Gratia  esse  est  atque 
hoc  lumen  . .  claret  mihi  (ut . .  *)  Sc 
325 

Italia  c/.F  97 

iter  Sc  184  218  276  F  11 

itiner  Sc  336 

iubam  quassat . .  altam  A  517 

albus  iubar  A  5bl  aliquod  lumen, 
iubame?  ..  cerno  Sc  19 

iub  et  J.  430  432  Sc  3  iuberet  AllO 
iube  Sc  291 

iudicavit  inclitum  iudicium..  Quo 
iudicio  . .  adveniet  Sc  70 sq. 


INDEX  SERMONIS 


277 


iudico  iudicavit ..  iudicmm  Sc  70 

qnadrupedum  iugo  Sc  190 

iunge  Sc  191* 

nonis  lunis  A  163 

luno  .4  62  291  luno  Satumia  AM 
cf.  V  73 

luppiter  J.  258  457  lupiter  F54  57 
luppiter!  A  97  361  Sc  187  209  284 
cf.  A  VIII  fr.  XV  Euhem.  iii  v  vi  vii 
VIII  IX  X  XI  cf.  lovis 

ius  iurandum  Sc  403 

melius  est  virtute  ius  Sc  188*  ius 
atque  aecum  Sc  189  ius  atque  ae- 
cum  (aecum  ac  ius?)  fecisse  Sc  148* 
ius  iurandum  Sc  403  ex  iure  A  272 

iuvenes  A  610  iuvenum  Sc  126 

tunicata  iuventus  J.  325  Romana 
iuventus  A  469  537  550 

iuvo  iuvat  res  A1&6  mortalis  . .  iu- 
vat  (corr.  iuvant)  V  58 

Karthaginiensis  mVZe Carthagini- 
ensis 

metuo  legionibus  labem  4  279 

labo  labat  Sc  383 

labor  labitur  ..  carina  J.  386  478 

labuntur  saxa  Sc  383*  lapsa  fortuna 

accidat  Sc  356 
duri ..  laboris  J.  345*  quantum.. 

Laboris  Sc  171  laborem  A  158  suf- 

terre  laborem  A  425  labore  . .  mili- 

tiae  A  446  maximo  labore  mugit 

I  7  labores  V  7 

laboro  multum  ..laborat  A  406 
luppiter  Labryandius  cfV  121 
Lacedaemonia  mulier  Sc  71 
lacerato  corpore  Sc  73 
lacrumae  Sc  206  miserae  . .  lacri- 

mae  Sc  1B2  lacrumis  Sc  Sll  me  la- 

crimis  decoret  F  17 
lacrumare  Sc  229  lacrimans  AS6 

Sc  375  lacrumans  A  50  lacrimantes 

.4103  171 
lacte  J.352 
lacto  fici ..  lactantes  ubere  toto  A 

264 
laetificum  gau  Abli  vites  laeti- 

ficae  Sc  152 
laetor  laetantes  A  368 
sine  cura  laetus/Sal^  agros  laetos 

A  495  campi". .  laeta  . .  prata  A  516 
laeva  volavit  avis  A92  laevum.. 

signum  A  146  tonuit  laevum  A  527 

ad  laevam  Sc  288  ab  laeva  A  613 

cf  Sc  33 


lamasque  lutosas  J.  568  salsas  la- 

mas  A  606 
animo  lamentor  A  204 
lanigerum  genus  Sa  66 
lapideo  ..  corde  Sc  139 
lapis    Sc  104    occumbunt  . .  letum 

ferroque   lapique  A  398    sublatae 

sunt . .  lapides  A  553 
luppiter  Laprius  cf.V  122 
tectis  ..  laqueatis  Sc  95 
lares!  4  620 
largiri  fruges  Sc  154 
lascivis  Sc  50* 
lassus  A  236 
passis  late  palmis  A  350  late  . .  pa- 

tebat  A  440 
latebras  A  568 
latent  *Sc  303  latuit  Sc  64 
Latini  A  24  Latinis  A  168 
Latium  A  466 
Iatrat4.528  animus . .  pectore  latrat 

4  584 
latrones  A  59  538 
latus  indu  foro  lato  4  238  lati  cam- 

pi  /Sa  11  litora  lata  4  389  latos  po- 

pulos  4  3  sicilibus  latis  4  507 
latus  4  414  552  latere  pendens  Sc 

363 
laudarier  optant  (a/.  laudari  ex- 

optant)  4  560 
Laurentis  terra  4  34 
lavere  sanguen  sanguine  Sc  202  la- 

vere  lacrumis  vestem  Sc  311  lave- 

rent  Sc  83  lavit  et  unxit  4  155  la- 

vere  lacrimae  . .  sanguinem  Sc  132 

lautus  Sa  14 
legati  4  623 
legio  4  254  legionis4  343  legioni- 

bus  4  279  510  legiones  4  127  136 

297  legionibus  4  565 
somno  leni  4  5  leni  fluit  agmine 

flumen  4  173 
lepide  Sa  59 

M.  Lepidus  cf.Ax\u  fr.  x 
pallida  leti ..  loca  Sc  109  leto  dati 

Sc  334  letum  . .  deprecer  Sc  134  oc- 

cumbunt . .  letum  4  398 
Leucatam  campsant  4  328* 
levis  4244  leves..secuntur  inhastis 

4  506 
levo  curam  ..  levasso  4  335 
lex  4 170  leges  divumque  hominum- 

que  4  249 
libenter  4  234  lubenter  Sc  335 
Liber  Liberi  S^c  388 
liber  4  590  bonus  et  liber  populup 

4  626 


278 


INDEX  SERMONIS 


liberi  (Sc  135  334  liberorum  Sc  165 
299  liberorum  sibi  quaesendum  gra- 
tia  Sc  129  liberum  quaesendum 
causa  Scl20  stirpem  liberum  Scl21 

libertas  Sc  302  libertati . .  parcere 
A  200  libertatem  ASll  libertatem 
paro  Sc  137 

libet  Inhet  Sc  240* 

libum  liba  A  121 

Libyam  J.  302 

licet  /Sc  228  229  licuit  Sc  132 

inter  se  licitantur  A  74 

lingua  loqui  saperet  ^561  exerce 
linguam  Sc  304  perhibent . .  lingua 
A  148  lingua  A  357  * 

liquidas  ..  aetheris  oras  Sa  4 

littera  theta  A  625 

configunt  litus  A  499  litora  lata 
sonunt  A  389  litora  A  610  Sc  68 

lituus  A  530 

Livius  ASOl 

locant  In  clypeo  Sc  83  fanum  . .  lo- 
cavit  Sc  389  *  tuto  . .  locaret  A  241 
benefacta  male  locata  Sc  409 

hoc  locum  I  51 

locus  A  23  flamma  loci  postquam 
concussa  est  A  566  praepetibus  sese 
pulchrisque  locis  dant  A  94  locos  . . 
novos  A  40  loca  A  144  loca!  Sc  110 
inde  loci  A  22  530  Sa  4  vita  illa 
dignus  locoque  A  622  quo  res  . . 
loco  sese  ostentat  A  430  quanto  e 
loco  . .  lapsa  fortuna  Sc  355  in  hoc 
regi  antistat  loco  Sc  228 

lolium  F31 

longe  ..4.  452  481  longe  pulcherruma 
A  91 

longinque  ab  domo  Sc  80 

Zowgfmgw?<slonginqua..aeta8  J.413 

corpora  firma  Longiscunt  A  451 
longiscere  longe  A  452 

longus  agea  longa  ^  492  Albai  lon- 
gai  A  33  longi  ..  cupressi  A  262 
versus  longi  220  navibus  longis  A 
477  longos  A  357  hastis  longis  Fl4 

loqui  A  503  561  loquive  tacereve 
A  250  loquens  A  246  locutus  A  234 
loquuntur  Sc  200  columnam  quae 
res  . .  loquatur  V  2 

lub.  vide  lib. 

lucet  Sc  4:01  ipsi  lucet  Sc  400  can- 
dida  lumina  lucent  A  156 

validis  (cum)  viribus  luctantJ.  300 

luctum  Sc  272 

ludicre  saxa  lactant  A  73 

ab  ludis  Sc  47 

lugubri..  stola  Sc  386 


hoc  lumen  candidum  claretSc  326 
luminis  oras  J.  114  131  attulit..lu- 
men  A  35  superum  lumen  nox  . .  te- 
neret  A  102  lumen  A  438  aliquod 
lumen  . .  in  caelo  cemo  Sc  19  quasi 
lumen  de  suo  lumine  accendat  /Sc  399 
obstipo  umine  solis  A  283  *  si  te  se- 
cundo  lumine  hic  ofFendero  Sc  264 
tuo  (cum)  lumine  mare  terram  cae- 
lum  contines  Sc  285  lumine  . .  tre- 
mulo  Se  292  lychnorum  lumina  A 
323  candida  lumina  lucent  A  156 
lumina  sis  oculis  . .  reliquit  A  149 

soli  luna  obstitit  ^163  luna  in- 
nixus  Sc  32 

Lunai  portum  A  16 

lupino  . .  impetu  Sa  16 

lujjus  femina  A  68  70 

lamas  ..  lutosas  A  568 

lux  J.  90  lucem  . .  requirunt  A  473 
fundunt . .  lucem  A  600  o  lux  Troiae 
. .  Hector  /Sc  72  luci  ^431 

Lyaeus  Sc  124* 

lychnorum  lumina  A  323 

Hectoris  ly  tra  ^.  144 


mea  . .  machaera!  (Sc  178  heia  ma- 
chaeras  J.  597  succincti  corda  ma- 
chaeris  A  400 

machina  ..  maxima  A  621 

illum  ..mactassint  malo  Sc  333 
magno  mactatus  trirmipho  A  301 

supra  Maeotis  paludes  V  21 

maerentes  A  103 

maerores  Sc  272 

caepe  maestum  Sa  13 

magis^97  181  5el64  278  354  post- 
que  magisque  A  372  non  ex  iure  . . 
sed  magis  ferro  A  272  maxima  A 
318  Sc  360 

equorum  equitumque  magisterF4 

magnus^28F37  41  magna,Sc266 
magnam  A  bil  magni  ASS  magno 
Sa  1  magnum  A  1  magnam  A  236 
magna!  J.  491  magno  ASOl  445  485 
487  Sc  65  333  V  27  magna  A  77 
232  338  486  569  magni  Sc  15  Campi 
Magni  V  8  magnae  A  151  magnas 
A  188  239  579  magna  Sc  196  mag- 
nis  A  201  515  555  maiorum  A  567 
maxima  A  391  621  V  24  maximum 
Sc  373  maxime  A  456  maximo  Sc  76 
I  7  maxima  J.  60  F  16 

mala  infertis  malis  Sa  15 

ibant  malaci  viere  Veneriam  co- 
rollam  F  25 


INDEX  SERMONIS 


279 


male  volentes  Se  9  male  re  gesta 
Sc  209  bene  bonis  sit,  male  malis 
Sc  318  male  locata  Sc  409 

haut  doctis  dictis  certantes  nec  m  a  - 
ledictis  JL  270 

benefacta  ..malefacta  arbitror  Sc 
409  malefactis  Sc  226 

malitia  Sc  223 

malo  malim  Sc  262  malui  Sc  391 

malos  defindunt  A  397 

malusm&lam  pestem  Sc  162  malum 
. .  facinus  A  243  malo  cruce  A  360 
pro  mala  Vita  Sc  7  malaque  et  bona 
dictu  A  240  haud  malus  A  244  mali 
Sc  188  malis  Sc  189  318  malum  Sc 
360  cui  nihil  est  mali  Sc  205  malo 
. .  magno  suo  Sa  1  magno  mactas- 
sint  malo  Sc  333  conglomeras  mala 
Sc  353  requiescat  malis  Sc  365 

pestem  mandatam  hostili  manu 
Sc  162 

mandebat  A  138 

mam  manat . .  sudor  J.  418 

Marsa  manusJ.276  fera  . .  comple- 
bit  manus  litora  Sc  68  manus  vi 
A  97  ex  iure  manum  consertum 
A  272  manu  . .  gessit  A  326  tela 
manu  iacientes  A  408  manu  magna 
Romanos  inpulit  amnis  A  569  hos- 
tili  manu  Sc  162  hasta . .  manu  (Mis- 
sa)  Sc  178  manus  A  49  Sc  161  283 
segetis  armatae  manus  Sc  215  ma- 
nus!  Sc  197  bellum  aequis  manibus 
. .  diremit  ^167 

Marcelli  cf.  A  xii  fr.  iv 

Comelius . .  Cethegus  M  a  r  c  u  s . .  Mar- 
ci    filius  A  30i ftq.*  cf.  141 

verrunt . .  mare  A  384  mare  salsum 
A  li2  arcet  terram  mare  caelum 
A  543  mare  terram  caelum  contines 
Sc  285  in  altum  despexit  mare  Sc 
310  nautis  . .  mari  quaesentibus  vi- 
tam  .A  145  indu  mari  magno  A  445 
mari  magno  Sc  65  in  mari . .  magno 
F  27  mari  salsa  ^Sc  119 

mustela  marinaF34  umbram . .  ma- 
rinam  F42  marinas  . .  plagas  Sa  65 

pecudi . .  marito  Sc  296 

marmore  flavo . . spumat  sale  J.  384 

Maro  &  389 

Mars  ^  62  sub  Marte  Pelasgo  ^17 
cf.  Mavortis 

Marsa  manus  A  276 

Massil-tanas  A610 

mater  Sc  24  (*)  35  232  familiae 
matrem  Sc  120  mater  optuma !  Sc  56 
mea  mater!  Sc  60 


materno  sanguine  Sc  147 

matronae  ^1419  matronae!  /Sc  259 

Mavortis  A  104  cf  Mars 

Maximi  cf  A  xii  fr.  ii  iv 

summus  ..  meddix  A  298 

Medea  /Sc  254  Medeai  Sc  258*  Me- 
de!  Sc  279 

media  regione  ^505  mediis  regi- 
onibus  A  481  mediis  signis  A  433 
pellitur  e  medio  sapientia  A  268 

suadae  ..medulla  A  308 

versus  propinas  ..  medullitus  Sa  7 

melanurum  F  42 

melior  A  226  multo  mulier  melior 
mulierum !  Sc  56  melius  est  virtute 
ius  Sc  188  melius  scit  Sc  428 

Melo  143 

melos  J.299 

membra  J.  139  Sc  119 

memini  me  fiere  A  15 

memoro  A  314  memorat  A  36  158 
memorant  J.  2  111  178  memoretis 
A  503  memorare  A  356  529*  539 

mendici  stola  ScSSd* 

Menelaus  Sc  224 

mens  mentis  metu  Sc  Sl  mentem 
atque  animum  delectat  S^c  237  tra- 
versa  mente  Sc  270  cupida  (mente) 
Sc  298  mentes  A  202  cf  mentis 

m  e  n  s  a  m  sermonesque  A  235  men- 
sas  A  120 

mentis  terra  corpus  est^  at  mentis 
ignis  est  F  51  totus  mentis  est 
F  53  cf  mens 

Mercurius  A  63 

Cyprio  bovi  merendam  F  26 

merulam  F  42 

Messapus  A  376 

messim  Sa  31 

Metioeo  Fufetioeo  A12Q 

meto  metetur  Sa  37 

metuo  legionibus  labem  A  279  me- 
tuunt  Sc  402 

metus  (fem.)  J.  549  /Sc  407  metu  Sc 
26  mentis  metu  Perculsus  Sc  37 

meus  mea,  Sc  227  [227]  253  contagio 
mea  Sc  350  meum  cor  A  382  meum 
non  est  Sa  6B  patris  mei  meum 
factum  pudet  Sc  59  meae  Sc  4=16 
meae  Sc  134  meum  A  38  Sc  156 
(299)  mea  mater!  Sc  60  mea  . .  ma- 
chaera  atque  hasta!  Sc  178  eheu 
mea  fortuna!  Sc  353  heu  mea  pu- 
ella!  Sc  419  meo  A  51  Sc  351  (*) 
mea  Sc  137  138  142  204  mei  F  7 
meae  Sc  206  meis  Sc  224  meas  Sc 
283  341  ' 


280 


nSTDEX  SERMONIS 


micant  oculi  A  473 

horridus  miles  ^  269  milia  militum 

octo  A  332 
labore..  militiae  J.447*neque  do- 

mi . .  nec  militiae  sumus  Sc  2d9 
mille  milia  militum  octo  A  332 
mina  terrere  minis  A  256  infrenari 

. .  Minis  Sc  192  minis  Sc  369* 
machina  ..  minax  A  621 
Minerva  A  62    daedala   Minerva, 

era ,  domina  I  46 
multa  ..  minitatur  ..  muris  A  621* 

ferro  minitere  J.  130 
minor  minatur(aZ.  minitatur) . .  cru- 

ciatum  Sc  24 
legati  Minturnenses  A  623 
plus  aut  minus  J.  501  nihilo  minus 

Sc  400 
frigori  miscet  caloremF46  miscent 

inter  sese  inimicitiam  (-as.^)  agi- 

tantes  A211  erubuit  ceu  lacte  et 

purpura  mixta  A  352 
miser  Sc  74   308    miserum  A  138 

miseram  Sc  202  257  miserae  Sc  132 

miserrimus  Sc  366 
tui  me  miseret  Sc60  cf.  139  mise- 

rete  Sc  1^1  misererent  Alll 
miseria  Sc  138  miserias  Sc  258 
animam    de  corpore  mitto  A  210 

mittunt  de  turribus  J.  172  misi  Sc 

313  missa  sum  superstitiosis  hario- 

lationibus  Sc  57  missa . .  hasta  A  364 

cf.  Sc  178  falarica  missa  J.  544  misso 

sanguine  Sc  20  (missis)  cantuplausu- 

que  Sc  220  mittere  signum  A  84 

in  . .  bellum ,  non  in  epulas  mittere 

Sc  314 
Mitylenae  est  F  36 
modestia  Sc  55 
verecunde  et  modice  Sc  207 
modo  {adv.)  Sc  263  336 
modus  modo  Sc  121  sine  modo  Sa  1 

multis  . .  modis  Sc  22 
[pro  moene  A  628]  summa  arcis  .. 

Moenia  A  165 
moeros  J.  419  cf.  murum 
molarum  strepitum  ScSlS 
luppiter  Molio  c/".  F  122 
mollia  crura  reponunt  A  556  som- 

nus  . .  mollissimus  A  369 
vestro  sine  momine  A  595 
bene  mones  Sc  368 
mons  sub  monte  (montemi?)  A  440 

montibus    obstipis    obstantibus  A 

420  montibus  summis  Sa  67 
monstrat  viam  Sc  398  monstrant 

viam  Sc  321  monstrabitur  Sc  397 


monstrum  Sc  289 

morbo  Sc  22 

mordeo  ac  si  me  ..memorderit 

Sa  63 
morlmur  J.  392  moriar  Sc  407  mo- 

riere  Sc  265  morituros  Sc  312  esse 

mortuum  F45 
moro  aliquid  ..  nil  morares  Sc  424 
mors  J.  408  Sc  164  Mortis  thesauri 

Sc  245    morti  occumbant  Sc  136 

mortem  obpetam  Sc  203  cf.  Sa  lih. 

inc.  I 
mortalem  A  312  mortales  A  23  560 

Sc  5  mortalibus  A  409  Sa  6  morta- 

les  A  367  mortalis  F  58 
in  mortiferum  bellum  Sc  314 
mos  morem  gerit  Sc  207  more  anti- 

quo  audibo  Sc  315  mores  veteres- 

que  novosque  A  248  moribus  anti- 

quis  A  500 
potestas  motus  superum  atque  in- 

ferum  Sc  342 
vetusta  virum  non  est  satis  bella  m  o  - 

veri  A  410 
mox  J.  255  431  Sa  11   quam  mox 

^86* 
nec  dico  nec  facio  (m  u)  7  9  neque  . . 

\i  V  facere  audent  2  10 
versat  mucronem  I  3 
tibicina  maximo  labore  mugit  J7 
mulgeo  mulserat  huc  navem . . pon- 

tus  A  225 
mulier  Sc  71  375  mulierem:   quid 

potius  dicam  aut  verius  quam  muli- 

erem?  Sc  408  multo  mulier  melior 

mulierum!  Sc  56 
multum  ..  laborat  J.  406    multum 

ante  alias  infelix  A  625    multo  . . 

melior  Sc  66  multi  A  398  Sc  49  139 

260  261  multae  fortunae  A  288  mul- 

torum  veterum  A  249  multos  Sc  64 

80  multa  volup  A  242  multa  tenens 

A  247   multa  dies  . .  conficit  A  287 

multa  foro  ponit  A  492    multa  . . 

minitatur  A  621    multa    manus  . . 

Tendebam  A  49  multis . .  modis  (mul- 

timodis.?)  Sc  22 
loca  . .  Munda  A  145  tibi  vita  Seu 

mors  in  mundo  est  A  468 
mundus  caeli  F  9 
munimenta  F  7* 
munita  est  A  144 
muriculi  F  44* 
murum  A  254*  617  muro  fretus  A 

97   de  . .  muro   iactari  Sc  82  muris 

A  621  muros  A  184  399  537  moe- 

ros  J.419  de  muris  rem  gerit  J.296 


INDEX  SERMONIS 


281 


mus  mures  F  35  44 

Musa!  A  326  Musarum  scopulos  A 

215  Musarum  melos  A  299  Musas 

A2*  Musae!  Al 
musset  Sc  421*  mussabant  A  182* 

mussaret  A  344  mussare  A  446 
mustela  marina  F  34 
muttire  Sc  331 
Myrmidonum  vigiles  Sc  186 


nam  ^  3  39  100  101  105  551  Sc  4 
76  83  106  188  200  236  253  262  267 
318  325  376  Sa  59  61  F  7  45  Nam 
is  Sa  8  cf.  quianam,  quisnam 

namque  Sc  165  355 

virtutem  mali  Nanciscuntur  Sc 
189  Hippodameam . .  nanctus  Sc  358 

sulphureas  . .  Naris  ad  undas  A  260 

ex  nare  sagaci  Sensit  J.  341  (nare 
sagax)  A  533  elatis  naribus  A  600 

nascor  eo  ego  ingenio  natus  sum 
Sc  12  Assaraco  natus  A  30  Pelope 
natus  Sc  357  qui  foret  Postilla  na- 
tus  Sc  45  scibas  natum  ingenuum 
Aiacem  Sc  324  te  sale  nata  . .  Venus 
^52* 

reccidit  in  natem  supinus  F  29 

nato  fluctus  ..  natantes  A  596 

aimus  naturalis  I  32 

natus  Hectoris  natum  Sc  82  nate 
Sc  291  0  gnata  J.  45 

nihili  non  nauci  (est)  homo  Sc  423 

nautis..mari  quaesentibus  vitam 
^145 

navis  J.  226  navis  inchoandi  ex- 
ordium  Coepisset  (al.  Cepisset)  Sc 
248  mulserat  huc  navem  . .  pontus 
A  225  navem  . .  gubernem  A  483 
navibus  pulchris  ^144  navibus 
longis  A  477  naves  velivolas  Sc  79 
navibus  velivolis  A  388  velivolanti- 
bus  Navibus  Sc  68  navibus  exple- 
bant  sese  A  309 

navus  ..  homo  A  177  navorum  ..  in- 
duperantum  A  427 

ne  utiquam  Sc  34 

ne  {suff.)  aliquod  lumen,  iubarne?  . . 
cerno  Scl^  Romam  Remoramne  A 
82  satin  . .  verant  A  380  men  obesse 
Sc  62  viden  728  ne  . .  an  Sc  103  ne 
..anne  (Sc  277  ne..an..quidve  J.  197 

n  e  {coni.)  A  57  382  Sc  350  ut  ne  Sc 
144  utinam  ne  . .  Neve  Sc  246  248 
utinam  ne  umquam  Sc  279  ne  quid 
exspectes  Sa  58 

nec  A  48  373  407  611   neque  A  14 


42  215  564  Sc  163  364  nec  quis- 
quam  A  218  nec  . .  quisquam  A  99 
403  neque  . .  quicquam  A  460  neque 
umquam  Sc  299  neque  me  . .  invi- 
tam  Sc  58  haut . .  nec  A  210  non  . . 
neque  Sa^l  nulla  . .  Nec  Sc  405  ne- 
mo  . .  decoret  nec . .  Faxit  F 17  nemo 
civis  neque  hostis  F19  neque  . .  fiv 
facere  audent  1 10  cui  nec  arae  pa- 
triae  domi  stant  Sc  89  nec  . .  nec  A 
194  J9  neque  . .  nec  Sc  239*  neque 
. .  neque  Sc  106  392  Sa  12  sg».  neque 
. .  neque . .  neque  Sc  131 sg.  neque . . 
Nec  ..nec  A  So8 sq. 

necesse  Sc  376  non  necesse  est  Sc 
429  neque  necessum  est  Sa  37 

neco  necuit  J.559  necasset /Sc  212* 
necetur  Sc  227  *  me  necato  et  filium 
Sc  420* 

necto  spiras  legionibus  nexit  A  510 

neget  Sc  422 

plus  negoti  habet  quam  cum  est 
negotium  in  negotio  Sc  235  non 
ullo  negotio  Sc  236 

nemo  A  373  Sc  25  244  428  F  17  22 
nemo  civis  F  19  neminis  Sc  139 

nemore  Sc  246 

nepa  Sc  243 

Ilia  dia  n ep o s !  J.  55 

Neptunus  J.63  Neptunus  sae vus 
FIO  imber  Neptuni  A  498  cf.  F75 
107 

nequaquam  Sc  266 

neque  vide  nec 

nequiquam  Sc  273 

filiis..Nerei  Sc  122 

Nerienem  Mavortis  A  104 

nescit  Sc  234  238 

Nestoris  ad  patriam  F  41 

utinam  ne  . .  Neve  inde  . .  Coepisset 
Sc  248 

nex  necem  Se  24 

ni  ^549  Sc_2Q8 

voce  ..  nictlt  A  342 

nigrum  ..  agmen  A  474 

nihil  horridius  J.  170  nihil..mali 
Sc  205  nihili  non  nauci  (est)  homo 
Sc  423*  nihilo  minus  Sc  400  nil 
morares  Sc  424* 

Nilus  /43 

nimium  boni  est  Sc  205 

ningulus  A  130 

nisi  J.  100  493  Sa  64  nisi . .  ulcisce- 
rem  Sc  147 

nitescere  Sc  151 

nitidant  corpora  Sc  130 

summa  nituntur  opum  vi  J.161412 


282 


mDEX  SERMONIS 


nitere  Sc  21i  nitendo  A  404  nixi 
^447* 

hae  nives  1 11 

no  nare  A  252 

noctn  A  297  hac  noctu  A  152  noctu 
. .  concubia  AlGi 

quaerunt  in  scirpo  . .  nodum  Sa  70 

noenu  decet  mussare  bonos  (al.  non 
possunt  m.  boni)  A  446  * 

nolite  Sc  349 

aedificant  nomen  A  412  nomen.. 
indidit  Sc  105  nomen  qui  usurpat 
meum?  Sc  156  nomen  aliquod  belu- 
arum  Sc  243  nomine  Burrus  A  178 
nominatur  nomine  Argo  Sc  249 
paupertas  quorum  obscurat  nomina 
-Sc49 

nominatur  nomine  Sc  249 

non  All  98  195  196  258  272  274 
371  410  428  493  503  561*  599  Sc  50 
166  170  173  201  229  273  274  275 
314  317  321  335  377  423  429  Sa  8 
37  62  63  non  ullo  Sc  236*  quos  non 
miseret  neminis  Sc  139 

nonis  lunis  A  163* 

nos  ^  217  377  Sc  239  nobis  A  160* 
370  392  Sa  31 69  nos  ^ 2  114  SclSb* 
160  nobis  Sc  75 

nosce  A2  nomus  ..  Ulixem  Sc  160 
fabulari  . .  noveris  Sc  146 

noster  ^4.37  nostri  J.  52  nostram 
Scll2  nostrum  J.  620  Sc  295  noster! 
A  456  ut  nos  nostri  liberi  Defen- 
dant,  pro  nostra*  vita  morti  occum- 
bant  Sc  135  sg.  nostri  A  587  nostra 
A  3  nostras  A  128  nostris  A  259 
Sc  374 

locos..novos  AiO  mores  veteres- 
que  novosque  A  248 

nox  JLl63noxintempesta  J.102  167 
Nox  processit  A  339  oritur  nox  A 
420  Nox . .  mediis  signis  praecincta 
volabit  A  433  infera  noctis  A  89 
quid  noctis  videtur?  &  215  noctis 
iter  Sc  218  in  nocte  serena  A  396 
nocte  in  obscura  latent  Sc  303  noctes- 
que  diesque  A  334  cf.  noctu 

nox  (adv.)  J.  431 

nubes  V  55 

nubila  tenebris  Loca  Sc  109 

nubo  reddita  nuptum  A  58* 

nudare  Sc  395 

nudus  corpora  nuda  relinquunt  A 
619 

nugator  Sc  423 

nulla  ^  43  243  Sc  289  404  407  ami- 
ci  nulli  eunt  Sa  40 


numeros  augificat  suos  Sc  103* 
Numidae  A  224 
numquam  Sc  211  253  393  Sa  64 
nunc  J.38  76  258  292  336  372  375 

391   Sc  13  53  86  137  233  239  249 

257  276  318  354  373 
abs  te  . .  nuntius  Sc  230  ab  ludis  . . 

nuntium  Sc  48 
raptis  nanctus  nuptiis  Sc  358 
capitibus  nutantis  pinos  A  490 


o  ^  8  45*  109  111  113  {ter)  335  394 

456  625  Sc  72  92  {ter)  130  161  196 

214  (368)  388  403  F  15  7  47 
o  b  Romam  . .  ducere  J.  297  ob  Tro- 

iam  duxit  7  5  ut . .  supplicarem  . . 

Ni  ob  rem  Sc  268*  misi  ob  defen- 

dendam  Graeciam  Sc  313 
obagitant  Sa  5* 
obc.  vide  occ. 

obsidionem  obducere  Sc  175 
oheo  Acherontem  obibo  >Sc245* 
obiacent  Sc  245* 
obiecta  sum  Sc  122 
obiurgat  Sc  224 
obnixa  volabat  Vento  A  147 
res  obnoxiosae  Sc  303* 
caligo  oborta  est  Sc  182 
obp.  vide  opp. 
obruit  aethra  J.435  musset  obrutus 

Sc  421 
obscena  A  563 
obscurat  Sc  49 

obscurus  nocte  in  obscura  Sc  303 
obsecro  Sc  352  obsecrans  Sc  41 
obsequi  Sc  62 
signa..quid  fit  observationis  5c 

242 
observo  observarent  ^  228 
obsidionem  obducere  Sc  175  ob 

sidionem  paras  Sc  324 
obsidium  saevo  obsidio  A  28 
obstipo  lumine  solis  A2S3  monti- 

bus  obstipis  A  420* 
obsto  obstare  Sc  62  montibus  ob- 

stipis  obstantibus  A  420  obstant  Sa 

5  soli  luna  obstitit  A  163 
obstringillant  Sa  5 
obsum  obsit  Sc  350  obesse  Sc  62 
consiliis  obvarant  Sc  4 
morti  occumbant  obviam  5^136 
obvius  pila  . .  obvia  ..4  570 
fax  obvoluta  sanguine  Sc  63 
occasus  datus  est  J.  129  tenet  occa- 

sus  A 166  occasus . .  tempusve  A  294 
occendo  obcensi  A  396 


mDEX  SERMONIS 


283 


fax  Occidit  J.  435  occidit  ^559 
occiditur  A  298  occiduntur  ^75 

occisi  A  396 
intus  in  occulto  A  182 
occumbunt ..  letum  A  398  morti 

occumbant  obviam  Sc  136  occubuit 

..  sub  Marte  J.  17 
conferre  occupat  Sc  159 
occurrunt  Sa  5 
Oceania  c/'.F62 
oceanum  A  435 
milia  militum  octo  J^  332 
semianimes  . .  oculi  J^473  oculorum 

aspectu  Sc  34  lumina  sis  oculis  . . 

reliquit  A  149   quid   oculis  rapeee 

Sc  54 
quem  metuunt  o  d  e  r  u  n  t ,  quem  quis- 

que  odit  periisse  expetit  Sc  402 
Oenomao  Sc  358 
eripuere  . .  offam  A  526 
si  te  ..  hic  offendero  Sc  264 
olim  A  UG   214  321    dictust  ollis 

popularibus  olim  Qui  tum  vivebant 

homines  A  306 
olli  respondit  ASB  119  olli  {nom. 

pl)   A  555   624    ollis    popularibus 

olim  A  306 
vicit  Olympia  A  375 
OJympus  pater  optime  Olympi  A 

192   magnum  . .  Olympum  Al   cf. 

F109 
omnino  Sc  376 
omnipotentis  J.  458  omnipotens! 

Sc  177 
omnis  omne  sonabat  Arbustum  A 

190  omnem  Sc  23  182  271  382  cor- 

pus  meum  . .  deserit  omne  A  38  ex 

omni   corpore  A  418   omnes  A  85 

186  355  396  458  470  560  Sc  345  378 

I  8  omnia  Sc  154  omnium  Sc  366 

fluvius  qui  est  omnibus  princeps  A 

67  omnibus  . .  viris  J  83  omnibus  . . 

praestat  F34  omnes  A  136  367  om- 

nis  .A  70  Sc  284  F  48  58  omnia  A  543 

Sc  97  353  378  429 
est  operae  J.  16  est  operae  pretium 

A  465  dant  operam  . .  auspicio  A  78 

operam  dabit  Sc  269  operam  addi- 

dit  F  32 
tergus..  sagus  pinguis  opertat  A 

508 
opino  Sc  145 
opinor  Sc  317 
oportet  Sc  168  337 
oppeto  malam  pestem  Sc  162  mor- 

tem  obpetam  Sc  203 
oppidum  Sc  287  oppida  A  495 


opplent  porticus  Sc  165  ager  op- 
pletus  imbrium  Fremitu  Sc  384 

flammam  . .  opprimi  Sc  412 

oppugnantis  J.  422 

ops  opis  egens  Sc  85  pro  factis  red- 
dere  opis  pretium  F20*  ferte  opem 
Sc  64  ope  barbarica  Sc  94  mea  ope 
Sc  142  summa  . .  opum  vi  A 161  412 
ex  opibus  summis  Sc  85  quanto  e 
loco,  Quantis  opibus,  quibus  de  re- 
bus  lapsa  foi-tuna  accidat  Sc  356 

Ops  cf.  Epich.  IV  Euhem.  iii  iv  ix 

Opscus  A  296 

matronae  ..optimates!  Sc  259 

optimus  J.30  optima  A  550  optu- 
mi  Sc  60  optumam  Sc  61  optime  A 
192  optima!  J  491  optuma!  Sc  56 
opino  esse  optumum  Sc  145  optima 
corpora!  Sc  282 

opto  sese  laudarier  optant  {al.  lau- 
dari  exoptant)  A  560 

opulentum  oppidum  Sc  287  cum 
opulenti  loquuntur  pariter  atque 
ignobiles  Sc  200  magnae  gentes 
opulentae  J  151  matronae  opulen- 
tae!  Sc  259 

carceris  oras  A  85  luminis  oras  A 
114  131  ingentis  oras  evolvere  belli 
A  174  aetheris  oras  Sa^ 

ex  0  r  a  c  1 0  . .  edidit  Sc  43 

oratio  S^c  201  ex  ore  orationem.. 
dedit  Sc  306 

Oratius  J  129 

orator  sine  pace redit  J^ 207  orator 
bonus  A  269  orator  . .  suaviloquenti 
Ore  A  303  orator  audax  esse  debet 
I  21  oratores  Doctiloqui  A  582 

arce  et  urbe  orba  sum  Sc  88 

templa  alta  Orci  Sc  107  impetus 
Orci  A  551  cf.  V  78 

hic  ordo  Sc  4 

Orestem  Sc  149* 

unde  oritur  nox  A  420  unde  oritur 
imber  Sc  11  unde  . .  flamma  oritur? 
Sc  27  pulvis  oritur  Sc  382  dis  ori- 
undum  A113  Sarra  oriundos  A  220 
Didone  oriundos  A  290 

ornatur  ferro  A  184 

oro  tecum . .  o r  a t  J.  20  me  orat  Sc  375 

os  suaviloquenti  Ore  J.  304  ore  ti- 
mebat  Rebus  A  87  ore  faventes  A 
447  (ore)  fremendi  A  586  ausus  es 
hoc  ex  ore  tuo  A  578  his  erat  in 
ore  Bromius  Se  123  ex  ore  oratio- 
nem  . .  dedit  Sc  306  ore  in  ardente 
Sc  412  ora  decem  sint  A  561  per 
ora  virum  F  18 


284 


JNDEX  SERMONIS 


oscitat..  caput  ^472 

ostendat  ^392 

quo  res  ..  loco  sese  ostentat  A  430 

Ostia  ^144 

ostrea  F  35   ostreis  squamae  sca- 

brent  Sc  115 
otioso  in  otio  Sc  238 
otium  otio..uti   Sc  234    otioso  in 

otio  Sc  238* 
ova  parire  A  10 


uUo  ..  pacto  Sc  163 

praeterii ..  paene  F  40 

palam  Sc  331  clamque  palamque 
^242 

Palatualem  A  122 

caeli  palatum  I IG 

pallida  leti ..  loca  Sc  109 

passis  ..  palmis  A  350  palm  et  cri- 
nibus  Sc  208 

Paluda  J.521 

supra  Maeotis  paludes  F21 

pampinis  pubescere  Sc  152 

Pan  c/".F  99 

pancratiastes  p.  190 

pandite  ..  genas  AbS2  comis  (pas 
sis)  A  349  passis  . .  palmis  A  350 

pandus  pandam  . .  carinam  J.  573 

tibia  Musarum  pangit  melos  A  299 
panxit  maxima  facta  F  16* 

pannibus  F  30 

par  J^  522  parem  Sc  168 

vitae  parcam  yS^c  134  virtuti..pe- 
percit  A  199  libertati . .  parcere  A 
200 

parentem  Sc  211  406 

parerent  A  228 

paries  ^  534  parietes  Sc  90 

pario  parere  Sc  35  263  ova  parire 
A  10  peperisti  A  56  Sc  61*  peperit 
et  resumit  denuo  F  48  facta  . .  pe- 
perere  A  447  munimenta . .  peperere 
labores  F  7 

Paris  Parim  Sc  53 

paritereuhan..Inibat/S'el25pariter 
atque  Sc  200 

configunt  parmam  A  402 

cui ..  libertatem  paro  Sc  137  cui  tu 
obsidionem  paras  Sc  324  secum 
cogitat  parat  putat  Sc  340  alteri 
exitium  parat  Sc  167  sonitum  dare 
voce  parabant  A  459  pugnare  para- 
tust  A  252  paratam  gloriam  Sc  8 
sibi  paratum  pestem  ut  participet 
parem  Sc  168* 

p  a  r  s . .  lactant  J.  7  3  hos . .  necuit,  pars 


occidit  illa  A  559  diei  Partem  A  237 
quattuor  partum  A  593 

pestemutparticipet  parem  Sc  168 

hic  . .  vigilant ,  partim  requiescunt 
^436 

eandem  me  in  suspicionem  sceleris 
partivit  Sc  327 

partu  Sc  77 

me  de  caelo  visas  ..  parumper  J^53 
campum  celeri  passu  permensa  pa- 
rumper  J^  71  hoc  audite  parumper 
A  208  postquam  .permensa  parum- 
per  A  455  cessere  parumper  A  587 

Parus  Parum  A  524 

magnas  parvasque  A  239 

piscibus  pascit  Sa  66 

passim  A  369 

celeri  passu  A  71 

pastores  Sc  53 

patefecit..  rota  candida  caelum  A 
558  patefecerunt  Sc  176 

pateo  caeli . .  porta  patet  F  24  late 
. .  patebat  A  440 

pater  A  20  37  44  47  175  295  350  680 
Sc  36  327  Bacchus  pater  Sc  123 
pater  aut  cognatus  A  463  patris  A 
52  Sc  59  325  patrem  A  470  581  Sc 
147  0  pater  A  113  pater  Tiberine 
A  54  Quirine  pater  A  117  pater 
optime  Olympi  A  192  o  pater  Sc  92 
Graio  patre  A  111  patres  A  526* 
patrum  F  16  cf.  V  78 

domum  paternam  Sc  277 

patior  videre  quod  me  p  a  s  s  a  aeger- 
rume  Sc  100  neque  pati  neque  per- 
peti  Se  392 

patriae  custodem  J.  112  patriam 
{A  476)  Sc  406  (*)  Nestoris  ad  pa- 
triam  F  41  o  patria  Sc  92  patria 
procul  Sc  260 

o  Patricoles  Sc  161 

patrius  arae  patriae  Sc  89 

verbum PaucumJ.247  philosophari 
. .  paucis  Sc  376 

paulo  plus  A  501  paulo  ante  Sc  55 

pauperie  Sc  204 

paupertas  Sc  49 

pausam  facere  .  .  fremendi  A  586 
Neptunus  saevus  undis  . .  pausam 
dedit  F  10 

pavor  Sc  23 

pavum  A  15 

pax  pacis  potiri  Sc  416  pacem  pe- 
tens  Sc  40  pacem  inter  sese  con- 
ciliant  Sc  343  sine  pace  A  207 

peccas  Sc  225 

pecten  F36 


INDEX  SERMONIS 


285 


ferro  cor  . .  pectusque  revinctum  A 
562*  divinum  pectus  habere  ^  19 
pectus  A  364  pectus  purum  et  fir- 
mum  gestitat  Se  302  in  pectore 
fixa  A  336  audaci  cum  pectore  A 
381  celso  pectore  A  517  proprio 
cum  pectore  sancto  A  540  animus 
. .  pectore  latrat  A  584  pectora  . . 
tenet  desiderium  A  110  pectora 
pellite  tonsis  A  230  referunt  ad 
pectora  tonsas  A  231  perculsi  pec- 
tora  A  311 

pecudi ..  marito  Sc  296  balantum 
pecudes  quatit  A 186 

Marte  Pelasgo  J.17 

Peliae  Sc  252  277 

Peligna  cohors  A  276 

nemore  Pelio  Sc  246 

pellem  inauratam  Sc  251 

pectora  pellite  tonsis  A  230  pelli- 
tur  e  medio  sapientia  A  268  sale 
conferta  rate  pulsum  A  385 

Pelope  natus  Sc  357 

pendent  peniculamenta  J.  362  la- 
tere  pendens  Sc  363  filo  pendebit 
Etruria  J.  152 

stipendia  pendunt  A  265 

pendent  peniculamenta  J.  362 

genus  pennis  condecoratum  J.  10 
densis  aquila  pennis  A  147  cf.  pin- 
nis 

per  A  21  39  137  173  187  357  364  411 
460  478  516  531  556  616  per  ora 
virum  F  18  esse  per  gentes  cluebat 
Sc  366  omnia  per  sonitus  arcet  A 
543  per  dolum  Sc  252  per  ego  deum 
. .  subiices  ^Sc  10  per  vos  et  vostrum 
imperium  et  fidem  Sc  186* 

perago  carmen  tuba  sola  peregit 
^519 

perbiteret  Sc  212 

percellunt ..  quercus  ^  188  som- 
nus  . .  perculit  A  369  metu  Percul- 
sus  Sc  38  perculsi  pectora  J.  311 

percutit  in  latus  J.  552  percussus 
trifaci  A  534 

perdat  Sc  77  perdidit  A  162 

perdvellibus  Sc  396 

amnes  perennes  V  12 

pereo  pereat  i5c  226  perire  J.  358 
periisse  Sc  402  pereunte  viro  A  520 

pestem  Pergamo  Sc  i6  Pergama 
Sc  77  cf.  A  358 

pergunt  lavere  Sc  202 

perhibent ..  lingua  J.148  perhibe- 
bant  A  23  perhibetur  A  218  perhi- 
bentur  A  409 


belli ..  peritus  A  423 

permarceret  paries  A6M 

permensa  A  71*  455 

a  carcerefusi  Currus  ..  permittere 
certant  A  485 

pernas  succidit  A  286 

perniciem  {vel  permitiem)  dabo  Sc 
271 

neque  pati  neque  perpeti  Sc  392 

perpetuita  Sint  J.317* 

quis  te  persuasit  I  4 

pertinaci  pervicacia  Sc  379 

latus  pertudit  hasta  A  414 

perverse  dices  Sc  199 

perverto  pinus proceras  pervortunt 
^190 

pertinaci  pervicacia  Se  379 

pervince  Sc  379 

pervolat  caeli  fretum  Sc  382 

pes  premitur  pede  Abl2  semita.. 
pedem  stabilibat^43  domo  eflferret 
pedem  Sc  253  pedem  extulisses  Sc 
279  pede  ruit  A118*  (?)  gradum 
proferre  pedum  Sc  213  unum . . 
quemque  pedum  A  362  pedum  pulsu 
Sc  341  bombum  pedum  /  50  ad 
pedes  ..  quadringentos  Sc  111  con- 
tulit  sese  in  pedes  Sc  183  quod  est 
ante  pedes  Sc  244  pedibus  . .  pul- 
satis  A  1 

pestis  necuit  A  559  oppeto  malam 
pestem  Scl&2  pestem  ut  participet 
parem  Sc  168  pestem  abige  a  me 
Sc  29  pestem  Pergamo  Sc  46 

peto  Sc  162  petunt  Sc  322  pone 
petunt^  231  regnum . .  petunt  A  273 
petam  Sc  86  petebant  Sc  251  pacem 
petens  Sc  40 

petris  . .  ingentibus  A  365* 

rege  Philippo  A  327 

philologam  /  42 

philosophia  cf.  Se  377 

philosophor  philosophari  Sc  376 

piaculum  Sc  331 

deum  . .  pietas  Sc  328  o  pietas  ani- 
mi  J.  8  0  pietas  Sc  130* 

me  . .  mei  piget  Sc  60 

pigret  sufferre  laborem  A  425 

pilatas  . .  aetheris  oras  Sa  4 

pilum  p  i  1  a  retunduntur . .  pilis  J.  570 

pingo  pictis  e  faucibus  A  86 

sagus  pinguis  A  508  calvaria  pin- 
guia  F43 

Fides  . .  apta  p  i  n  n  i  s  Sc  403  ef. 
pennis 

pinsunt  terram  genibus  A  351  cu- 
bitis  pinsibant  humum  Sc  ill 


286 


INDEX  SERMONIS 


pinus  proceras  A190  capitibus  nu- 

tantis  pinos  A  490 
piscem  F  38  piscibus  Sa  6G 
pium  A  30 
placet  Se  376 
placide  A  384 
somno  leni  placidoque  A  5 
placo  placata  A  291 
caeli  scrutantur  plagas  /Sc244  endo 

plagas  caelestum  ascendere  V  23 

marinas  propter  astabat  plagas  Sa 

65 
plausu . .  concutit  ungula  terram  A 

439  cantu  plausuque  Sc  220 
plebeio  Sc  331 
plebes  S^c  228  plebi  Sc  229 
plenus  fidei  A  338 
pueris  plorantibus  A  526 
plurima  F35 
plus  aut  minus  ^501  plus  negoti 

Sc  235  plus  miser  sim  Sc  308 
Pluto  cf.Vnsqq. 
podager  Sa  64 
poemata  A  3 
das  ..  poenas  A  100 
pemas  succidit . .  superbia  Poeni  J. 

286  Poeni  A  221  265  311    Poenos 

Sarra  oriundos  A  220  Poenos  Di- 

done  oriundos  A  290 
Homerus  ..  poeta  A6  Enni  poeta 

Sa  6  sancti  poetae  /19 
poetor  Sa  64 
polJ.99Sc354 
causa  poliendi  Agri  A  319  campi 

quos  gerit  Africa  terra  politos  Sa  11 
pollicentur  Sc  322 
polypus  V  43 
Pomonalem  A  123 
pone  petunt  A  231 
foro  ponltj.492*  ponebat  ante  sa- 

lutem  A^ll  posuit  spiramina  A 260 

inter  ponendum  I  2 
pontem  contendit  A  378 
mulserat huc navem  ..pontus  J.225 
dictust  ollis  popularibus  olim  A 

306  tuas  legiones  ac  popularis  A 

136 
populea  fruns  A  577 
populus  Romanus  V  1  populiis  at- 

que  A  87   bonus  et  liber  populus 

A  626  populi  rumore  secundo  A  255 

flos  delibatus  populi  A  308  populo 

Sc  1  pro  . .  populo  A  209  prisci  casci 

populi  A  24  populi  et  reges  Sc  141 

populos  A  3 
porcet  pudor  Sc  328 
porgite  /  23 


porta  tonat  caeli  J.615  caeli . .  por- 
ta  patet  V  24  belli  ferratos  postes 
portasque  A  267 

saucii  opplent  porticus  Sc  165 

portisculus  A  228 

stlataria  portat  A  226  portabant 
^610 

portum  J.16  portumcorpori8/Sc364 
praepete  portu  A  488 

posco  A  194 

possum  potes  Sc  6  potest  (»n  exitu 
V.)  Scl&i.  potest  Scl&&  170  393  pos- 
sunt  t'.  Z.J.446pos8i8/Sc305po8sie8 
Sa  58*  posset  ui  250  potesset  J. 
222  possent  A  525  potuit  A  373  po- 
tuere  A  358  posse  A  42  179  bellum 
tolerare  potentes  A  333  retrahi . . 
potestur  A  611  cf.  potis 

et  post  inde  ^  11  post . .  resistet  A 
46  post . .  pigret  A  425  post . .  it  ^ 
424  post  fit  F56  post . .  quam  . .  re- 
cepit^  141  postque  magisque  A  372 

poste  recumbite  A  230 

postea  F55 

postilla  A  41  Sc  45 

postis  belli  ferratos  postes  portas- 
que  A  267 

postquam  A  67  149  153  266  455 
460  502  566  postquam . .  tetigit  Sc 
230*  cf.  post 

postremo  A  413* 

coniecturam  postulat  Sc^O  postu- 
lat  alterum  frustrari  Sa  59 

potentes  vide  possum 

quibus  est  potestas  motus  Sc  342 

potior  potitur  . .  praedam  A  75  pa-^ 
cis  potiri  Sc  416 

quis  potis..  evolvere?  J.  174  nec 
p  o  t  e  quisquam  A  403  potis  pacis 
potiri  Sc  416  potis  est  Se  163  potis 
sunt  A  429  quid  potius  dicam  aut 
verius?  Sc  408 

praeceps  praecipe  casu  A  399 

praecepta  p.  218 

Nox  ..  signis  praecincta  A  433 
praecinctum  . .  portu  A  488 

praeco!  Sc  1 

praecox  pugna  A  278 

potitur  ..  praedam  A  75  praeda 
exercitus  undat  ^4  316 

ecquid  ..  praemi  A  337 

praepes  Laeva  volavit  avis  A  91 
praepete  ferro  A  407  praepete  portu 
A  488  praepetibus  . .  pulchrisque  lo- 
cis  A  94 

de  praesepibus  fartus  A  514 

quid  petam  praesidi?  Sc  86 


INDEX  SERMONIS 


287 


omnibus  ..  praestat  F  34  o  prae- 

stans  animi  I  47 
praeter  proptervitamvivitiir*Sc241 
praeterea  Sc  313 
praeterii  V  40 
prandere  A  432 
prata  Sc  155  caerula  prata  J^  143 

campi . .  caerula  laetaque  prata  A 

516 
precor  ..  Ut  J.  52 
premunt  Alas  Sc  220  obsidio . .  pre- 

mebat  A  28  pes  premitur  pede  A 

572 
pretium  dederitis  ^194  est  operae 

pretium  A  465  reddere  opis  pretium 

F20 
pi-ex  precibus  ..  orat  A  20 
Priamus  A  17  Sc  37  Priami  Sc  92 

Priamo  /Sc  44  61  98 
primus  A  423  Sc  44  primum  V  38 

ut  primum  J.  212 
fluvius  qui  est  omnibus  princeps 

J.67 
flagiti  principium  Sc  395 
prior  prius  quam  J.480  prius  quam 

..  coepit  A  219  prius  quam  oppeto 

Sc  162  prius  quam  evenat  Sc  203 

prius  quam  fiat  Sc  286  sibi  data  . . 

esse  priora  ^95* 
prisci  casci  populi  A  24 
me  anima  privem  Sc  198 
pro  luppiter  5^^187  pro  diAnim  fidem 

Sa  18 
pro  Romano  populo  . .  animam  de 

corpore  mitto  A  209  pro  mala  Vita 

famam  extolles  et  pro  bona  . .  glo- 

riam  Sc  7sq.  pro  nostra  vita  morti 

occumbant  Sc  136   pro  malefactis 

Helena  redeat  Sc  226    pro  factis 

reddere  . .  pretium  V  20  pro  viribus 

Sc  145  [pro  moene  A  628] 
proavi  Sc  325 
rite  probatum  A  613 
procede  Sc21S  ISTox  processit  J. 339 

procedere  A  465 
pinus  proceras  A  190 
procul  aspiciunt  A  387  patria  pro- 

cul  Sc  260  se  a  malis  spernit  pro- 

cul  Sc  189 
prodeo  prodinunt  A  156 
prodo rem  prodere  summam.A428 
produxisti  nos  intra  luminis  oras 

AlU 
proeliant  Sc  5 
proelium  proelio  Sc  169 
gradum  proferre  Sc  213  prolato 

aere  Sc  16 


proficiscitur  A  565 
profiteri  et  proloqui  Sc  337 
sanguis  ..  profluens  Sc  163 
profor  verba  ..profatus  A  663 
caelus  profundus  ^546 
progeniem  ..  peperisti  Sc  01 
prognariter  A  209 
Tantalo  prognatus  ^Sc  357  corpore 

tartarino  prognata  A  521  Eurydica 

prognata !  J.  37 
prohibessis  scelus  Sc  286* 
proiciunt  sese  A  233 
proiector  quod  tu  peccas  Sc  225 
proletarius  A 183 
proloqui  Caelo  . .  miserias  Sc  2bl 

profiteri  et  proloqui  /Sc  337 
in  promptum  situm  Sa  57 
promptus  (adi.)  amicitiam  atque  in- 

imicitiam  in  frontem  promptam 

gero  Sc  12 
lovis  ..  pronepos  Sc  359 
vitae  ..  propagmen  A  160 
versus  propinas  Sa  7 
animus  propitiabilis  Sc  372 
proprio  cum  pectore  A  540 
constitit . .  p r o p t e r  sos  A22  propter 

. .  copias  considerat  F  13  marinas 

propter  astabat  plagas  Sa  65  pro- 

pter  stagna  Sa  66  praeter  propter 

vitam  vivitur  Sc  241  propter  te  Sc 

122  haec  propter  V  57  {cf.  hace- 

propter) 
propterea  Sc  261 
rursus  prorsus  Sc  116 
Proserpina  V  59 
prospectum  abstulit  Sc  182 
prosum  prodesse  A  429  Sc  62  273 
ambas  ..  protendere  A  618* 
proterviter  Sc  374 
protrepticus  J9.  218 
prudens  animam  de  corpore  mitto 

J.  210  prudentem  A  250 
pubescere  Sc  152 
publicitus  A  183 
publicus  rem  ..publicam  Sc  260 
patris  mei  meum  factum  pudet  Sc 

59 
civium  porcet  pudor  Sc  328 
mea  ijuella!  Sc  419 
dis  sacrificare  puellos  A  221 
puerum  Sc  44   83  pueris  A  526* 

pueros  Sc  291 
praecox  pugna  J.  278  in  pugna  A 

193  inter  pugnas  A251 
pugnant  Sc  5  pugnare  A  252  pug- 

nandi  A  345  ' 

homo  pulcher  AiQ  Romulus  pul- 


288 


INDEX  SERMONIS 


cher  A  80  pulchra  dearuin  (al  pul- 
cherrima  dium*)  ^18  pulcro ..  portu 
A  488  pulchris  . .  locis  A  94  navibus 
pulchris  A 144  cum  pulchris  animis 
A  550  longe  pulcherruma  . .  avis 
^91 

pullis  A  11 

pedibus  ..  pulsatis  A  1 

pedum  pulsu  Sc  341 

pulvls  ..  vasta  J.  282  pulvis  fulva 
A  315  crassa  pulvis  Sc  382  stant 
pulvere  campi  A  608 

erubuit  ceu  lacte  et  purpura  mixta 
J.352  purpura  F44* 

purus  putus  Sc  78  pectus  purum 
Sc  302 

cogitat  parat  putat  &  340 

purus  putus  Sc  78 


qua  (adv.)  A  479  617  qua(que)  F13 
qua  (corr.  quia)  F  58 

Romae  regnare  quadratae  J.  157 

irarum  effunde  quadrigas  ^513 

curru  quadriiugo  SclOl 

ad  pedes  ..  quadringentos  Sc  117 

quadrupedantes  Sc  184 

quadrupes  eques  A  232  quadru- 
pedum  Se  190 

triste  quaeritat  sinapi  Sa  12 

quaero  quaeritJ.81  statuas  ..  quae- 
runt  A  411  quaerunt  in  scirpo  . . 
nodum  Sa  70  quaerere  A  42 

mari  quaesentibus  vitam  A  145 
liberum  quaesendum  causa  Sc  120* 
liberorum  sibi  quaesendum  gratia 
Sc  129 

quaestus  causa  Sc  394 

qualis  Al  qualis  consiliis  A222 
qualem  J.  112 

quam  crudeli!  A1S9  quam  similis! 
Sa  69  quam  mihi  maxime  . .  conti- 
gerit  malum  Sc  360  quam  mox?  A 
86*  quam  cum  comparativo  JL181 226 
Sc  235  278  354  408  413  cf.  A  134 
quam  nemo  melius  {h.  e.  ovSsvbg 
^bXtiov)  Sc  428  post . .  quam  A  141 
malim  . .  Quam  Se  263  quam  (bis) . .  i 
Malui  Sc  390  cf.  postquam  et  prior   ' 

quamde  A  97  quande  A  136* 

quamquam  J.  49  546 

quando  A  433  si  quando  A  340 

quantam  statuam  F  1  (?)  quantam 
columnam  F  2  (?)  quantum  . .  sup- 
petit  Laboris  Sc  170  quantum . . 
potesset  A  222  quanto  e  loco,  Quan- 
tis  opibus  Sc  355  sg.  quantis  Sc  102 


quapropter  Sc  5i 

quartum  fit  consul  A  295 

quasi  J.528  Sc  104=  399 

iubam  quassat  A  517 

balantum  pecudes  quatit  J.186 
quatit  ungula  terram  JL  224  277 
frangitque  quatitque  A  405 

ter  quattuor  (bisyll.)  A9S  quattuor 
{Usyll.)  A  593 

que  J.  5  (13)  18  {his?)  30  32  {his)  38 
40  42  54  59  69  78  94  96  107  117  120 
121  123*  141  145  160  165  184  (6ts) 
193  201  207  214  222  230  235  {his) 
238  239  {his)  241  254*  262  267  273 
282  292  302  (308)  309  314  317  342 
364  365  378  396  397  406  423  432 
435  444  448  457  464  466  470  473 
{his)  483  490  497  500  504  506  516 
519  538  556  562  568  593  596  600 
601  620  622  Sc  65  83  143  159  201 
220  283  284  285  295  {his)  301  319 
333  336  375  427  Sa  4  F4  (13)  (35) 
36  39  42  {his)  53  58  que  . .  que  ^  183 
242  248  249  334  372  398  405  411 
480  580  581  F  41  cumque  {al.  at- 
que)  A  486  malaque  et  bona  A  240 
sileteque  et  tacete  Sc  2 

qxieo  non  quit  Sc  273  quibit  F20* 
queat  F  22 

magnas  quercus  A  188 

qui  A  29  67  130  157  250  280  374  422 
(480)  493  514  542  Sc  44  77  105  167 
175  211*  234  269  273  280  284  285 
298  348  357  374  380  398  Sa  6  8  59 
F  22  55  ef.  J39  ea  libertas  est,  qui 
pectus  . .  gestitat  Se  302  qui  sese 
frustrari  quem . .  sentit,  Qui  frustra- 
tur  is  frustra  est  Sa  61  sq.  quae  A 14 
131  218  226  336  Sc  29  112  207  249 
386  F  2  quod  AU^Sc  244  309  318 
401  {his)  cui  A  239  243  522  Sc  89 
137  205  236  324  401  F  19  quem  A 
18  27  65  76  148  373  382  599  614 
Sc  206*  345  402  {his)  Sa  60  F  54 
Q)is)  quam  A  23  24  37  quod  A  20 
327  Sc  100  204  225  236  269  308 
424  Sa  58  70  quo  A  430  535  (590) 
Se  36  71  quocum  A  234  242  qua 
J.  164  date  ferrum,  qui  me  anima 
privem  Se  198  qui  A  192  307  377 
446  466  Scll  261  321  394  vosque 
lares . .  qui . .  curant  A  620  quae  A  1 
151  202  409  Se  233  259  quae  A  358 
544  quorum  A  199  Sc  49  191  334 
quibus  Sc  4  138  320  322  342  quos 
A  34  56  214  421  Sc  139  142  Sa  11 
quas  A  2  Sa  67  quae  A  9  248  318 


INDEX  SERMONIS 


289 


Sc  25  178  V  57  quibus  A  379  561* 
Sc  271 

qui  (interr.)  Sc  156  quae  A  344  394 
quSLmScl60{?)  306  371  quod.5^c276 
quo  Sc  86  212*  quas  A  55  quibus 
Sc  356 

qui  {utinam)  Sc  333 

quia  Sc  250  F  58  (*) 

quianam  J.  127  259 

quidein  Sc  419  dum  quidem  linus 
A  494  hic  quidem  est  Sc  166  iste 
(ego?)  quidem  Sc  359 

quiescit  A  375  quiescunt  ^  549 
quiescere  Se  160 

quin  Se  26  289  396 

cursus  quingentos  A  353 

Quintus  pater  J.295  Q.Ennius  753 

quippe  solent  A  355  quippe  ..  non 
est  satis  A  410  quippe  . .  cum  ad- 
venis  ..,  Quid  censes  . .  esse  Sa  14 

Quirini  A  117  Quirine  A  117 

vobisque  Quiritis  A  107 

quis  {interr.)  A  174  Sc  173  223  I  4 
quis  homo  Sc  222  quis  pater  aut 
cognatus  A  463  quis  illaec  est?  Sc 
386  quis  est  qui  Sc  374  quid  Sc  103 
quid?  F  40  quid  hoc  hic  clamoris, 
quid  tumulti  est? . .  Quid  in  castris 
strepiti  est?  Se  156  sq.  quid  fit  ob- 
servationis  ?  Se  242  quid  noctis  vi- 
detur?  Sc  215  quid  A  197  Se  54  150 
238  317  340  408  quid  . .  haec  me- 
moro?  ^314  quid  . .  animo  lamen- 
tor?  A20i{*)  quid  lascivis?  Sc  50 
quid  ita  . .  Miser  (es)  Se  73  quid 
sic  te  ..  eliminas?  Sc  256  quid  pe- 
tam  praesidi?  Sc  86  quid  censes 
domino  esse  animi?  Sa  18  qui  te 
sic  ..  Tractavere?  Sc  li  qui  cu- 
piant..?  Sc  179 

quis  {indef.)  siquis  ferat  A  536  quo 
quis  cruciatu  perbiteret  Se  212  si 
quid . .  faerit.4 125  qui  sese  frustrari 
quem . .  sentit  Sa  Gl  si  quid  ego 
adiuero  A  335  ne  quid  exspectes 
amicos  Sa  58  si  qui  vellet  A2il  si 
qui  sapientia  magis  vestra  mors  de- 
vitari  potest  Sc  164 

quisnam  quidnam  /Sc352  quemnam 
Sc  348 

quisquam  A  216  218  403  homo 
quisquam  J.99  quicquam  quisquam 
[quemquam]  ..negetSci^^  cuiquam 
F23  haudquaquam  quemquam  A 
289  quicquam  prodesse  A  429  lon- 
giscunt  quicquam  Aibl  quicquam 
sincere  sonunt  Sc  106* 

ENNirs  ed.  Vahlen, 


quisque  J.327  sibi  quisque  ..  habet 
A  101  quem  quisque  odit  Sc  402 
quemque  quisque  conveniat  Sc  422 
unum  . .  quemque  pedum  A  362 

quisquis  A  281  quidquid  Sc  401 
quidquid  Sa  2 

quo  {adv.  rel.)  Se  364 

quo  {adv.  interr.)  A  554*  Sc  13  42 
88  {bis)  276  373  quo  . .  viai  A  202 

quod  J.  626  F50  haud  temere  est 
quod  A  482  quidnam  est . .  quod  Sc 
352  non  commemoro  quod  ..  Non 
quod  Sc  2Tisq. 

quom  vide  cum 

quondam  A  34  Sc  357  Sa  65 

quoniam  F  33* 

quoque  F44 


radiis  ^90  558 

R  a  m  n  e  n  s  e  s  cf.  Ai  fr.  lix 

ramus  rami  Sc  153 

rapax  ..  unda  A  302 

rapit  ex  alto  naves  Sc  79  exitium 
examen  rapit  Sc  66  raptis  nanctus 
nuptiis  Sc  358  tonsillas  rapiunt  A 
499*  quid  oculis  rapere  Se  54 

raptare  AiO  raptarier  Sc  101 

rarenter  Se  104 

rastros  dentefabres  J.  319 

conferta  rate  J.  385  ratibus  A  497 

potitur  ratus  . .  praedam  A  75 

raucum  sonus  aere  cucurrit  Ab20 

retro  reccidit  F29* 

runata  recedit  A  589  recessit  J.  47 
89 

receptat  A 9 

seiDulchrum  quo  recipiat  Se  364 
recepit  A  34  regna  recepit  A  141 

reciprocat  fluctus  Sc  116 

iram  ..  recludam  Sc  271 

reconcilietur  Sc  227 

recte  J.  465  Sc  105 

clavum  rectum  J.483  mentes  rectae 
quae  stare  solebant  A  202  rectos  . . 
cupressos  A  490  rectis  foliis  A  263* 

fortunae  . .  recumbunt  A  288  poste 
recumbite  A  230 

reddit  murum  ..  ruinas  ^254*  red- 
dant  Se  323  mortalem  summum 
fortuna . .  Reddidit . .  ut  ^l  313  repu- 
diato  et  reddito!  Sc  344  Ilia  red- 
dita  nuptum  A  58  redditus  termo 
eBtAild  reddere  opis  pretium  F20 

redit  A  207  301  redeat  Sc  226  re-i 
dinunt  J.475* 

reduci  Sc  390 

19 


290 


mDEX  SERMONIS 


refert  rem  A  207  referunt  ad  pec- 
tora  tonsas  A2S1 

belli  . .  postes  portasque  refregit-4 
267 

refugiat  timido  sanguen  Sc  26 

regifice  Sc  96* 

regimen  A  423  id  meis  rebus  re- 
gimen  restitat  Sc  224 

media  regione  A505  mediis  regi- 
onibus  ^481 

regnare  A  157  197 

regnum  suppetebat  mi  Sc  355  cu- 
pientes  Regni  J.  78  victoria  . .  regni 
A  88  regni . .  scamna  solumque  A  96 
sola  regni  A 150  regni . .  columnam 
A  348  nulla  regni  sancta  societas 
Nec  fides  Se  404  fidei  regno  vobis- 
que  J.  107  per  regnum  J.  411  reg- 
num  . .  petunt  A  273  regnum  Sc  295 
339  (e)  summo  regno  A  313  regna 
recepit  J^  141 

rego  de  summis  rebus  regundis  A 
237 

gradumRegredere  conare<Scl4re- 
gredi  gressum  J52 

relinquunt  J.619  reliqui  6fc339  re- 
liquit  A  51  149  relinqui  Sc  390  re- 
linquite  A5S2 

reliquae  AlOl  (?) 

rivos  camposque  remanant  A&9 

remissa  humana  vita  Sc  365 

Remoram  A  82 

remorbescat  I  37 

Remus  A  79 

retniis  trabes  remis  rostrata  A61G 

repagula  Sc  270 

repente  ^47  68  165  312  368 

repertus  A  177 

rem  repetunt  A  273 

navibus  explebant  sese  terrasque 
replebant  A  309  repletur  A  492 

repo  repunt  A  556 

reponunt  A  550  repostus  I  23 

occasus  . .  audere  repressit  J.  294 
Sol  equis  iter  repressit  F  11 

repudiato  et  reddito!  Sc  344 

requiescunt  J.436  requiescat  ma- 
lis  Se  365 

arma  requirunt  A  186  lucem  ..  re- 
quirunt  A  473 

iuvat  res  ^  166  vi  geritur  res  A  268 
res  . .  gesta  est  A  547  res  sapsa  A 
430  res  . .  Romana  A  500  res  Argi- 
vum  Sc  169  dat  se  res  Sc  269  ei  rei 
sustuli  Sc  312  summam  . .  rem  A  98 
rem  prodere  summam  A  428  refert 
rem  A  207   scripsere  . .  rem  A  21S 


rem  repetunt  A  273  rem  gerit  A  296 
restituit  rem  ASIO  rem  Romanam 
A  466  rem  cum  Achivis  gesserunt 
Sc  11  suam  rem  bene  gessere  et 
publicam  Sc  260  ob  rem  Sc  268* 
haud  magna  cum  re  A  338  re  gesta 
Sc  209  incerta  re  atque  inorata  Sc 
18  in  re  incerta  Sc  210  res  A  3  aliae 
res  obnoxiosae  Sc  303  rerum  A  235 
Sc  142  id  meis  rebus  regimen  resti- 
tat  Sc  224  ore  timebat  Rebus  A  88 
res  Sc  284  V  2  res  . .  magnas  par- 
vasque  A  239  ne  res  temere  tractent 
turbidas  Sc  144  in  rebus  secundis 
A  355  de  summis  rebus  regundis  A 
237  magnis  de  rebus  Ab55  Quantis 
opibus,  quibus  de  rebus  lapsa  for- 
tuna  accidat  Sc  356 

reserare  A  217  ^ 

fortuna  resistet  ^46 

clipei  resonunt  A  363 

respectantibus  Sc  74 

respirandi  fit  copia  A  407 

respondit  J.  33  64  119 

restinguite  Sc  64 

restitat  Sc  224*  restitant  Sa  5 

restituit  rem  A  370 

resto  restat  A  481  restant  A  504 

peperit  et  resumit  denuo  F48 

retinere  {corr.  protendere)  -4  618 

retrahi ..  potestur  Imperiis  A  611 

retro  reccidit  V  29 

pila  retunduntur  A  570 

revello  caput  a  cervice  revulsum 
A  472 

somno  . .  revinctus  A5  ferro  cor 
sit  pectusque  revinctum  A  562 

rex  A  33  175  177  421  461  580  618 
Sc  37  regis  Sc  252  regi  A  207  Sc  228 
229  rege  A  327  Sc  358  reges  A  355 
411  Sc  141 

rhetorica  tongent  F  28 

ridens  Sa  19  luppiter . .  risit  tem- 
pestatesque  . .  Riserunt  A  4:51  sq. 

rigido  -4  523 

rimantur  A  366* 

ripa  ripas  A  40 

montibus  . .  Ripaeis  Sa  68 

risu  A  458 

rite  quiescunt  A  549  ab  laeva  rite 
probatum  ^613 

rivos  A  69 

studiosum  robore  belli  A  383 

inclita  ..Roma.A  502  Romae . .  qua- 
dratae  A  157  Romam  A  82  297  Ro- 
ma!  F6 

Romane  A  503 


INDEX  SERMONIS 


291 


Romanus^  101  nnus  homo  Roma- 
nus  toga  A  494  Romanus  homo 
A  547  populus  Romanus  V  1  Ro- 
mana  iuventus  A  469  537  550  res  . . 
Romana  A  500  rem  Romanam  A 
466  pro  Romano  populo  A  209  Ro- 
mani  A  161  377  546  cives  Romani 
A  169  Romanorum  A  326  Romanis 
A  291  512  Romanos  A  179  569 

Romulus  A7o  95  115Romulus  pul- 
cher  A  80  Romule ,  Romule  die  A 
111  cf.  Ai  fr.  Lix 

trabes  ..  rostrata  A  616 

radiis  rota  candida  A  558 

rubra  . .  aethra  A  435 

Rudini  J.  377 

ruinas  A 254 

celerissimus  rumor  A  460  populi 
rumore  secundo  A  255  rumores  po- 
nebat  ante  salutem  J.  371 

rumpia  A  390 

runata  recedit  A  589 

ruo  pede  ruit  A  118(.?) 

rursus  prorsus  Sc  11&  et  rursus . . re- 
cumbunt  A  288 

russescunt  frundes  A  261 

faucibus  russis  Sc  219 


sacra  historia  p.  223  vitis  . .  sacrae 
Se  124 

dia  sacrificare  puellos  A221 

saepe  ^  353  374  517  Sc  188  bene 
saepe  A  234 

saeptus  mendici  stola /Sc  339  squa- 
lida  saeptus  stola  Sc  330  saeptum 
altisono  cardine  templum  Sc  93 

saeviter..  cemunt  de  victoria  Sc  180 
saeviter  . .  ferre  Sc  307 

Neptunus  saevus  FlO  draconis  sae- 
vi  Se  274  saevo  obsidio  ^28*  tur- 
bine  saevo  A  566  sonitu  saevo  Sc  11 
amore  saevo  Sc  254  saeva  stola  Sc 
410 

(nare  sagax)  A  533  nare  sagaci  A 
341 

sagus  pinguis  A  508  cf.  609 

spumat  s  a  1  e  A  385  sale  nata  . .  Ve- 
nus  Ab2* 

amoena  salicta  J.  39 

Salmacida  spolia  Sc  18 

mare  salsum^l42  lavere lacrimae 
salsum  sanguinem  Se  132  maria 
salsa  (salso.?)  spumant  sanguine^Sc 
119  salsas  lamas  A  606  aequora 
salsa  (Sc  367 

Oratius  inclutus  saltuJ.129  maxi- 


mo  saltu  Buperabit  Sc  76  silvarum 
saltus  A  568 

undantem  salum  Sc  195 

salutem  A  371 

salve  /Sa  6  salvete  Se  108  282 

sancta  dearum^64  nuUa  ..  sancta 
societas  Sc  404  Saturno  sancte  cre- 
ate  A  627  tuo  cum  flumine  sancto 
A  54  sanctoque  senatu  A  238  cum 
pectore  sancto  J.540  corpora  sancta 
Avium  A  93  sancti  poetae  1 19 

sanguenSc^^  o  sanguen  dis  oriun- 
dum  A  113  lavere  sanguen  san- 
guine  Sc  202  sanguine  Sc  18  63  99 
119  181  calido  . .  sanguine  A  100 
misso  sanguine  tepido  Sc  20  san- 
guine  exanclando  §c  147  sanguine 
atro  Sc  363 

sanguis  Sc  163  salsum  sanguinem 
Sc  132 

sanie  Sc  363 

sapientia  A  218  268  sapientiam 
Sc  23  sapientia  Sc  164 

bellipotentes  sunt  magis  quam  sa- 
pientipotentes  A  181 

sapit  Sc  273  sibi  semitam  non  sa- 
piunt  Se  321  loqui  saperet  A  561 
sapere  atque  fabulari  Sc  146  qui 
ipse  sibi  sapiens  prodesse  non  quit, 
nequiquam  sapit  Sc  273  sapiens  . . 
modestia  Sc  55  a  sapienti  Sc  412  (.^) 

sapsa  A  430 

sargus  F37 

Sarra  oriundos  A  220 

satis  ^410  satin  A3S0 

Saturnia  terra  J.25  luno  Saturnia 
A  64  Satiumie  A  456  Satumia !  J.  491 

Saturno  A  26  627  cf.  Euhem.  iii  iv 

V  IX  XI 

amore  ..  saucia  (Sc  254  saucii^Scl^^ 
saxum  sciciderit  Sc29d  saxo  . .  com- 

minuit  A  609  scrupeo  investita  saxo 

Sc  115  saxa  Sc  383  saxa  A  73  Sc  363 

430  saxis  Sc  362 
scabrent  Se  115* 
scalis  A 161 
Scamander  Sc  185 
regni ..  scamna  solumque  ^96 
scarum  F  40 
fontes  scatere  Sc  155 
scelestum  (Sc  308* 
scelus  sceleris  Sc  327  351   scelus 

Se  286 

saxum  sciciderit  Sc  293 
scio  s  c  i  t  Se  428  scias  Sc  355  scib^m 

Sc  314  scibas  Sc  324  scivi  Sc  312 

scire  Sc  168  scito  F  38 
19* 


292 


INDEX  SERMONIS 


Scipio  invicte  V  3  cf.  A  xii  fr.  rv 

Scip.  I 
quaenint  in  scirpo  ..  nodum  Sa  70 
scitus  A  246  scitus  agaso  A  438 
Musarum  scopulos  A  215 
scripsistis  (/.  e.  scripstis)  Sc  211 

scripsere  A  213 
scrupeo  ..  saxo  Sc  115 
scrutantur  Sc  244 
scutis  A  183*  sub  scutis  A  437 
secernit  V 32 
secundo  lumine  Sc  264  secundam  .. 

avem  servat  J.  79  populi  rumore 

secundo  A  255  secunda  loquens  A 

246  in  rebus  secundis  A  355 
securibus  caedunt  J.187  securibus 

Caesa  Sc  246 
sed  ^  195  204  272  314  338  403  455 

Sc  34  54  104  300  317  341  429  set 

Sc  211  361 
seditio  Sc  103 
sedulo  ..  operam  addidit  F32 
segetis  armatae /Sc 275  segetes  lar- 

giri  fruges  Sc  154 
selegit  F32 
semel  ^535  Sc  263 
semianimes  ..  oculi  A  473 
semita  nulla  pedem  stabilibat  J.43 

sibi  semitam  non   sapiunt,   alteri 

monstrant  viam  Sc  321 
semper  A  258  289  405  464  Sc  316 

392  Sa  57 

sancto  ..  senatu  A  238 
tarda  insenectute  (senecta  ?)  Sc  348 
senex  J.423  Sc  203  204  senis  Enni 

V  15  senex!  Sc  187  214  (*) 
senio  confectus  A  375 
sententia  J.  243  259  fictas  susci- 

tant  sententias  Sc  394 
sentit  Sa61  deum  me  sentit  facere 

pietas  Sc  328  (feras)  ex  nare  sagaci 

Sensit  A  342 
sepelio  somno  ..sepultij.  292  anti- 

qua  sepulta  A  247 
septingenti  A501 
sepulchrum  Sc  364   crudeli..se- 

pulcro  A  139  sepulcra  J.  411 
sequitur    A  424    secuntur    A  506 

secuta  est  A  289 
nocte  serena  A  396  tempestate  se- 

rena  A  527  tempestates  . .  serenae 

^457 
mensam  sermonesque  J.  235 
sero  aetemum  seritote  diemJ.106 

seruit  V  33 
Servilius  A  251 
servitutem  Sc  138 


servo  secundam . .  avem  8ervatJ.80 
servat  genus  altivolantum  A  81  ci- 
bum  servat  Sa  19  servavisti  Sc21S* 
summam  servare  . .  rem  A  98  im- 
perium  servare  A  427  serva  cives  Sc  6 

servus  servi  Sc  369 

seu  J.468 

bissexJ.323 

sextus  A  157* 

Aelius  Sextus  J.331 

si  A  429  Sa  62  V  23  si  qui . .  mors 
devitari  potest  Sc  164  hunc  magnua 
si  erit  sume  V  37  si  voles  advor- 
tere  animum  . .  monstrabitur  Sc  397 
si  quid  ego  adiuero  . .  Ecquid  erit 
praemi  A  335  si  te  . .  offendero,  Mo- 
riere  Sc  264  miser  sim ,  si . .  faxim 
Sc  308  si  curent,  bene  bonis  sit  Sc 
318  si . .  sint  A  561  si  quid  . .  fuerit 
J.  125  si  luci  si  nox  si  mox  si  iam 
data  sit  frux  J.  431  si  qui  vellet  A 
241  si  mussaret  A  344  si  vivimus 
sive  morimur  A  392  meum  non  est, 
ac  si  me  canis  memorderit  Sa  63  si 
forte  ..  Sensit  J.341  veluti  si  quan- 
do  . .  solet  A  340  sicut  siquis  ferat 
A  536  nisi  (si)  Sa  64  cf  sulti 

sic  ASl  111  251  274  334  394(*)  Sc 
74  256*  292 

s^ica  8  i  c  i  8  . .  fodantes  A  504 

Sicilia  F  128 

sicilibus  latis  J  507 

sicut  J.374  514  536* 

signitenentibus  . .  bigis  Sc  113 

mittere  8ignumA84  laevum  dedit 
inclytus  signum  A  li6  signum  . . 
dare  A  228  cata  signa  A  459  eigna 
in  caelo  Sc  242  caelum  cum  in- 
gentibus  signis  A  211  Nox..8ig- 
nis  praecincta  A  433 

silentio  F9 

sileteque  et  tacete  Sc  2 

silvam  A  72  silvai  frondosai  J.  191 
silvarum  saltus  A  568 

simia  Sa  69 

similis  Sa  69 

simul  A  78  91  92  110  128  150  198 
352  415  517  529 

sin  flaccebunt  condiciones,  repu- 
diato  Sc  344* 

triste  . .  sinapi  Sa  12 

sincere  sonimt  Sc  106 

sine  J  207  528  595  Sc  18  Sa  1  14 

siquis  A  536  cf.  si 

hic  est  ille  situsFl9  inpromptum 
situm  Sa  57 

si  vivimus  sive  morimur  A  392 


INDEX  SERMONIS 


293 


regni ..  societas  Sc  404 

a  socru  Sc  357* 

Sol  Sc  280  Fll  fiol  V4:1  sol  albus  A 
89  aureus . .  sol  ^  92  obstipo  lumine 
solis  A  283  soli  A  163  summe  Sol 
Sc  284  a  sole  exoriente  F21  de  sole 
sumptus  F52  soles  J.452* 

solet  ^  10  341  solent  A  355  356 
solebant  J.  202  soliti  sunt  ^105* 
soliti  A  221  Sa  70  solui  J26 

solida  vi  J.  273 

sollicitabant  J.  408  sollicitari  A 
334 

regni . .  scamna  solumque  A  96  sola 
regni  A150  sola  terrarum  A  455 

solus  ^80  sola  ^40  519  soli  F  24 
solum  A  545 

somniare  F  45 

somnio  Sc  37  somnia  aliquot  vera 
Sc  429  sortes  somnium  Sc  42 

somnus  ^51  368  somnum  Ah%2 
somno  . .  revinctus  A  5  exterrita 
somno  A  36  somno  . .  sepulti  A  292 
sese  exsiccat  somno  A  469  in  som- 
nis  A  219  Sc  36 

sonitus  ..  pedum  pulsu  Sc  341  so- 
nitum  A  415  sonitum  dare  voce  A 
459  sonitu  A  140  277  485  aerato 
sonitu  A  403  imber  sonitu  saevo 
Sc  11  templa  caeli . .  sonitu  concutit 
Sc^SO  sonitus  . .  acutos  J.530  omnia 
per  sonitus  arcet  A  543 

sono  sonabat  Arbustum  A  190 

sono  aes  sonit  Sc  181  blandi ..  sin- 
cere  sonunt  Sc  106  litora  . .  sonunt 
^389 

suavis  sonus  Egeriai  .4  119  raucum 
sonus  aere  cucurrit  A  520 

s  0  p  h  i  a  m  sapientia  quae  perhibetur 
J.218* 

sopivi  impetum  Sc  274* 

vestem  . .  sordidam  Sc  311 

germana  soror!  J.  41 

sorti  data  J.  329  sortes  somnium 
Sc  42 

sortiunt  ^c  128 

sospes  sospitem  Sc  ^OQ  (sospite)  A 
590 

sospitent  Sc  295 

spargunt  hastas  A  284  spargere 
sese  Hastis  J.  153  saxa  spargens 
tabo  Sc  363  sparsis  hastis  F  14 

spatio  . .  supremo  A  374 

spectatiSc  244  spectant  ad  carceris 
oras  A  85  spectare  faventes  A  419 

cava  . .  s  p  e  cu  s  J.  440  inferum  vastos 
specus  /Sc  193 


se  a  malis  spernit  procul  Sc  189 

spemunt  A  206  spernitur  A  269 
spero  A  429  sperando  A  428 
spe  /5^419  speres  A  429  speres.. 

nostras  J.  128 
res  omnis  spicis  Sc  284*  spexit  A 

421 
in  spinis  {al.  silvis  vel  campo)  A 

138* 
spira  spiras  legionibus  nexit  J.510 
posuit  spiramina  Naris  ad  undas 

.4  260 
spiritus  J.522  spiritus  austri  J.443 

spiritus  . .  spumas  agit  A  518  sonitu 

saevo  et  spiritu  Sc  11 
campus  splendet  F14 
stellis  splendidis  Sc  196 
spoliantur  eos  A  619 
spolium  spolia  Sc  18  370 
spuma  spumas  A  518 
spumat  A  385  spumant  Sc  119 
squalida  ..  stola  Sc  330 
squalus  vestem  squalam  Sc  311 
squamae  Sc  115* 
semita  . .  pedem    stabilibat  J.  43 

stabilita  scamna  A  96 
stagna  Sa  66 
statim  Sc  17 

statuam  J.  567  Fl  statuas  J.411 
statuam  statui  4  567 
status  stata  forma  Sc  294 
Caeli  stela  c/".F  99 
stellas  Sc  217  stellis  A  29  159  339 

Sc  196 
sterno  s t r a t a  terrae  (al.  terra)  Sc  dll 
stipendia  pendunt  A  265 
stipite  J40 
stirpem  liberum  Sc  121   a  stirpe 

supremo  4  178 
stlataria  portat  A  226 
sto  luppiter  hac  stat  J.  258  res  stat 

Romana  A  500    cupressi    Stant . . 

foliis  J.  263  stant  ^Sc  89  stant  pul- 

vere  campi  A  608  tosti . .  stant  pari- 

etes  Sc  90  stare  A  153*  571  mentes 

rectae  quae  stare  solebant  A  202 

stare  adversum  adversarios  Sc  301  * 
stola  5c330  339  387  410 
stolidum  genus  A  180  stolide!  Sc 

50  sues  stolidi  A  106 
strepiti  Sc  157  strepitum  Sc  373 

strepitu  J.  487 
ferri  stridit  acumen  J.363  striderat 

hasta  A  364 
(id)  studet  Sc  237 
dicti  studiosus  J.  216   studiodum 

robore  belli  A  383 


294 


INDEX  SERMONIS 


studium  tanto  studio  V  33 
stultTis  Sc  298 
suadae  . .  meduUa  A  308 
suadet  ^243 
suasorem  summum  A  383 
suaviloquenti  Ore  J.  303 
suavis  sonus  A  119  suavis  homo  A 

246 
8ubMarteJ.178ubmonte(montem?)   ! 

A  440  sub  scutis  J.  437  sub  armis 

Sc  262 

deum  sublimas  subiices/SclO 
sublime  iter  Sc  184  sublime  agi- 

tans  5^c  217  sublime  candens  Sc  345 
sublimo  sublimat  facem  Sc  280 
sublimus  sublimas  subiices  Sc  10 
subulo  Sa  65 
id  succenset  tibi  Sc  419 
pemas  succidit  A  286 
succincta  est  8tola»Sc387  succincti 

corda  machaeris  A  400    succincti 

gladiis  A  505 
terra  sudat  sanguine  Sc  181 
sudorJ.418  sudor  habet  corpus  A 

406  sudore  Sc  IS 
sufferre  laborem  A  425  cf.  toUo 
sui  sibl  ^IOI  Sc  129  168  321  323 

sibl  J[  95  158  Unde  sibi  populi  Sc 

141  ipse  sibi  sapi^ns  Sc  273  se  A 

67  (?)  74  79  90  108  134  135  539  Sc  35 

41  128  169  189  269  I  8  sese  A  48 
72  94  111  131  133  153  203  233  2>?1 
309  391  430  462  469  516  560  Sc  5 

42  117  183  343  Sa  61  ex  se  A  30 
secum  A  416  Sc  130  340 

sulphureas  ..  undas  A  260 

Sulpicio  J.329 

sulti  (i.  e.  si  vultis)  A  532 

sum  A  193  Sc  12  22  57  88  122  203 
es  A  578  {Sc  74)  est  A  16  23  67 
144  200  257  259  278  289  391  410 
427  465  468  479  482  493  502  535 
547  566*  571  Sc  21  25  36  54  83  156 
157  160  163  166  173  182  188  235 
239  240  244  289  298  302  307  309 
326  331  342  352  372  374  376  386 
387  395  401  (bis)  405  407  423  (423) 
429  Sa  37  62  (bis)  63  V  19  22  23 
36  37  51  (bis)  52  53  54  55  nimium 
boni  est,  cui  nihil  est  (in  diem*) 
mali  Sc  205  8t^l68  252  306*  Sc  236 
cf.  A  129  Sa  19  sumus  A  377  Sc  239 
sunt  J.45  105  151  153  169  181  429 
501  (546)  553  Sc  139  233  261  335 
(429)  Sa  10  V  8  35  57  sim  Sc  87 
308*  sit  A  88  431  562  Sc  318  siet 
A  281  Sc  289  sint  A  318  561  erat 


A  7  157  216  Sc  123  esset  A  83  313 
erit  A  65  280  281  337  Sa  57  V  37 
faat  Sc  177  fuit  A  274  Sc  410  fui- 
mus  (fuvimus?)  A  377  faere  A  192 
faerit  A  125  fuisset  A  237  foret  Sc 

44  forent  A160  esse  J.  2  95  382  Sc 
46  145  326*  348  366  Sa  18  60  F38 

45  /21  deum  genus  eese  Sc  316  qui 
volt  (esse)  quod  volt  Sc  269  fore  Sc 
308  esto  Vb  cf.  supersum 

sum  (i.  e.  eum)  J.  98  131  471*  sam 
J.219  808  J.22  151  256  356  sas 
J.  101  cf.  suus 
summa  arcis  . .  Moenia  J.  164  mon- 
tibus  smnmis  Sa  67  summam  . .  co- 
lumnam  A  348  templa  caeli  summa 
Sc  380  summis  saxis  Sc  362  summus 
. .  meddix  A  298  summe  Sol  Sc  284 
luppiter  . .  summe  Sc  209  mortalem 
summum  AS12  (e)  summo  regno 
J.  313  ex  opibus  summis  Sc  85  sum- 
mam  . .  famam  Sc  7  summam . .  rem 
J.  98*  rem  . .  summam  A  428  sum- 
marum  rerum  incerti  v.  l.  Sc  142 
de  summis  rebus  A2S7  bellum  ge- 
rentes  summum  summa  industria 
Sc  81  summa  . .  vi  ^l  161  412  vi  sum- 
ma  Sc  158  summo  sonitu  A  277 
suasorem  summum  A  384 
sumo  sume  ^37  sumpserint  Sc  396 
sumptus  F52  curis  sumptus  Sc  38 
volat  super  impetus  undas  ^386 

quem  super  J.  614  cf.  supersum 
iniqua  superbia  A  286 
supero  superat  temo  Sc  216  animos 
{corr.  animo)  superant  A  205  saltu 
superabit  Sc  16*  ferro  . .  superare 
^373 
superstitiosi  vates  Sc  319  super- 

stitiosis  hariolationibus  Sc  57 
superstito  superstitent  Sc  295 
siipersum  super  esse  J.  158  super- 

escit  A  494 
superum  lumen  A  102  motus  su- 
perum  atque  inferum  Sc  342 
supinus  F  29 

quantum  factis  suppetit  Laboris 
Sc  1 70  regnum  suppetebat  mi  iSc  355 
illi  supplicarem  Sc  267 
supra  Maeotis  paludes  F  21 
lovis  ..  supremi  F40  a  stirpe  su- 
premo  J.  178  spatio  . .  supremo  A 
374 
Surrenti  F  39 
surum  A  525 
sii-s  sues  stolidi  A  105 
suscitant  sententias  Sc  394 


INDEX  SERMONIS 


295 


siispicio  arcus  subspiciuntA409* 
caelum  suspexit  A  159* 

Buspicionem  Sc  307  327 

curis  ..  suspirantibus  Sc  38 

se  sustinet  Sc  1(59 

suiis  sui  Sc  394  suai  J.343*  suum 
Sc  237  suam  A  57G  Sc  260  suo  A 175 
245  444  548  Sc  17  399  Sa  1  sua  ^ 
342  suarum  A  235  (Sc  142  (summa- 
rum)  suos  A  221  235  Sc  103  suas 
J.  538*  suis  A  515  sis  oculis  A  149 

sybinis  ..  fodantes  A  504 


seditio  tabet  /Sc  103* 

tabulata  A  397 

tabum  tabo  /Sc  363 

tacere  ^Sc  145  loquive  tacereve  A 
250  tacete  Sc  2 

taedis  (Sc  30 

taeniis  Sc  51 

Discordia  taetra  A  266  c/".  teter 

talia  ..  memorat  A  36 

tam  A  76  554  /Sc  4  25  374 

tam  (t.  e.  tamen)  Sc  416 

tamen  A  416  525  tamen  etsi  A  547 

tandem  Sc  209 

tango  tetigit  aures  nuntius  /Sc  230 

Tantalo  iDrognatus  Sc  357 

tantidem  A  528 

tantus  tanta  /Sc  351  non  potest  ec- 
fari  tantum  dictis  quantum  factis 
suppetit  Laboris  Sc  170  tanto  AbbS 
V  33  tanta  Sc  25  267  tantae  Sc  42 
tibi  tanta . .  tulisti  J.  109 

tapetae  I  38 

tuba  ..  taratantara  dixit  A  140 

tarda  J.42  tarda  in  senectute/ScS^S 

Tarenti  F38* 

TarquinioJ.150  exin  Tarquinium 
(aJ.  Tarquinii  corpus)  J.  155 

corpore  tartarino  A  521 

Tite  ..  Tati  A  109  cf.  A  i  fr.  lix 

taurorum  Sc  275* 

taxus  tonsa  1 13* 

tectum  A  620  tectis  Sc  95 

tego  requiescunt  Tecti  J.437  petris 
..tecta  J.365 

Telamo  2  43  Telamonis  Sc  325 

telo  . .  trabali  A  601  tela  A  401  hor- 
rentia  tela  A  285  horrescunt  tela 
Se  140  tela  . .  iacientes  A  408  an- 
satis  . .  telis  A  154  horrescit  telis  A 
393  (fossari) . .  telis  A  571 

temere  A  554  Sc  144  temere  est  A 
482 

temo  Sc  216 


temperaret  tollere  Sc  45 

tempestate  serena  Ab21  tempes- 
tates  . .  serenae  Aibl 

templum  . .  lovis  A  541  caeli  cae- 
rula  templa  A  49  cf  66  templa  cae- 
litum!  Sc  196  templa  caeli  Sc  380 
Acherusia  templa !  Sc  107  cf  Lucret. 
ad  Ai  fr.  v  adscr.  saeptum  altisono 
cardine  templum!  Sc  93  templum 
Cereris  Sc  288  [in  templis  I  1] 

occasus  ..tempusveJ.  294  in  tem- 
pore  A  246 

tenacia  Sc  191 

manus  ..  Tendebam  A  50 

tenebris  Sc  109  tenebris  abiectis 
A212 

tenere  tonsam  F  27  tonsas  ante 
tenentes  A227  clavum  . .  teneam  A 
483  tenuere  J.  24*  teneret  A  102 
pectora  . .  tenet  desiderium  A  110 
metus  . .  tenet  virtutem  A  549  tenet 
occasus  A  166  teneatis  A  125  multa 
tenens  A  247  tenentem  A  248  bona 
dicta  teneat  Sc  413  teneor  con- 
saepta  Sc  297 

teneras  caliginis  auras  A21 

sanguine  tepido  Sc  20 

tev  Sc  262  ter  quattuor  A  93 

tergus  A  508 

termo  J.  479  480 

tero  armis  arma  teruntur  A  572 

terra  A  13  522  Sc  181  292  F47  51 
Saturnia  terra  A  25  Laurentis  terra 
A  34  Africa  . .  terra  A  310  cf  Sa  11 
o  terra  Thraeca  Sc  388  strata  ter- 
rae  (al.  terra)  Sc  311  terrai  frugi- 
ferai  A  489  proloqui  Caelo  atque 
terrae  . .  miserias  Sc  258  terram  A 
224  277  439  543  Sc  285  pinsunt  ter- 
ram  A  351  accedisset . .  ad  terram 
Sc  247  terram  iniicere  Sc  131  a 
terra  ;Sc  117  sola  terrarum  A  ibb 
terras  A  309  460  terris  V  48 

terrere  minis  A  256 

terribilem  ^^24  terribili.4140  310 

terroribus  caeli  A  545 

ardua  tesca  . .  tuor  Sc  430 

testes  8unt..campi  Sa  10  testes 
sunt  Campi  Magni  F  8 

tetros  elephantos  J.  607  cf.  taeter 

T.  Caecilius  Teucer  c/".  J.  xvi  fr.  i 

classis  ..  Texitur  Sc  66 

textrinum  navibus  longis  A  477 

Thelis/Sc  232* 

Mortis  thesauri  Sc  245 

littera  theta  A  625  | 

0  terra  Thraeca  Sc  388 


296 


INDEX  SERMONIS 


Tiberine  A  54 

Tiberis^l42 

tibia^299 

tibicina  I  7 

ore  timebat  Rebus  A  87 

timido  ^418  Sc  26 

tinnlt . .  umbo  A  402 

Titanis  Trivia  Sc  121 

Titan,  Titanus,  Titani  cf.  EuTiem. 

III IV  V  magnus  Titanu  A2S* 
Titienses  cf.  Ai  fr.  lix 
Titus  Tite  ^  334  o  Tite  A  335  o 

Tite  . .  Tati  A  109 
toga  J.494 
se  caedei ..  toleraret  J.  134  bellum 

tolerare  A  333 
puerum  ..  tollere  /Sc  45  sustuli  Sc 

312  tolles  in  . .  caeli  Templa  A  65 

sublatae  sunt . .  lapides  A  553  tolli- 

tur  . .  clamor  A  442  famam  tollunt 

Sc9 
tondeo  taxus  tonsaJl3 
rhetorica  tongent  F  28 
tono  tonuit  J.  527  porta  tonat  caeli 

^615 
tonsam  F  27    tonsas  A  227*   231 

tonsis  A  230 
tonsillas  A  499 
topper  Sc  428 
torreo  tosti ..  parietes  Sc  90 
torrus,  torri  I  27 
torviter  A 76* 
totus  F  53  tota  ^152  totum  (acc. 

masc)  A  135  224  totum  A  406  toto 

J.264 

telo  ..trabali  J.  601 
trabes  (sing.  anplur.)  Sc  247  trabes 

remis  rostrata  A  616 
tractim  A  435 
tracto  tractavere  Se  75  tractatus 

J.  137  res  temere  tractent  Sc  144 
tradidit  repagula  Sc  27.0 
gemitum  conatur  trahens  Sc  104* 
per  pectus  ..  transit  A  364 
transnavit  A  21 
traversa  mente  Sc  270 
tremibundi  trepiduli  Sa  32 
tremit  J.  310 
lumine  ..tremulo  Sc  292  tremulis 

. .  artubus  A  35 
corde  ..  trepidat  A  548 
tremibundi  trepiduli  Sa  32 
tres  tris  /Sc  70 
tribuno  A  401 
percuasus  trifaci  A  534 
tristis  Sa  19  triste  ..  sinapi  Sa  12 

tristi . .  corde  A  482 


triticum  V  31 

magno  ..  triumpho  A  301 

Trivia  Sc  121 

Troiae  Sc  46  72  Troiam  Sc  313  25 

Troiano  muro  Sc  82 

tu  A  65  76  98  100  114  482  Sc  7  199 
278  299  304  324  Sa  19  V  4:  ego 
proiector  quod  tu  peccas,  tu  de- 
linquis,  ego  arguor?  Sc  225  tui 
Sc  60  tibi  A  109  467  Sc  7  209  315 
SaSVl  tibl  A  45  -Sc  121  290  tibi 
(m  ea;iiM  versus)  Sc  419  F  57  quae 
tibi  in  concubio  Se  207  quam  tibi 
ex  6re  Sc  306  hoc  erit  tibi  argu- 
mentum  Sa  57  te  A  42  52  54  112 
179  334  336  Sc  74  94  122  177  187 
222  223  256*  264  304*  337  348  352 
Sa  9  I  4:  tuque  adeo ,  summe  Sol 
Sc  284  tu  Sc  56*  eho  tu  Sc  342  te 
Sc  230  233  299  tecum  A  20  in  te 
A  130  cf  tute 

tuba  ^140  519 

Tuditano  ^304* 

tuditantes  A  135* 

tueor  te  Sc  187  vos  contra  tueri  A 
463  cf  tuor 

tullii  Sc  20 

tum  A  (20)  36  77  156  175  307  332 
363  440  514  527  cf  ad  inc.  cxliii 
Sc  23  40  125  304  ibi  tum  derepente 
Sc  310  cum  genui  tum . .  scivi  5c  312 

tumulti  Sc  156  tumultu  A  310 

tuncuil69  418  529  553 

tunicata  iuventus  A  325 

saxa  tuor  Sc  430  cf  tueor 

res  ..  turbidas  Sc  144 

turbine  A 566 

turdum  F42 

turgeo  venter  ..turserat  alte  J^321 

turpissuma  bestia  Sa  69 

turpo  turpari  Sc  99 

indignas  turres  J  6  de  turribus  A 
172 

tute  A  109  Sa  58*  tute  ipse  Sc  368 

fabulari  tute  noveris  Sc  146 

tuto  ..  locaret  A  241 

tutulatos  A 121 

tuus  Tiia  reconcilietur  uxor,  mea 
necetur  filia?  Sc  227  tuae  (gen.)  Sc 
85  120  tuo  A  54  578  Sc  73  285  tuos 
F6  tuas  J.  136  F  2 

tyranne  A 109 


fici ..  lactantes  ubere  toto  J.  264 

ubertate  Sc  153 

ubi  illa  paulo  ante  sapienB..mo- 


INDEX  SERMONIS 


297 


destia?  Sc  55  ubi  A  302  Sc  245  365 
373  388  Sa  66  ubi  potitur  . .  prae- 
dam  A15  ubi  videt  F  31  ubi . .  re- 
pressit  A  294  ubi . .  spexit  A  421  cf. 
Sc  172  ubi  operam  addidit  F  32 
ubi  introducta  est  puerumque  . .  lo- 
cant  Sc  83 

patrem  . .  ulciscerem  Sc  147 

Ulixem  Sc  160 

lex  ulla  A  170  metus  ulla  A  549 
ullo . .  pacto  Sc  163  non  uUo  ne- 
gotio  Sc  236* 

ultra  fossam  A  618 

ultro  iam  . .  occupat  Sc  159 

ululat  J.342 

umbo  J.402 

umbra  Sc  350  umbram  ..  marinam 
F42 

umidas  Sc  11 

umor  vide  humor 

umquam  A  170  Sc  279  299 

uncta  carina  A  386  478 

unda  J.  302  undis  asperis  F  10  sul- 
phureas  . .  undas  A  260  undas  A  386 

unde?  ^  160  Sc  27  unde  J.420  Sc  11 
(is  sum  ego)  Unde  sibi . .  consilium 
expetunt  Sc  lil  corpus  contempla- 
tur  unde  corporaret  Sc  114 

undique  A  154  401  404  Sc  297 

undo  praeda  exercitus  undatJ.316 
undantem  salum  Sc  195 

ungula  A  224  277  439  ungulis  vo- 
lantibus  F  11 

unguo  lavit  et  u  n  x  i  t  J.  1 55  c/".  unctus 

unus  A  65  287  370  494  furiarum 
una  Sc  71  unum  A  158  unum.. 
quemque  pedum^  362  surum  unum 
unus  ferre  J.525*  urgemur  in  unum 
^617 

urbem  J.  82  173  Sc  128  urbemque 
forumque  J.  184  arce  et  urbe  Sc  88 
urbes  A  579  F  58 

urgemur  in  unum  A  617 

circum  sese  urvat  Sc  117 

usquam  gentium  Sc  222* 

nomen  qui  usurpat  meum?  Sc  156 

ut  ^  58*  98  592  Sc  269  1 10  ut  pri- 
mum  J.  212  ut  omnia  in  me  con- 
glomeras  mala!  Sc  353  cf.  A  97  ut 
. .  praestat!  F  34  (.?)  audite  . .  Ut . . 
animam  de  corpore  mitto  A  209 
eloquere  . .  ut  se  sustinet  Sc  169  c. 
coni.  Sc  83  135  304  309  355  (vifin.) 
ut  ne  Sc  144  fata  docet,  divinum 
ut  pectus  haberet  v.  l.  A  19  qui 
cupiant  dare  . .  ut  ipsi  cunctent  Sc 
179  cogebant . .  ut  misererent  A  171 


suadet  Ut  faceret  A  244  ut  venirem, 
tetigit . .  nuntius  Sc  230  mortalem 
summum  Fortuna  . .  Reddidit . .  ut 
^313  paratum  pestem  ut  participet 
Sc  168  te  exposco  ut  ^Sc  177  impe- 
trem  . .  ut  /Sc  347  precor  . .  Ut  A  bS 
cf.  A  125*  317  Sc  41  295  ut  tibi 
Titanis  Trivia  dederit  stirpem  libe- 
rum  Sc  121  ut  ego  illi  supplicarem? 
Sc  267 

uter  J.  83  utri  (dat.)  A  87 

uterque  utrique  J.366  vitam  cer- 
namus  utrique  A 196  utrisque  J.  442 

uti  memorant  J.  178  uti  des  A  360 
uti . .  auferam  Sa  Zl 

utinam  mortem  obpetam  Sc  203 
utinam  ne  . .  accedisset  Sc  246  uti- 
nam  ne  . .  extulisses  Sc  279 

ne  utiquam  Sc  34 

utor  otio  . .  uti  /Sc  234  auris  tibi  con- 
tra  utendas  dabo  Sc  Mb 

utrimque  A  393 

uxor  Sc  227  uxorem  Sc  129 


arbores  vento  vacant  Sc  185*  F12 

vadit  A  479  vadunt  solida  vi  A  273 

vagit  A  531 

vagore  volanti  A  422 

valet  »Sc  201  vires  . .  valentes  A  448 

valide  veniunt  A  544 

validus  valida  . .  tenacia  Sc  191  va- 

lidis  (cum)  viribus  A  300 
consilium  vanum  Sc  378 
(fortuna)  varia  A  300 
vas  vini  dimidiatum  A  536 
mundus  caeli  vastus  F9  pulvis.. 

vasta  A  282  abs  te  viduae  et  vastae 

Sc  233  vastos  specus  Sc  193 
vates  (nom.  plur.)  A  214  380  Sc  319 
ve  ^  197  294  335  Sc  86  350  ve  ..  ve 

A  250  cf  neve ,  sive 
aequora  ..  veges  Sc  367  vegebat  A 

487* 
veho  in  ea  ..  Vecti  Sc  251 
vel  (ter)  V  4ksq. 
veles  J.507 

velivolantibus  Navibus  Sc  67 
naves  velivolas/Sc^^  navibus  veli- 

volis  A  388 
venatica  velox  A  340* 
velut  A  321  401  veluti  ^84  340  443 
venatica  A  340 
veneno  A  535 

viere  Veneriam  corollam  F  25 
veneror  A  117 
venio  venitJ.ll  veniunt  A  544  ve- 


298 


INDEX  SERMONIS 


nere  A  348*  venirem  Sc  230  ventum 
est  Sc  240  venientibus  A  570 

undique  v enoi  Sc  297 

venter  ^321 

ventus  J.  487   F  55  56*  vento  A 
148  vento  Sc  185  V  12  venti  A  443 

venti!  J.  595  ventis  A  387  594  Sc 

367 
Venus^  18  62  Venus!  J.52  c/".  F142 
fructus  verborum  Sc  281   verbum 

Paucum  A  246  verba  J.  563  verbis 

^45 
verecunde  Sc  207 
virgines  vereor  Sc  59 
fero  verant  A  380 
tum  ..  vero  A  20 
verrun.t . .  mare  A  384 
V  e  r  s  a  t  mucronem  1 3  curam . .  Quae 

. .  te  coquit  et  versat  A  336  caelum 

versat  A  29  versatum  . .  columnam 

^348 
versus  propinas  flammeos /Sa  7  ver- 

sibus  A  214  versus  longi  I  20 
verto  quo  nunc  me  vortam?  Sc  276 

se  . .  bene  vortat  J.  108  quo  sese  ver- 

tant  Sc  42  vertunt  crateras  ^511 

vertitur  . .  caelum  J.  211 
verum  Sc  334 
verus  vera  virtute  Sc  300  somnia  .. 

vera  Sc  429  verius  Sc  408 
veruti  J.  353 
Vesi)erus  I  31 
Vesta^62  cf.  F65  75  139 
vester  per  vos  et  vostrum  imperium 

Sc  186  vestro  A  595  vestra  Sc  164 

vestrum  . .  patrum  F  16  vestras  Sc 

161  283  vestra  A  230  258(.?)  vostra 

J.464 

tarda  ..  veetigare  A  42 
Vestina  virum  vis  A  276* 
vestio  vestitus  Sc  330? 
vestis  vestem  fi^c311 
vestituB  Sc  330? 
veter  A  17  veterum  A  249  mores 

veteresque  novosque  A  248 
vetustas  ^  247 
vetustus  vetusta  . .  bella  A  410 
viai  J.  203*  dux  ipse  vias  A  441 

viam  Sc  321  398 
altema  vice  ^c  126 
victor  J.  493  victores  A  367 
magni  victoria  ..  regni  A  88  victo- 

ria  Sc  52  180 
video  Sc  332  viden  I  28  libi  videt 

avenam  F  31   vidi  Sc  94  97   vidi 

videre  quod  me  passa  aegerrume 

Sc  100   vidit  A  219  vide  Sc  206 


368  videte  Sc  69  pulvis  ad  caelutn 
vasta  videtur  A  282  compellare  . . 
videtur  A  44  quid  noctis  videtur? 
Sc  215  errare  videbar  A  41  videbar 
somniare  F  45  visus  Homerus  ad- 
esse  A  6  me  visus  homo  . .  raptare 
A  39  parere  se  (ex  se.^  .  .Visa  est  in 
somnis  Sc  36  quid  oculis  rapere  visa 
est?  Sc  54 
abs  te  viduae  et  vastae  Sc  233 
viere  Veneriam  coroUam  F  25 
vigiles  A  165  vigiles!  Sc  186 
vigilo  vigilant  A  436 
angue  villosi  canis  Sc  415 
vincio  buxus  vincta  1 13* 
vincla  A615  vinclis  ..  apta  A  340* 
vinco  vincere  A  179  vicisse  Sc  149 
vici  victusque  sum  ^193  qui  vincit 
(al.  vicit)  non  est  victor  nisi  victus 
fatetur  A  493  vicit  Olympia  A  375 
vini  J.  536  vino  domiti  A  292  vino 

curatos  A  368 
vir  A  338  viri  A  372  Sc  60  virum  Sc 
300  368  viro  A  520  viri  A  192  Sc 
250  virorum  A  285  vinim  J.  276  410 
F  18  viris  A  83  257  viris  J.  500 
virago  A  521 
virginali'  modestia  Sc  55 
virgo  /Sc  226  virgines  A  101  (Sc  59 

233 
virtutis  egentem  A  599  quorum 
virtuti  belli  fortuna  pepercit  Al99 
metus ..  tenet  virtutem  A  549*  aspec- 
tabat  virtutem  legionis  A  343  vir- 
tute  experiamur  Jl  198  virum  vera 
virtute  vivere  animatum  addecet 
Sc  300  melius  est  virtute  ius:  nam 
saepe  virtutem  mali  Nanciscuntur 
Sc  188 
virum  vis  A27G  aquae  vis  A  379 
tanta  vis  sceleris  Sc  351  domui  vim 
taurorum  Sc21b*  flammiferam  hanc 
vim  Sc  29  vi  A  105  268  Sc  98  176 
manus  vi  J.  97  *  vadunt  solida  vi 
A  273  summa  . .  opum  vi  A  161  412 
vi  summa  armatos  educit  Sc  158* 
vi  magna  A  232  c/.  486  vires  vita- 
que  A  38  vires  . .  valentes  A  448  va- 
lidis  (cum)  viribus  A  300  viribus 
fretus  A  533*  pro  viribus  Sc  145 
visceratim  Sc  119 
viso  me  de  caelo  visas  J.  53 
vires  vitaque  AS8  vita  Seu  mors 
J.  467  vitae  . .  propagmen  J.  160  vi- 
tae  cruciatum  Sc  24  vitae  parcam 
Sc  134  vitam  evitari  Sc  98  mari 
quaesentibus  vitam  J.  145  vitam  cer- 


INDEX  SERMONIS 


299 


namus  A  196  vitam  cernere  Sc  262 
praeter  propter  vitam  (vita  ?)  vivitur 
Sc  24:1  vita  illa  dignus  A&22  vita  Sc 
136  mala  Vita  Sc  8  remissa  humana 
vita  Sc  365  vita  vitalis  717  cf.  Sa 
lib.  inc.  I 

vita  vitalis  717  vitalem  habitum 
Scdil* 

vitis  inventor  sacrae  Sc  124  vites 
laetificae  Sc  152 

vitulans  victoria  Sc  52 

vivimus  A  392  vivam  Sc  407  vive- 
bant  homines  atque  aevum  agita- 
bant  A  307  vivere  Sc  300  vivitur 
Sc  241 

volito  vivos  per  ora  virum  F18  vi- 
vam  Sc  296  cordibus  vivis  A  367 

vix  A  51  545 

vo.  cf.  ve.  et  vu. 

vocat  J.  234  vocant  Sc  53  345  {al. 
invocant)  V  54  voce  vocabam  A  50 
vocarent  J.  82 

volito  vivos  per  ora  virum  F  18 

volo  pulvis  ..volatJ.315  volat  super 
impetus  undas  A  386  carbasus  . . 
volat  A  573  tullii . .  volant  Sc  20  vo- 
labat  A  147  volavit  A  92  volabit  A 
433  volans  de  caelo  Sc  51  vagore 
volanti  ^422  ungulis  volantibus 
Fll 

volo  voltJ.85  vult  F  27   qui  volt 


(esse)  quod  volt  Sc  269  non  bene 
vult  tibi  Sa  8  vultis  A  466  (cf  sulti) 
vellt^  197  cf  Sc  238  vellet  A  241 
voluit  Acn  si  voles  advortere  ani- 
mum  Sc  397  volet  A  463  male  vo- 
lentes  . .  bene  volentes  Sc  9  volenti- 
bus  cum  magnis  dis  A201 

clamor  ..  volvendus  A  531 

multa  volup  A  242 

ad  voluptatem  Sc  378 

vomit  in  mare  A  142 

voras  Sa  19 

ws  vobis  ^  107  202  vos  A  197  463* 
464*  Scd  IGl  186  vos . . facessite  Sc 
149  vos  feratis  Sc  309  vos  auferam 
Sa  38  vos.-lares!  J.  620 

vox  compellare  . .  v  o  c  e  ^44  voce 
vocabam  A  50  voce  . .  nictit  A  342 
sonitum  dare  voce  A  459  voce  di- 
vina  Sc  43  effudit  voces  A  540  voci- 
bus  concide  Sc  421 

Vulcanus  ^63  Volcanum  ventus 
vegebat  A  487 

vulgo  A601 

avium  vulgus  7  15 

vulneratus  Sc  173 

vulnere  Sc  114 

Vulsculus  A  162 

vultum  vulta  A  464 

Vulturnalis  Volturnalem  J.  122 

vulturus  A  138 


ADDENDA  ET  CORRIGENDA 

Propero  ad  finem,  ut  liic  liber,  cui  non  dicam  quot  annos  vitae  meae 
tribuerim  sed  qui  iam  prope  triennium  sub  prelo  sudat,  tandem  me  etiam 
vivo  in  lucem  publicam  prodeat:  m.  Aug.  a.  1900  versuum  Ennianorum 
recensio  cum  duplici  adnotatione  typographi  curae  tradita  est,  et  haec 
pars  operis  una  cum  indicibus  non  ante  m.  Septemb.  a.  1901  absoluta 
erat,  deinde,  dum  me  aliena  negotia  et  officia  tenent  in  quibus  aliae  quo- 
que  necessitates  litterariae,  diu  impeditus  post  magnum  intervallum  hanc 
operam  repetii  et  praefationis  partes  duae  perscriptae  inde  a  m.  Novemb. 
a.  1902  typothetarum  manus  exercuerunt. 

Interim  his  tarde  procedentibus  quaedam  grammaticorum  scripta 
denuo  recognita  lucem  viderunt,  quae  memorare  in  praefatione  perbre- 
viter  poteram,  recognoscendis  versibus  adhibere  non  poteram,  Donatus  in 
Terentium  (praef.  p.  cxliii),  Acro  in  Horatium  (p.  cxlii),  Servii  appendix 
(p.  cxLi),  quibus  nuperrime  accessit  etiam  Gellius  renovatus.  Ex  illis  (nam 
hunc  nondum  inspexi)  quae  usui  videbantur  ad  corrigenda  vel  supplenda 
testimonia  nunc  adscripsi,  sed  multa  non  erant  neque  gravia  admodum. 

Ex  P.  Canali  Varrone  de  1.  L.,  de  quo  p.  cxxxix  dixi,  perpauca  ad- 
notavi.  L.  Valmaggii  et  C.  Pascali  hic  illic  in  adnotatione  mentionem  feci, 
sed  a  Valmaggio  annalium  reliquiae  editae  et  explicatae  a.  1900  mihi, 
quod  in  praef.  p.  cxxxvn  memoravi,  dum  versus  Ennianos  recognosco  in 
promptu  non  fuerunt;  neque  nunc  habeo  ex  iis  repetita  quae  addam  prop- 
terea  quod  editor  doctissimus  multa  quidem  et  utilia  in  commentario  ex- 
posuit  sed  quae  me  in  mea  opera  adiuvare  non  poterant:  nam  in  emen- 
dandis  ordinandis  explicandis  versibus,  quamquam  etiam  mea  quaedam 
in  editione  proposita  probavit,  tamen  universe  ad  Muelleri  et  Baehrensii 
iudicia  se  composuit  quae  ego  non  poteram  non  reiectanea  habere.  Quae 
post  editum  a.  1854  a  me  Ennium  variis  locis  de  quaestionibus  Ennianis 
disserui,  eorum  partem  Valmaggius  p.  xviisq.  recensuit  sed  iis  usus  esse 
vix  videtur.  Similiter  mihi  iudicandum  est  de  C.  Pascali  libro,  quem  eo- 
dem  loco  memoravi. 

Dolendum  mihi  est  quod  sero'  in  meas  manus  venerunt  commenta- 
tiones  duae  quibus  lohannes  Kvicala  professor  Pragensis  V.  Cl.  de  Ennii 
annalium  reliquiis  bene  meritus  est,  quarum  prior,  cui  inscripsit  Quaes- 
tiones  Ennianae,  in  ephemeridos  Leopolitanae  Eos  vol.  viii  1902  edita  est, 
altera  Observationes  ad  Ennii  annalium  fragmenta  inscripta  in  museo  philo- 
logico  Bohemico  viii  p.  331  sqq.  prodiit.  Is  multos  versus  Ennianos  de  an- 
nalibus  petitos  tractavit  ut  aut  scripturam  eorum  stabilire  aut  explicanda 
re  et  sententia  iustum  iis  locum  assignare  studeret.  Qui  rara  me  bene- 
volentia  prosecutus  (nam  plerumqne  nihil  nisi  acerbissimam  iniquitatem 
perpessus  sum)  meas  cum  Muellerianis  et  Valmaggianis  sententias  com- 
posuit,  non  raro  ut  meas  partes  defenderet  et  suis  argumentis  a  vitupe- 
ratione  aliena  vindicaret,  in  quibus  prae  ceteris  mihi  arrisit  quod  versus 
de  tumultu  GaUico  (164  sq.)  a  me  in  quarto  (v)  positos  suo  calculo  proba- 
vit,  idemque  quae  de  ann.  v  fr.  i  et  ii  statueram  multaque  alia  oUm  a  me 
proposita  ratiocinando  fulcire  non  detrectavit,  quae  nunc  singillatim  re- 
censere  ambitiosius  esset.  In  aliis  a  meis  rationibus  seu  plene  seu  ex  parte 
discessit,  forsitan  in  quibusdam  non  facturus,  si  cognovisset  quae  ego 
post  Ennii  editionem  anni  1854,  qua  sola  usus  est,  compluribus  occasioni- 
bus  de  partibus  nonnullis  Ennianis  explicui,  velut  de  augurio  captato  a 
Remo  et  Romulo  in  relat.  acad.  a.  1894  iiber  das  Stadtgriindungsaugiirium 


ADDENDA  ET  CORRIGENDA  301 

hei  Ennius,  aut  de  versu  409  (ann.  xv  fr.  vii)  arciis  siibspiciunt  m.  q.  p.  in 
actis  acad.  a.  1886  iiber  die  Annalen  des  Ennius  p.  24  sq.,  aut  de  v.  559 
Jios  pestis  necuit,  pars  o.  i.  d.  in  prooemio  ind.  lection.  1892/93  p.  5.  Sunt 
etiam  in  quibus  homini  docto  inscio  cum  iis  opinionibus  convenerit  quas 
nunc  in  nova  editione  secutus  sum,  velut  in  v.  131  (ii  fr.  x)  at  sese,  sum 
quae  d.  i.  l.  o.  Minus  feliciter  mihi  visus  est  elaborasse  in  emendandis  aut 
explicandis  versibus  18  (i  fr.  xiv)  doctusque  Anchisesque  Venus  eqs  et  260 
(vii  fr.  xxii)  sulphureas  posuit  spiramina  Naris  a.  u.  et  183  (vi  fr.  viii)  pro- 
letarius  publicitus  seutisque  feroque  eqs,  et  quem  ex  Orosii  verbis  ad  170 
(v  fr.  v)  adscriptis  hexametrum  effinxit,  eum  cur  probabilem  non  habeam 
intelliget  ex  iis  quae  in  praefatione  p.  Lxisqq.  de  Livio  disputavi.  Sed  sit 
satis  festinanti  his  paucis  harum  quaestionum  et  utilitatem  et  ubertatem 
indicasse. 

In  his  addendis  et  corrigendis  non  recensebo  quaecumque  aut  mea 
aut  typothetae  culpa  peccata  sunt,  sed  quae  legentem  non  impedient  et 
retinebunt  praetermittam  ita  ratus  talia  aut  non  attendi  aut  si  attendan- 
tur  cum  venia  ignosci.  Aflferam  vero  quae  falso  scripta  sensui  officere  vi- 
dentur  et  addam  si  quorimi  utilitas  est  sive  in  confirmanda  scriptura  sive 
explananda  sententia  et  praecipue  quaedam  grammaticorum  testimonia 
adiiciam  quae  Enniani  nihil  habent  sed  cum  iis  quae  habent  intime  con- 
iuncta  sunt. 

Quae  ad  praefationem  redeunt,  nihil  ambiguitatis  habent,  quae  vero 
ad  duplicem  adnotationem  textus  ita  discrevi,  ut  numeris  Romanis  supe- 
riorem  adnotationem,  Arabicis  inferiorem  significarem  accedente  typorum 
diversitate  quae  est  in  ipsis  adnotationibus. 

Praef.  p.  xxxv  v.  33  pro  Plautin(a)  scribe  Plautin(e). 

—  p.  ci  V.  37  adde:  et  conf.  p.  clxxiv  fortasse  magis  ad  Lucretii 
quam  ad  Ennii  exemplum  formatum  versum  Ausonii. 

—  p.  cxviii  V.  4  ab  inf.  adde:  memoravi  Claudianum  etiam  scen.  380 
ut  adiuvarem  Ennii  orationem  iniuria  addubitatam. 

—  p.  cxxii  V.  34  ad  Ammiani  Marcellini  verba  adde:  cf.  p.  cii. 

—  p.  cxxiii  V.  10  illum  'nescio  quem'  fuisse  Ciceronem  in  Horten- 
sio  Ohlmannus  putavit  de  S.  Augustini  dialogis  p.  60.  Ennianis  verbis 
(scen.  244)  Augustinus  quasi  proverbii  loco  usus  est  etiam  confess.  x  16,  25. 

—  p.  cxxx  adde :  Ad  Theoduli  eglogae  v.  288  ridiculi  causa  adscribo 
ex  vetusti  cuiusdam  commenti  editione  a.  1492  quae  mihi  Plasbergius 
exscripsit  .  .  .  .  Et  principaliter  tu  Enni  poeta  mitte  huc  illos  deos  quos 
conscripsisti  in  libro  tractante  de  fluvio  infernali  qui  dicitur  liber  disty- 

gium Item  Ennius  fuit  quidam  poeta  qui  fecit  quendam  librum  de 

fluvio  infernali  de  quo  conscripsit  nomina  deorum  et  dearum  et  ille  liber 
dicitur  dystigium  a  dia  quod  est  de  et  stys  stygis  .  .  .  Vel  dicitur  a  dia 
quod  est  duo  et  stigos  versus  quasi  eadem  materia  in  sententia  comprehensa 
in  duobus  versibus.  Distichium  Ennii,  quod  intelligit  sed  non  aflfert  Theo- 
dulus,  a  Martiano  Capella  eum  mutuatum  esse  scripsi,  eumque  ipse  ap- 
pellat  V.  334.  Ceterum  hoc  distichon  Ennii  de  duodecim  diis  inter  alia 
poemata  in  cod.  Burneiano  224  saec.  fortasse  xiii  exstare  testatur  catalogus 
codicum  in  museo  Britannico  asservatorum  nov.  ser.  vol.  i  (1840)  p.  60. 

Ut  colligam  quantum  possum  omnia  qualiacumque  quae  Ennii  me- 
moriam  habent  medii  aevi  testimonia,  nomen  Ennii  aflfert  etiam  loannes 
Saresberiensis  (saec.  xii)  enthet.  in  polycr.  vol.  iii  p.  9  Giles  (Oxon.  1848) 
Est  antiqua  nimis,  nimis  est  sententia  vera, 

Quam  doeu^ere  patres  Ennius  atque  Cato: 
Tam  quod  habet  quam  quo  caret  omni  defit  amico  (?), 

Occupet  occumbat.,  res  aliena  tamen. 
Semper  abundabit,  qui  rebus  noverit  uti;  \ 

Et  mens  utendi  nescia  semper  eget. 
Nam  eius  modi  sententiam  Ennii  quae  quidem  exstet  nescio. 


302  ADDENDA  ET  CORRIGENDA 

Denique  Rogerii  Baconis  verba  infra  ad  ann.  i  fr.  ix  adscripsi. 

Praef.  p.  cxxxi,  4  alterum  ex  illis  versum  eidem  Ennio  vindicandum 
M.  Rothsteinius  meus  suspicatus  est,  qui  v.  advetia  quam  lenis  celeri  veJiit 
unda  vegeila  (V)  ad  matrem  Idaeam  Romae  accipiendam  referri  posse  putat 
coUata  maxime  Liviana  narratione  xxix  14. 

—  p.  cxLiii  in  subsidiis  recensendis  multa  sciens  praeterii:  non  de- 
bebam  praetermittere  Lactantii  divinas  institutiones  a  Samuele  Brandto 
a.  1890  in  corpore  Vindobonensi  egregie  editas,  quae  quantae  utilitati  fu- 
crint  prae  iis  quae  mihi  olim  adhibenda  erant  res  ipsa  docet. 

Augustini  de  civitate  dei  libros  ab  E.  Hoffmanno  in  eodem  corpore 
recognitos  hic  illic  inspexi,  sed  quia  sero  ad  me  allati  erant  universe  Dom- 
barti  volumina  adhibere  perrexi. 

—  p.  cLvin,  1  cum  Varronis  memoria  coniunge  eiusdem  de  ling. 
Lat.  vn  3  at  hoc  quid  ad  verborum  poeticorum  aetatem?  quorum  si  Pompili 
regnum  fons  in  carminibus  Saliorum  nequ^  ea  ab  superioribus  accepta,  tamen 
habent  dcc  annos.  Cf.  Cicero  orat.  34, 120  quem  laborem  nobis  Attici  nostri 
levavit  labor,  qiii  conservatis  notatisque  temporibus  .  .  annorum  septingen- 
torum  memoriam  uno  libro  colligavit. 

—  p.  cLxxxvn  V.  7  adde:  Cf.  Priscianus  ix  p.  487,  9  H.  Cato  in  nii  (ii) 
originum:  'Marsus  hostem  occidit  prius  quam  Paelignus,  propterea  Marru- 
cini  vocantur,  de  Marso  detorsum  nomen.'' 

A.  9  post  'caeli'  adde:  quae  (quae  id  est  corpora)  cava  caeruleo  velo 
c.  r.  P.  Canal  ad  Varr.  l.  c,  qui  inclusa  verba  a  Varrone  ipso  addita  opi- 
natur 

A.  I  fr.  IX  adde:  Rogerius  Baco  compend.  stud.  philos.  cap.  9  p.  504 
Brewer.  (Lond.  1859)  'S  similiter  liquescit  in  principio  dictionis,  ut  Ho- 
ratius  in  sermonibus  [i  5,  35]  .  . . ,  similiter  in  fine  dictionis  plus  est.  Unde 
Ennius  poeta  «qua  perire  (immo  ova  parire)  solet  genus  pennis  conde- 
coratum».  nam  ultima  de  genus  remanet  brevis  et  ideo  s  liquescit  aut  esset 
brevis  positio.' 

A.  I  fr.  XVII  ad  Festi  testimonium  adde:  Paulus  (iam  in  priore  edi- 
tione  allatus)  'sos  pro  eos  antiqui  dicebant  ut  Ennius  «constitit . . .  dea 
diarum».' 

A.  I  fr.  XX  adde:  Cf.  Festus  p.  474,  24  'Satumia  Italia  et  mons  qui 
nunc  est  Capitolinus  Saturnius  appellabatur,  quod  in  tutela  Satumi  esse 
existimantur.' 

A.  I  fr.  XXX  adde  de  Porphyrionis  testimonio  Buechelerum  dicentem 
in  mus.  Rhen.  lvii  (1902)  p.  321. 

A.  I  fr.  xLi  post  verba  Servii  'Ennianus  est'  adde:  Cf.  Cicero  de  re 
p.  II  2,  4  ^quo  in  loco  cum  esset  (Romulus)  silvestris  beluae  sustentatus 
uberibus'  et  Usenerus  in  mus.  Rhen.  lvi  (1901)  p.  313. 

A.  I  fr.  Li  post  '384'  adde:  nunc  accedit  'brevis  expositio  in  georg.' 
II  384  (append.  Serv.  Hagen.  p.  307,  11)  ex  codice  (G)  Burmanniano,  in  quo 
scriptum  est  aedificaret  t.  lovis, . .  ut  et  celestibus  .  .  et  cursu  .  . 
E.  in  anna.  Quodque  ludi  caestibus  et  cursu  fieri  dicuntur,  VergUius  ait 
georg.  III 20  'cuncta  mihi  .  .  .  cursibus  et  crado  decemet  Graecia  caestu.' 

A.  107  extr.  post  proxima  adde:  et  Servius  in  Aen.  vn  709.  710 

A.  I  fr.  Lxii  ad  c.  s.  16  adde:  qui  cum  alia  affert  tum  Ausonii  perioch. 
Iliad.  IV  (p.  229  Schenk.)  'luppiter  interea  cum  dis  genitalibus  una  con- 
cilium  cogit  supemm  de  rebus  Achivis.' 

A.  II  fr.  I  dele  'Servius  .  .  .  Ennium'  quod  ad  ann.  555  'olli'  nom.  pl. 
pertinet. — Adde  ad  Ciceronis  testimonium  deEgeria:  Servius  in  Aen.  vii  763 
'Egeriae  lucis:  nympha  in  Aricino  nemore,  quam  amicam  suam  Numa 
esse  fingebat  ad  firmandam  legum  suaram  auctoritatem.' 

A.  120  post  ^Keil.'  adde:  Vergilium  J.ew.  ii  764  mensaeque  deorum; 
Servium  in  Aen.  viii  110  Dan.  quidam  mensas  proprie  deorum  tradunt; 
viii  279;  Macrobium  ni  11,  bsqq. 


ADDENDA  ET  CORRIGENDA  303 

A.  II  fr.  III  dele  '(cf.  vi  19)'  et  post  Talacre'  adde  haec:  Idem  ibid. 
VI  19  'FurriBalia  a  Furrina,  quod  ei  deae  feriae  publicae  dies  is,  cuius 
deae  honos  apud  antiquos.  nam  ei  sacra  instituta  annua  et  flamen  attri- 
butus;  nunc  vix  nomen  notum  paucis.'  Faulus  Festi  p.  63, 13  Th.  'Fuma- 
lia  sacra  Furinae,  quam  deam  dicebant.'  Festus  p.  316, 12  Th.  Talatualis 
flamen  constitutus  est,  quod  in  tutela  eius  deae  palatium  est.' 

A.  II  fr.  xvii  ad  Prisciani  testimonium  adde:  ex  Prisciano  fluxit  quod 
legitur  in  gloss.  in  Apollin.  Sidon.  ex  cod.  Digbeiano  172  (ed.  R.  EUis 
anecd.  Oxon.  class.  ser.  vol.  i  part.  v)  p.  53,  26  (ad  Sidon.  vii  14)  'vultur  est 
avis  quae  Anglice  vocatur  'grip'  in  cuius  ovo  ponuntur  reliquiae:  de  quo 
sic  dicitur  «vulturis  in  silvis  miserum  mandebat  homonem».' 

A.  III  fr.  II  ad  'annalium'  adde  (annali  Par.  Mon.) 

A.  VI  fr.  VI  p.  33  med.  post  'interpretatur'  adde:  similiter  Gr.  Heraeus 
philol.  Lix  p.  633; 

Ibid.  infra  ante  'Donatus'  adde:  Boethius  comment.  in  Aristot.  nsQl 
iQjiriv.  sec.  ed.  ii  4  p.  82, 14  Meiser.  'conpositae  autem  aliquotiens  quidem 
tantum  orationes,  aliquotiens  vero  etiam  adfirmationes,  ut  cum  dico  .  .  . 
«aio  te  Aeacida  (tae  ae  accida  Salisb.  te  acida  Tegems.  et  in  ras.  Fris.) 
Romanos  vincere  posse»,  ex  orationibus  non  ex  adfirmationibus  conponi- 
tur  talis  oratio.' 

A.  VI  fr.  VII  corrige  Andromacha  [xiii];  ad  testimonia  adde:  glossar. 
Phillipps.  (cod.  4626)  ed.  EUis  et  Warren  Am.  Joum.  of  Phil.  vi  p.  458  n.  134 
'mussat  dubitat  vel  submurmurat.  unde  Ennius  «in  occulto  inquit  mussa- 
bat».  idem  «non  decet  mussare  bonos».'  Quae  unde  ducta  sint  ex  Paulo 
apertum. 

A.  VI  fr.  XIX  post  'conlustrabat'  adde:  cf.  Vergilius  Aen.  iv  586  'e 
speculis  ut  primum  albescere  lucem  vidit.' 

A.  VII  fr.  III  post  'oriundos'  adde:  similiter  Servius  sed  sine  Ennio 
ad  eundem  locum. 

A.  VIII  fr.  XVIII  adde:  idem  in  Aen.  xii  841  'constat  bello  Punico  se- 
cundo  exoratam  lunonem.' 

A.  IX  fr.  XI  adde:  brevis  expositio  in  georg.  ii  437  (append.  Serv.  Hagen. 
p.  311,21)  'undantem  abund.  Ennius  in  libro  vuii  annalium  «praeda  e. 
undat».' 

A.  X  fr.  I  extr.  ad  'insexit'  adde:  inc.  36. 

A.  X  fr.  IV  ad  testimonium  adde:  Cf.  brevis  expositio  in  georg.  ii  119 
(append.  Serv.  Hagen.  p.  293, 14). 

A.  X  fr.  X  ad  'labores^  adde:  Servius  Dan.  in  Aen.  xii  136  'aspecta- 
bat:  amat  usurpare  antiquitatem :  nam  potuit  spectabat  dicere.' 

A.  XII  fr.  IV  adde:  schol.  Bobiens.  ad  or.  pr.  Arch.  p.  358  Or. 

A.  374  adde:  De  similitudine  fortis  equi  Wilamowitzius  ad  Euripid. 
Herc.  119. 

A.  XIV  fr.  iii  in  Servii  testimonio  ad  Welivolas'  adde  (Androm.  i). 

A.  397  ad  'falae''  adde:  de  quibus  Servius  in  Aen.  ix  702,  idem  de  ta- 
bulatis  in  Aen.  ii  464  et  aliis  locis  pluribus. 

A.  XVI  fr.  XXVI  adde :  et  Servius  Dan.  in  Aen.  iii  470  'duces :  equo- 
rum  scilicet  quos  vulgo  agasones  vocamus.' 

A.  xvii  fr.  IV  adde:  Cf.  Aen.  xii462  'tollitur  in  caelum  clamor.' 

A.  XVII  fr.  V  adde:  Eosdem  versus  Aeneidos  Macrobius  Sat.  v  13, 14. 15 
cum  Iliados  ix  4  sqq.  et  xvi  765  sqq.  composuit. 

A.  446  adde:  Aen.  x  467  famam  extendere  factis;  Aen.  xi  24  quae 
sanguine  nobis  hanc  patriam  peperere 

A.  inc.  XVI  ad  Servii  testimonium  adde:  idem  in  Aen.  ii  16  Daniel. 
'intexunt:  quia  naves  texi  dicuntur;  nam  ideo  ubi  naves  fiimt  textrinum 
vocatur.'  I 

A.  inc.  XXI  adde :  'tristi  cum  corde  putabant'  Aen.  viii  522. 

A.  inc.  xxiii  adde:  Cf.  Servius  in  georg.  iii  104. 


304  ADDENDA  ET  CORRIGENDA 

A.  inc.  XXIV  p.  88  adde:  Macrobius  Sat.  v  11,  20. 

A.  487  adde:  De  re  et  sententia  vid.  566  et  Silium  xrv  307  pascitur 
adintns  Vnlcanns  tnrbine  venti,  et  multa  sunt  similia  apud  Livium  et  alios. 

A.  inc.  XXX  adde:  fori  in  nave  quid  essent  grammatici  certatim  do- 
cuerunt,  Nonius,  Charisius,  Servius,  Isidorus. 

A.  502  adde:  Ennii  fortasse  non  immemor  Vergilius  Aen.  w  781  en 
liuius  (Romuli),  nate,  auspiciis  illa  incluta  Roma  imperium  terris  eqs,  ait 
Anchises  Aeneae 

A.  inc.  Lii  Probi  testimonium  ex  Hageni  append.  Serviana  p.  340  sic 
scribendum  est:  «corpora  (ita  codd.  corpore  ed. 'Egna.tii)  tartareo  p. palude 
(ita  Vat.  Par.  sedMon.  paluda  habere  visus  est  Thiloni)  virago  . . .  terra». 

A.  525  adde :  de  suris  vel  vallis  praeter  Livium  memoratum  vide  Ser- 
vium  in  Aen.  ix  144  vallum  dicitur  ipsa  munitio;  nam  valli  fustes  sunt 
quibns  vallum  munitur;  eundem  in  Aen.  x  120  vallis:  intra  vallos,  id  est 
fiistes  fossarum,  qui  valli  vocantur:  nam  mimitio  ipsa  vallum  dicitur  neu- 
traliter  et  hoc  dicit:  tenebantur  Troiani  intra  vallos  quos  ipsi  posuerant 
ne  eorum  castra  facile  inrumperent  Rutuli 

A.  inc.  Lviii  Varronis  testimonium  sic  suppleatur:  Lucilius  . .  .  impo- 
sitio  unius  debuit  esse  canis,  plurium  canes,  sed  neque  Ennius  consue- 
tudinem  illam  sequens  reprehendendus  nec  is  qui  nunc  dicit  canis'  eqs. 

A.  inc.  Lxvin  ad  Nonii  testimonium  adde:  Paulus  Festi  p.  85,  iTh. 
'latrones  antiqui  eos  dicebant  qui  conducti  militabant  a.Ttb  xfis  XatQsiag.' 
Servius  in  Aen.  xii  7  p.  575  sq.  Thil.  Varro  de  I.  L.  vii  52  'ab  eo  veteres 
poetae  nonnumquam  milites  appellant  latrones.' 

A.  inc.  Lxxii  de  falarica  hoc  adde:  Servius  in  Aen.  ix  702.  Paulus 
Pesti  p.  63,  4Th.  'falarica  genus  teli  missile,  quo  utuntur  ex  falis  id  est 
ex  locis  extructis,  dimicantes.'  De  ceteris  vide  locum  ad  544  citatum. 

A.  inc.  Lxxiv  adde:  et  buc.  4,  51  'caelumque  profundum';  de  quo  Ser- 
vius  ad  Aen.  ii  758. 

A.  inc.  Lxxvi  adde:  cf.  Festus  p.  510,  28  Th.  ad  i  fr.  xxxi  adscr. 

A.  inc.  Lxxxi  pro  'cf.  119'  scribe  cf.  624;  et  quod  falso  ad  119  adscrip- 
tum  erat  Servii  testimonium  huc  referas:  Servius  in  Aen.  xi  236  'oUi  illi 
secundum  Ennium.' 

A.  555  adde  Cf.  135  et  Aen.  xi  445  illi  haec  inter  se  dubiis  de  rebus 
agebant  certantes,  ubi  nec  Servius  tiec  Macrohius  Ennii  memor  erat. 

A.  inc.  Lxxxvii  post  testimonia  adde  haec:  nunc  in  Hageni  appen- 
dice  Serviana  p.  285, 1  ex  'brevi  expositione  in  Verg.  georg.'  ii  43  codicum 
Parisinorum  7960  (N)  et  11308  (P)  haec  sic  edita  sunt :  'linguae :  Homericus 
sensus  Graeci  poetae,  sicut  et  Ennius  mon  si  (sic  sine  varietate)  1. 1.  s.  atora  x- 
(sic  N,  atorax  P)  sint  in  metrum  (sic  N,  inter  metrum  P) . . .  pectusqu^ 
(sic  sine  discrepantia)  revinctum».' 

A.  565  adde:  velut  Livius  scribit  xlv  39, 11  consul  proficiscens  prae- 
torve  paludatis  lictoribus  in  provinciam  et  ad  bellum  vota  in  Capitolio 
nuncupat;  cf.  ibid.  xxi  63,  9 

A.  inc.  cvi  ante  'Livius'  v.  4  ab  inf.  addas:  aut  'divum  pater  atque 
hominum  rex.'  Ibidem  corrige:  seorsum. 

A.  inc.  cvii  testimoniis  adde:  Cf  Paulus  Festi  p.  201,  6  Th.  etServius 
in  Aen.  xi  100. 

A.  586  scribe:  de  quo  Charisius  iv  p.  271,2  et 

A.  inc.  cxxvi  adde:  Cf.  Priscianus  vi  p.  208,  IH.  qui  multa  de  Aniene, 
nihil  ibi  de  Ennio  habet. 

A.  inc.  cxxvii  adde:  Cf.  Euhemerus  v. 

Sc.  12  scribe  309  pro  300. 

Sc.  AchiU.  IX  in  verbis  Ciceronis  'tum  subito  tempestates  coortae 
sunt  maximae'  Plasbergius  alterum  versum  Ennianum  delitescere  sic  fere 
suscitandum  'ibi  tum  subito  sunt  coortae  t.  m.'  suspicatus  est  ob  cooriendi 
maxime  verbum  a  Cicerone  alienum. 


ADDENDA  ET  CORRIGENDA  305 

Sc.  29.  30  climetros  anapaest.  deseripsit  Bentleius  ep.  ad  MiU.  (B.  works 
ed.  Dyce  ii)  p.  263;  anap.  poposcerunt  cum  A.  Spengelius  tum  Skutschius 
nuper 

Sc.  51  adde :  et  quod  ludibrio  dicitur  apud  Livium  vii  12, 13  unicum  du- 
cein,  qui  nihil  agenti  sibi  de  caelo  devolaturam  in  sinum  victoriam  censeat 

Sc.  70  iudicavit:  cf.  Buechelerus  mus.  Shen.  xxvii  p.  477 

Sc.  74  adde:  versus  vituperavit  BibbecMus  nuper,  qui  Accii  versuum 
Siisq.  sententiam  integerrimam  addendo  et  mutando  maluit  depravare  quam 
idem  illud  metrum  agnoscere.  nam  ea  oblectat  spes  aerumnosum  hospitem, 
Dum  id  quod  miser  est  clam  esse  censet  altero 

Sc.  104  adde:  sed  conatur  trahens  Graecorum  usum  imitatur,  quorum 
Herodotus  iTtsiQ&to  Inimv  et  multa  similia  frequentat 

Sc.  Andromach.  x  in  Varronis  verbis  scribe  in  versu,  cf.  ibid.  vii  88 
p.  151,  8  Sp. 

Sc.  166  de  'exercito'  adde:  Aen.  iii  182  nate,  Iliacis  exercite  fatis,  et 
Serv.  ad  Aen.  1 431 ;  Noniusp.  6,  2  exercitum  dicitur  fatigatum  cum  exemplis; 
p.  2di,  29 sqq. 

Sc.  173.  176  de  formis  Brugio  et  Bruges  egit  L.  Valmaggius  Atti  della 
r.  accad.  di  Torino  xxxv  11/12^.  730—733. 

Sc.  178  Conf.  Turnum  suam  hastam  alloquentem  Aen.  xn  95  sqq.,  Serv. 
ad  h.  l.  et  ad  iv  659,  et  Macrobium  Sat.iv  6, 10  universe  hoc  genus  tractantem 

Sc.  190  sq.  p.  151  extr.  adde:  Lucilius  9Q5sq.Lachm.  anne  ego  te,  va- 
cuam  atque  animosam  Thessalam  ut  indomitam,  frenis  subigam  ante  do- 
memque?  967  tune  iugo  iungas  me  ante  et  succedere  aratro  invitum  .  . 
subigas? 

Sc.  217  adde:  aut  Vergilius  Aen.  x  663  sed  sublime  volans  nubi  se  im- 
miscuit  atrae;  Claudianus  x  182  sublime  volans.  Cf.  Priscianusxvu p.  115, 19 
H.  et  aliis  locis  pluribus 

Sc.  220  premunt  alas:  cf.  Aen.  x  103  tum  zephyri  posuere,  premit 
placida  aequora  pontus  h.  e.  si  recte  intelligo  facit  quiescant:  sic  premunt 
alas  h.  e.  sinunt  quiescere  immotas 

Sc.  242  scribe:  pendeat  signa  in  caelo 

Sc.  Med.  I  extr.  p.  165,4  adde:  cf.  Leo  quaest.  Plaut.  p.  87. 

Sc.  Med.  XVI  Probi  testimonium  ex  nova  editione  Hageni  (append. 
Serv.  p.  338,  5)  ita  scribendum  est:  «luppiter  . . .  inspicis  q.  tuo  lumine  . . . 
facinus  (facimus  Vat.)  .  .  fit  (ita  Vat.  ed.  Egnatii  sit  Mon.  Par.)  prohi- 
besse  (ita  Vat.  prohibe  ee  Par.  prohibe  prohibe  esse  Mon.  prohibe 
ed.  Egn.)  scelus». 

Sc.  Melan.  ii  ad  Nonii  testimonium'  adde:  Varro  de  1.  L.  vi  83  ^hi 
auscultare  dicuntur  qui  auditis  parent,  a  quo  dictum  poetae  «audio  haud 
ausculto».' 

Sc.  298  adde:  pergunt  corrumpere  quae  aperta  sunt:  cf.  Cicero  Tusc. 
disp.  IV  17,  37  ut  nec  tabescat  molestiis  . . .  nec  sitienter  quid  expetens  ardeat 
desiderio,  h.  e.  nec  cupida  mente  quid  cupiens  cupienter  cupiat;  Luci- 
lius  832  L.  cupiditas  ex  homine  cupido  et  stulto  numquam  tollitur 

Sc.  301  adde:  Eurip.  Alcm.  67  {Nauck.  iip.  381)  orav  xig  aifiaroe  fisXXi] 
TciqL  JJysLV  KccraGrccg  ilg  ay&v'   svavtiov 

Sc.  308  quod  dicam  fore:  cf.  scen.  348 

Sc.  309  adde  scen.  427  imprimitque  genae  genam  quae  variis  modis 
mutant  docti 

Sc.  332  Cf.  Aen.  xi  147  maestam  incendunt  clamoribus  urbem;  Serv. 
ad  h.  l.;  Aen.  x  893  clamore  incendunt  caelum  Troesque  Latinique 

Sc.  349  post  'sta  ilico'  adde:  et  Nonius  p.  325,  5  ilico  in  eo  loco  cum 
exemplis 

Sc.  368  post  Buechelerus  adde:  qui  tute  ab  ipse  seiungens  in  tutp 
intelligit,  de  quo  dubito:  cf  Accius  372  B.  modo  tute  ipse  te  offirma;  Cic. 
de  re  p.  i  38,  59  utere  argumento  tute  ipse  sensus  tui 

Ennios  ed.  Vahlen.  20 


306  ADDENDA  ET  CORRIGENDA 

Sc.  370  p.  190  post  mortuis  adde:  et  generis  mortuis  {non  occisis), 
quemadmodum  Livius  i  26,  2  de  sorore  Horatii  solvit  crines  et  flebiliter 
nomine  sponsum  mortuum  appellat,  et  4  oblita  fratrum  mortuorum  vivi- 
que,  qui  item  occisi  erant 

Sc.  inc.  II  et  iii  scribe :  M.  Caesar  ad  Frontonem 

Sc.  inc.  IV  Donati  testimonium  ita  scribe :  Donatus  ad  42  . . .  'templa 
caeli  suijjma'  tragice,  sed 

Sc.  inc.  V  adde  testimoniis:  Servius  in  Aen.  i  505  'testudine:  camera 
incurva,  id  est  fornicata  (add.  Daniel.),  quae  secundum  eos  qui  scripse- 
runt  de  ratione  templorum  ideo  sic  fit,  ut  simulacro  caeli  imaginem  red- 
dat,  quod  constat  esse  convexum.' 

Sc.  inc.  XV  ad  testimonia  adde :  Paulus  Festi  p.  73,  2  Th.  'hostis  apud 
antiquos  peregrinus  dicebatur  et  qui  nunc  hostis  perduellio.'  Servius  in 
Aen.  IV  424  p.  540,  23  Thil.  Macrobius  Sat.  i  16, 14. 

Sc.  inc.  XXVIII  p.  199  adde  testimoniis:  Gnomol.  Vatic.  475  Stemb. 
UaiKQccTrig  iQcorri&slg  si  TiaTccaj^slv  Svvatcci  xig  loyov  ccnoQQritov  ^cpri  oatig 
dicCTCVQOV  avQ^Qayicc  xfj  ylwttrj  KcctccGxstv  Svvi^Gstui-. 

Sat.  29  adde:  Nonius  p.  153, 10  et  Macrobius  Sat.  1 4,  2.  20.  25.  26.  27 

Sat.  39  adde:  Bacch.  1203  it  dies:  ite  intro  accubitum 

Sat.  63  adde:  Accius  107  B.  namque  ut  dicam  te  metu  aut  segnitate 
addubitare  haut  meum  est 

Sat.  68  adde:  Cf.  Servius  in  georg.  i  240  et  iii  382 

Var.  18  adde:  Aen.  xii  235  vivusque  per  ora  feretur 

Var.  57  post  postea  adde:  Hacepropter  Usenerus.  De  proximo  versu 
tempto  Quia  mortalis  is  atque  urbes  beluasque  omnes  iuvat;  nam  lupiter 
sunt  ista  quae  dixit  quia  iuvant  aut  quia  lupiter  iis  iuvat  mortales 

Inc.  V  adde:   ex  Paulo   ducta  haec  in  glossar.  Phillipps.  (cod.  4626) 
ed.  EUis  et  Warren  Am.  Joum.  of  Philol.  vi  p.  457  n.  112  'mortem  obiit 
i.  e.  ad  mortem  ivit  quemadmodum  dicebant  antiqui  «ob  troiam  ductum. 
exercitum»  i.  e.  ad  troiam.' 

Inc.  XXX  ad  explicandum  Servii  testimonium  quod  Ribbeckius  (Pacuv. 
inc.  Lix)  non  recte  accepit  hoc  addo:  inter  se  opponuntur  'adverbia  in 
?  exeuntia  modo  producunt  ultimam  litteram,  apudEnnium  etPa- 
cuvium  brevia  sunt'  quae  sic  contraria  sunt  ut  Serv.  in  Aen.  vi  249 
'succipiunt  antique:  nam  modo  suscipiunt  dicimus';  et  modo  ea  vi 
poni  vel  Paulus  Festi  p.  23,  24;  201,  8  Th.  testis  est.  Servii  sententia  pa- 
tefit  his  quae  scribit  in  Aen.  v  19  p.  591,  13  Thil.  'cum  sciamus  a  termi- 
nata  adverbia  longa  esse,  ut  paulo  post  (27)  «et  frustra  cerno  te  tendere 
contra».' 

Inc.  xxxix  Varronis  locum  P.  Canal  in  editione  a.  1874  p.  117  ita 
scribit  ^dico  originem  habet  Graecam  quod  Graece  ius  ^ixtj:  hinc  enim 
dica,  atque  hinc  dicare.  hinc  iudicare.'  Cf.  idem  p.  454  et  Antonibo- 
nus  supplem.  p.  81. 

Inc.  xLvi  adde:  Servius  Dan.  in  Aen.  iii  113  'sane  dominam  proprie 
matrem  deum  dici  Varro  et  ceteri  affirmant.'  Ibid.  p.  363,  24  'hanc  ean- 
dem  eram  appellari  hoc  est  dominam  tradunt.' 

Inc.  xLvm  adde:  'et,  ut  inde  desitum,  ut  foedere'  P.  Canal.  Testi- 
moniis  adiice  quod  Servius  Daniel.  scribit  in  Aen.  iv  339  p.  524, 12  'aut 
foedus  id  est  fidem  rupisse  perpetuae  castimoniae'  et  in  Aen.  viii  641 
'Cicero  foedera  a  fide  putat  dicta.' 

Inc.  Liii  adde:  et  Wilamowitzii  Eurip.  Hercul.  ed.  i  vol.  i  p.  30. 

In  indice  testium  p.  243''  Goiiige  Aurelius  ^pio  Aurelianus ;  ibid.  adde: 

CAELIUS  ADKELIANUS  Sc.    112. 


VICTORJA  UNIVERSIT^ 

LIBRAWV 


i 


V